واقعه‌ای در موسیقی فیلم

اگر "موسیقی فیلم در سینمای ایران پیش از انقلاب خود را با وجود افرادی چون مرتضی حنانه، واروژان و اسفندیار منفرد زاده باز می شناسد، "موسیقی فیلم در سینمای پس از انقلاب از وجود این سه بزرگ عرصه آهنگ سازی فیلم تقریباً محروم است. اولی و دومی به رحمت ایزدی پیوسته اند و سومی هم عملاً فعالیتی در این خصوص ندارد.
اما سینمای ربع قرن اخیر نشان داد قادر است پا به پای خلق فیلم هایی با فرم و مضامین جدید، آهنگسازان خلاق و پركاری را تحویل جامعه هنری ایران بدهد. ظهور افرادی چون فرهاد فخرالدینی، كامبیز روشن روان، بابك بیات، مجید انتظامی، حسین علیزاده، فریدون شهبازیان، ‌فریبرز لاچینی، محمد رضا علیقلی و محمد رضا درویشی در عرصه آهنگ سازی فیلم های سینمایی و سریالهای تلوزیونی، نشان بارزی از رشد "موسیقی فیلم در ایران است.
در این میان نام مجید انتظامی به دو دلیل از سایرین درخشش بیشتری دارد. اول پركاری وی كه در حدود ۲۹ فیلم سینمایی و سه مجموعه تلویزیونی به همراه تعدادی فیلم كوتاه را، به آهنگهای خود مزین كرده است و دوم كیفیت برخی از كارهای وی كه عملاً بدعتی نو در جریان "موسیقی فیلم ایرانی به حساب می آید.
آثار انتظامی صرف نظر از دوره های مختلف زمانی ساخت آنها، به دو دسته كلی، قابل تقسیم بندی است. نخست آثاری كه كم و بیش براساس استانداردهای جهانی "موسیقی فیلم شكل گرفته اند و معرف جغرافیای خاصی نیستند. برای مثال، "موسیقی لحظات جنگ و گریز و فضاهای خشونت بار، چنین خصوصیتی دارند. یعنی ضمن اینكه به اثر گذاری صحنه های فیلم كمك می كنند، ذهن بیننده را به چیزی جز درك آن تصاویر رهنمون نمی شوند.
انتظامی در خلق اینگونه "موسیقی ها بیشتر از سازهای زهی بهره می برد و همچنین همراهی سازهای بادی برنجی كه به طور طبیعی صداهای خشن تری نسبت به دیگر سازها تولید می كنند. گو اینكه انتظامی از تاثیر سازهای كوبه ای برای خلق لحظات ترس و اضطراب غافل نیست و علاوه از انواع غربی آن به نمونه های شرقی نظیر دف نیز عنایتی ویژه دارد . وجه مشخصه دیگر این دسته از آثار انتظامی، پرهیز از ملودی و پرداخت آهنگ از طریق فضاسازی اركستری است. این ویژگی سبب می شود ذهن بیننده فیلم همچنان بر درك تصاویر متمركز باشد. یعنی موسیقی در ذهن او جای تصویر را نگیرد.
دسته دوم از آثار انتظامی برخلاف دسته نخست كه جایگاهی جهان شمول دارند، از هویت بومی ومنطقه ای برخوردارند. در واقع می توان گفت شخصیت شرقی و ایرانی انتظامی در این دسته از آثارش جلوه می كند و این در حالی است كه آهنگساز همچنان از اصول شناخته شده جهانی حاكم بر "موسیقی فیلم غافل نیست. یعنی به صرف شرقی بودنش، چند ملودی كوتاه و جذاب را به موسیقی فیلمش وصله پینه نمی كند تا به اصطلاح اثر ، رنگ و بوی بومی پیدا كند كه اگر چنین بود، كارگردانان ایرانی خود شخصاً چنین كاری می كردند و هیچ احتیاجی به بهره گیری از آهنگسازان خلاق و با دانش نداشتند.
"موسیقی فیلمهای "دوئل" ، "روز واقعه" و مجموعه تلویزیونی "تنها ترین سردار" به درستی شخصیت شرقی و در عین حال جهان شمول انتظامی را تصویر می كنند. وی در آثار یاد شده با بهره گیری از عناصر وابسته به جغرافیای داستان فیلم، سعی می كند بیننده را حتی سریعتر از تصاویر به بستر شكل گیری قصه هدایت كند.
برای نمونه تركیب بدیع و فنی نی انبان، دمام، كمانچه و اركستر بزرگ در "موسیقی فیلم "دوئل" به سرعت مخاطب را به فضای زندگی جنوبی ها و نخلستان های سوخته پرتاب می كند. گفتنی است استفاده از سازهای بومی در "موسیقی اركستری كاری دشوار و نادر است كه تنها برخی از آهنگ سازان خلاق قادر به انجام آن هستند چرا كه اصولاً سازهای محلی در همه جای دنیا، طبیعتی وحشی دارند و جفت و جور كردن آنها با اركسترهای امروزی، كاری بس دشوار و در عین حال بسیار فنی است كه در "موسیقی فیلم "دوئل" ملاحظه می كنیم نی انبان جنوبی ها برای نخستین بار وارد فضای اركستر بزرگ گردیده است.
انتظامی در"موسیقی فیلم "روز واقعه" و مجموعه تلویزیونی "تنها ترین سردار" آشكارا به فضای "موسیقی عربی وارد می شود كه نظر به محتوای داستان هر مجموعه، امری بدیهی است. وی در این دو اثر شاخص خود، از سازهای قانون و عود استفاده شایانی می برد كه در حال حاضر بیشتر از آنكه ایرانی جلوه كنند ، درست یا غلط هویتی عربی یافته اند . در اینجا اگر بخواهیم قله آهنگسازی انتظامی را نشانه برویم، بی گمان "موسیقی فیلم "روز واقعه" و به خصوص دونوازی زیبای قانون و عود كه در ادامه با مشاركت سازهای كوبه ای و زهی، فضایی پرشور ایجاد می كند، بهترین انتخاب ما خواهد بود. ساختار موسیقایی این اثر چنان قوی و تاثیر گذار است كه گاه از تصاویر پیش می افتد. اتفاقی كه در برخی سكانسهای فیلم جاودانه "محمد رسول ا... (ص)" نیز، شاهد هستیم.
مجید انتظامی، آهنگساز برآمده از سامانه آموزش "موسیقی به سبك اروپایی است. به همین دلیل در تمام آثار وی گام های ماژور و مینور و برخی مدهای كلیسایی مانند فریژین حرف اول وآخر را می زنند. گرچه وی بنا به ضرورت سعی می كند در همین چارچوب، حال و هوای "موسیقی ایرانی را به آثارش تزریق نماید كه "موسیقی فیلم دوئل بهترین نمونه آن به شمار می رود ولی به ناچار باید پذیرفت بخش بزرگی از "موسیقی ایرانی پشت سد گام های غربی محصور می ماند و یقیناً با نگاه حاكم برموسیقی فیلم ایران امروز، هیچگاه نمی توان اقتدار "موسیقی اصیل ایرانی برپرده سینماها را به نظاره نشست.
این ایراد مانع از آن نمی شود كه بدعت های انتظامی در جریان آهنگسازی "موسیقی فیلم را نادیده بگیریم. استفاده از سوت در "موسیقی فیلم های "از كرخه تا راین" و "بوی پیراهن یوسف" ابتكاری در خور تقدیر است و یا كاربرد گسترده دف در ساختار موسیقایی، چه بصورت پشتیبانی اركستر و چه به صورت تكنوازی مدیون نگرش ملی انتظامی بر جریان موسیقی فیلم ایرانی است. البته پیش از وی، زنده یاد سید مرتضی آوینی در مجموعه تلویزیونی روایت فتح از صدای دف به صورت محدود استفاده كرده بود كه به نظر می رسد در شرایط فرهنگی آن دوره كه "موسیقی در هاله ای از حرام و حلال قرار داشت، صدای دف كم مسئله تر تشخیص داده شده و به همین دلیل برخی صحنه های روایت فتح به صدای آن مزین شده است!
نكته دیگری كه در آثار "موسیقی انتظامی، بسیار به گوش می رسد، صدای آدمیزاد است. تقریباً همه آثار شاخص وی از صدای گروه كر و بعضاً تك خوانها استفاده شایان می برند. گرچه گروه كر در موسیقی غربی جایگاه ویژه دارد و به تبع آن "موسیقی فیلم ها نیز از‌آن بهره می گیرند، منتها نگاه انتظامی به صدای انسانی صرفاً در بخش نویسی به شیوه كرال غربی خلاصه نمی شود. استفاده افكتیو از صدای انسان چه به صورت جمعی و چه تكخوانی، جلوه خاصی به آثار انتظامی بخشیده است كه در كمتر موسیقی می توان آن را جستجو كرد. از نمونه های شاخص آثار وی در این خصوص می توان به موسیقی فیلمهای "بوی پیراهن یوسف" و "روز واقعه" اشاره كرد.
مجید انتظامی امروز بی تردید یكی از بهترین های "موسیقی فیلم ایران است و اگر ساختار فیلم های ایرانی به لحاظ داستان و سایر وجوه سینمایی، فراملی بود، یقیناً انتظامی هم در "موسیقی فیلم جهان جایگاه ویژه ای داشت.

هوشنگ سامانی
منبع : وبلاگ هوشنگ سامانی

منبع : ایران ملودی