همکاری‌های ایران و ترکیه؛ چرا؟

افزایش رایزنی های اخیر میان مقامات ایران که در قالب سفر چند ساعته "سعید جلیلی" دبیر شورای عالی امنیت ملی ایران به آنکارا پس از مذاکرات با گروه ۳+۳ و همچنین دیدار «منوچهر متکی» وزیر امور خارجه ایران با «علی بابا جان» همتای ترک خود در حاشیه اجلاس گروهD۸ صورت گرفته است، به سفر روز پنجشنبه دکتر احمدی نژاد به ترکیه رسیده و این سفر در کانون توجه رسانه های دنیا قرار گرفته است.
در این میان متاسفانه برخی از رسانه های غربی با شانتاژ خبری و جوی مسموم با این مسئله بر خورد کردند در داخل نیز برخی از منتقدان همیشه مخالف دولت نهم و بویژه برخی از چهره های جریان موسوم به اصلاحات طبق منعمول همیشه به نا جوانمردانه ترین شکل ممکن به تخریب و سمپاشی علیه دولت و بویژه سیاست خارجی آن دست زدند بطور مثال "محسن امین زاده" معاون عربی و آفریقایی وزارت امور خارجه دولت اصلاحات در مطلبی توهین آمیز این سفر را توریستی و تبلیغاتی خواند، هرچند که وی در این مطلب هیچگاه به این سؤال اساسی که چرا این اظهارنظرها در دولت قبل و سفرهای وی مطرح نکرده و فقط به دولت نهم تسری می دهد، پاسخ نداد.
با این حال، گزارش زیر درپی پاسخ به این ادعاها نیست و در واقع هدف اصلی بررسی روابط و همکاری های فی مابین ایران و ترکیه به منظور واکاوی اهداف سفر دکتر احمدی نژاد به آنکارا است.
● موقعیت جغرافیایی کشور ترکیه:
ترکیه نقطه تلاقی دو قاره مهم آسیا و اروپا است. ترکیه در جنوب شرقی اروپا وجنوب غربی آسیا واقع شده است و بین ۵/۳۶ و ۴۲ درجه عرض شمالی و ۲۶ و۴۵ درجه طول شرقی در نیمکره شمالی قرار گرفته است. سرزمین ترکیه به صورت مستطیلی قابل تصور است که طول آن از شرق تا غرب حدود ۱۶۶۰ کیلومتر و عرض آن بطور متوسط ۵۵۰ کیلومتر است. ترکیه از ۳ طرف به وسیله دریا احاطه می شود.
از نظر وسعت، ترکیه با ۵۷۸/۸۱۴ کیلومتر مربع مساحت سی و پنجمین کشور جهان محسوب می شود. این کشور متشکل از دو شبه جزیره است، ۱- شبه جزیره آناتولی[۱] که ۹۷ درصد از خاک ترکیه را تشکیل می دهد و در قاره آسیا واقع شده است.۲- شبه جزیره تراس شرقی که تنها ۳ درصد از خاک این کشور را در قسمت اروپایی ترکیه تشکیل می دهد. این دو شبه جزیره بوسیله در یای مرمره[۲] از هم جدا می شوند. ترکیه ۶ همسایه آسیایی و ۲همسایه اروپایی دارد. (قاسمی، ۱۳۷۴: ۱).
در واقع مرز های کنونی ترکیه در سال ۱۹۲۳ تثبیت شده اند. ترکیه در قاره آسیا با کشوره های گرجستان[۳]، ارمنستان[۴] و بخش کوچکی از آذربایجان[۵] از طرف شمال شرق هم مرز است. همچنین کشور های خاور میانه ای ایران، عراق و روسیه در جنوب شرقی ترکیه واقع شده اند. همسایگان اروپایی این کشور، یونان[۶] و بلغارستان[۷] می باشند که از سمت شمال غرب با ترکیه هم مرز هستند. (ابوک، ۱۳۸۴: ۱۲- ۱۱).
● جمعیت، قومیت و مذهب در ترکیه:
جمعیت ترکیه طبق آخرین آمار موجود ۷۰ میلیون و پانصد هزار نفر بر آورد می شود، میزان رشد جمعیت در ترکیه یک وشش دهم درصد است، میزان با سوادی در این کشور ۵/۸۶ درصد (زنان ۷/۸۷- مردان ۳/۹۴ ) برآورد شده است. (لوییس، خرداد و تیر ۱۳۸۶: ۲۱). در حال حاضر، ترکیه دارای جمعیت جوان و پویاست، علت این امر سیاست دولت پس از استقلال این کشور در سال ۱۹۲۳ است که در جهت افزایش جمعیت گام برداشت. در حال حاضر متوسط سن افراد دراین کشور ۳/۲۷ سال است. (اسکندریان. سیمیاریان، ۱۳۸۴: ۲۴).
اکثریت جمعیت ساکن در ترکیه را ترکها تشکیل می دهند که نیاکانشان از آسیای میانه به ترکیه آمدند، همچنین برآوردها نشان می دهد حدود ۲۴ هزار یهودی[۸] در ترکیه زندگی می کند که بیشتر آنها نیز ساکن استانبول[۹] هستند. ارمنی ها هم هزاران سال در شرق آناتولی زندگی کرده اند، هنوزهم استانبول جمعیت کوچکی ارمنی را در خود جای داده است. (ابوک، ۱۳۸۴: ۵۵)
کردها[۱۰] نیز با جمعیتی بین ۱۵ تا ۲۰ میلیون نفر بزرگترین اقلیت قومی ترکیه را تشکیل می دهند، قریب یک چهارم جمعیت کشور، در مناطق کرد نشین یا کردستان ترکیه که در شرق و جنوب شرقی آناتولی قرار دارد، ساکن هستند. همچنین حدود یک دهم جمعیت استانبول و یک سوم ترکهای مقیم اروپا را کردها تشکیل می دهند. (انصاری، ۱۳۷۳:۰ ۲۲۸). طبق آمار های موجود حدود ۹۹ درصد مردم ترکیه پیرو دین اسلام هستند. (ابوک، ۱۳۸۴: ۷۳).
مسلمانان ترک اکثراً تابع مذهب تسنن هستند که در میان آنها حنفی ها بزرگترین گروه محسوب می شوند و عمدتاً در مرکز و غرب ترکیه ساکن هستند. شافعی ها با جمعیت کمتر در مناطق شرقی ترکیه مستقر هستند و اکثراً کرد هستند. (قاسمی، ۱۳۷۴: ۲۷).
هرچند در ترکیه هیچ آمار مشخصی از مذاهب و فرقه ها و جود ندارد ولی همگان براین باورند که حدود ۸۰ درصد از مسلمانان ترکیه سنی و نزدیک به ۲۰ درصد شیعه هستند. (انصاری، ۱۳۷۳: ۱۲۳).
● مختصری درباره تاریخ ترکیه:
ترکیه بیش از ۳ هزار سال محل برخورد فرهنگها بوده است. گاهی این برخوردها کشمکش های خشونت آمیزی برای تصاحب قدرت بوده اند اما سرانجام همین برخوردها موجب پدیدآیی جامعه ای متلاطم و متکثر همراه با برخی از شگفت انگیزترین جلوه های تاریخی و باستان شناسی در جهان شده است. (ابوک، ۱۳۸۴: ۷). ترکیه بصورت اخص و ترکان به صورت عام در تاریخ اسلام تأثیر ژرفی داشته اند و امروز نیز مسلمانان ترک از بزرگترین ذخایر بالقوه انسانی عالم اسلام به شمار می روند. (ابوالقاسمی. اردوش، ۱۳۷۸: ۳).
اگر بپذیریم تاریخ ترکیه از سال ۱۴۵۳ میلادی و با فتح «قسطنطنیه»[۱۱] به دست سلطان «محمد فاتح» رقم خورده است، هم اکنون بیش از ۵۰۰ سال از عمر این حکومت اسلامی می گذرد. امپراتوری عثمانی[۱۲] در عمر ۴۵۰ ساله خود بیشترین چالشها و تنشها را در روابط خارجی با کشورهای غربی و اروپایی داشته است. با رسیدن ارتش عثمانی به دروازه های «وین[۱۳]» در سال ۱۵۲۹ میلادی و ناکامی نیروهای نظامی عثمانی در تسخیر این شهر، روند انحطاط امپراتوری عثمانی آغاز شد.
کشورهای اروپایی اگر چه دراین مقطع به دلیل رقابت های بین خود، تمایلی به سقوط امپراتوری عثمانی نداشتند اما با اتخاذ سیاست های همسو و هماهنگ تلاش کردند تا زمینه را برای فرو پاشی امپراتوری عثمانی از داخل و خارج فراهم کنند. (رستگار، ۳۰ مهر ۱۳۸۴: ۶).
پایان جنگ جهانی اول[۱۴] و شکست عثمانی در این جنگ، پایان دردناک و غم انگیزی را برای این امپراتوری رغم زد و بدین سان دولت بزرگ عثمانی که در دوران حیات سیاسی خود به مدت ۳ قرن بزرگترین قدرت جهانی بود، به واحد های متعدد سیاسی تجزیه شد[۱۵] و از خاکستر این امپراتوری، ترکیه کنونی سر برآورد. (تهامی، ۱۳۸۴: ۱۵۵).
با تأسیس جمهوری ترکیه در سال ۱۹۲۳ نه تنها زخم وارد شده بر تن جهان اسلام التیام نیافت بلکه روند تضعیف ارزشهای اسلامی در جامعه ی ترکیه سرعت گرفت. آتاتورک با پایه ریزی یک رژیم سکولاریستی در کشور و پیروی از سیاست های غربگرایانه در داخل و خارج، به همگرایی با غرب شدت داد. (رستگار، ۳۰ مهر ۱۳۸۴: ۶).
● ویژگی های نظام سیاسی و حکومتی ترکیه:
ساختار حکومت در هر کشوری مؤلفه ها و ویژگی های خاص خود را دارد. حاکمیت ها معمولاً با تغییر دولتها و روی کار آمدن احزاب، گروهها و شخصیت های سیاسی تغییر نمی کنند. راهبردهای کلان و خط مشی های اصولی در یک کشور توسط حاکمیت ها ترسیم شده و دولتها با کمی انعطاف و دارا بودن قدرت مانور محدود، موظف به اجرای این خط مشی ها در قالب برنامه های مختلف هستند. اصولاً ساختارشکنی خط قرمز حاکمیت ها به شمار رفته و هر اقدامی در جهت تغییر ساختارها با واکنش عناصر و عوامل محافظت کننده حاکمیت مواجه می گردد. (رستگار، خرداد ۱۳۸۵: ۴۲).
قانون اساسی ترکیه به ترتیب در سالها ی ۱۹۷۱، ۱۹۷۳و ۱۹۷۴ درپی تحولات داخلی دچار تغییراتی گردید و سر انجام در سال ۱۹۸۲ قانون اساسی جدید این کشور به همه پرسی گذاشته شد و مردم این کشور با اکثریت بیش از ۹۰ درصد به این قانون رأی مثبت دادند. طبق این قانون، ترکیه دارای سه قوه مقننه، قضایه و مجریه است که طبق قانون مستقل از یکدیگر عمل می کنند و حکومت این کشور از نوع ریاستی- پارلمانی است. بدین معنا که رئیس جمهور از طرف پارلمان و برای مدت ۷ سال منصوب می شود و حق عزل و نصب وزرا را دارد و بدون تصویب پارلمان در موقع بحرانی می تواند وضعیت فوق العاده اعلام کند و با صدور فرمان، قانون وضع نماید.
در حالت عادی، رئیس جمهور می تواند قوانین مصوب پارلمان را وتو کند اما پارلمان باردیگر می تواند قانون مذکور را با جرح و تعدیلاتی و یا با توضیحاتی نزد رئیس جمهور بفرستد و رئیس جمهور حق ندارد از تصویب قانون مذکور خودداری ورزد. شایان توجه است که رئیس جمهور در مواقع بحرانی می تواند پارلمان را منحل کند و خواستار انتخابات جدید شود. همچنین قانون اساسی یک شورای مشورتی دولتی را در نظر گرفته است تا به رئیس جمهور در انجام وظایفی که بر عهده دارد، کمک نماید. (اسکندریان. سیمیاریان، ۱۳۸۴: ۳۸ – ۳۷).
قانون اساسی ترکیه، جمهوری ترکیه را کشوری سوسیال دموکرات و غیر مذهبی تعریف کرده که حقوق بشر را محترم می شمارد. (ماده۲). ماده ۱۴ قانون اساسی هرگونه تبعیض را بر اساس دین و فرقه منع کرده است. ماده ۲۴، آزادی عقیده، اعتقادات مذهبی وعمل به آن را اعلام اما هرگونه استفاده از این موارد را برای اهداف و مقاصد سیاسی منسوخ کرده است. طبق قانون اساسی، گروه های سیاسی موظفند اصول دموکراتیک و غیرمذهبی جمهوری (ماده۶۸) را که هنوز در قانون مربوط به گروه های سیاسی قابل اجراست، رعایت کنند. (انصاری، ۱۳۷۳: ۱۲۵).
در جدیدترین اصلاحیه قانون اساسی ترکیه که در تاریخ ۱۹ مهر ۸۶ به تأیید مردم ترکیه رسید، از این پس رئیس جمهور را مردم انتخاب می کنند. دوره ریاست جمهوری از ۷ سال به ۵ سال کاهش یافته و مجلس نیز با حضور حداقل ۱۸۴ نماینده رسمیت می یابد. (قانون اساسی ترکیه به...، ۲۰ مهر ۱۳۸۶: ۱۶)
روزنامه ترک زبان «زمان[۱۶]» نیز به نقل از سخنگوی دولت و معاون نخست وزیر ترکیه خبر از پیشنهاد تشکیل مجلس سنا به پیشنهاد رئیس مجلس ترکیه را در آینده ای نزدیک داده است. (پافشاری دولت اردوغان بر...،۲۲خرداد۱۳۸۷: ص۲۷).
● نظام اقتصادی ترکیه:
جمهوری ترکیه بر میراث اجتماعی و اقتصادی امپراتوری عثمانی بنا شده است. امپراتوری عثمانی در اواخر عمر خویش دچار مشکلات و معایب اقتصادی و اجتماعی فراوانی شده بود و این مشکلات تا ربع اول قرن بیستم ادامه یافتند و زمانی که جمهوری ترکیه شکل گرفت، قسمت های عمده قلمروی این امپراتوری که دارای ذخایر اقتصادی با ارزشی بودند، از قلمروی حکومت ترکیه خارج شد و تنها مشکلات عدیده اقتصادی این امپراتوری به این کشور به ارث رسید. (قاسمی، ۱۳۷۴: ۹۷ ).
ترکیه امروز کشوری است با نظام اقتصادی سرمایه داری و متکی بر پایه نظام اقتصاد بازار آزاد که در آن بخش خصوصی از نقش روبه رشدی برخوردار است. ترکیه پس از کودتای ۱۹۸۰ سعی کرده است تا سیاست های لیبرالیزه کردن اقتصاد را در کشور اجرایی کند و در این راستا با باز گذاشتن دست سرمایه داران و بازرگانان داخلی و خارجی در سرمایه گذاری و فعالیت های تجاری، تلاش در جهت بازاریابی و انتخاب نظام شناور در جهت ارز خارجی از عمده فعالیت هایی بوده که در رسیدن به نظام اقتصادی بازار آزاد مورد استفاده دولتمردان ترکیه قرار گرفته است.
در حال حاضر، بخش خصوصی با حمایت دولت، نقش مهمی در امر توسعه اقتصادی این کشور ایفا می کند اما هنوز دولت نقش اصلی را در صنایع مادر، بانکداری، حمل و نقل و ارتباطات دارد. (اسکندریان. سیمیاریان، ۱۳۸۴: ۲۷ ).
● مهمترین منابع درآمد ترکیه:
مهمترین منابع درآمدی ترکیه صنعت کشاورزی، عواید حاصل از صادرات چرم، پلاستیک، کائوچو، پوشاک و عواید ناشی از صنعت نساجی و جهانگردی و مالیات است. (اسکندریان. سیمیاریان، ۱۳۸۴: ۳۱).
● اهمیت ترکیه در منطقه و جهان:
کشور ترکیه از این جهت حائز اهمیت فراوان است که در حد فاصل اروپا و آسیا قرار داشته و تاریخی کهن از حکمرانی بر بالکان و خاورمیانه دارد. علت دیگر اهمیت ترکیه آن است که بعد از جنگ جهانی اول تاکنون همواره به عنوان متحد غرب در منطقه مطرح بوده و از طرف دیگراز این تاریخ همواره در مسیر نوسازی خویش گام برداشته و دراین مسیر تحت مدیریت نسبتاً خشن «کمال آتاتورک»[۱۷] و جانشینان سکولار وی قرار داشته است. این کشور علی رغم اقتصاد پر نوسان خود همواره از بالاترین درجه دموکراسی در میان کشورهای مسلمان از پاکستان گرفته تا مراکش برخوردار بوده است. (کش و قوس....، شهریور ۱۳۸۱: ۶۶).
عضویت ترکیه در «ناتو[۱۸]» (۱۹۵۲) و مطرح شدن ترکیه به عنوان متحد و همپیمان استراتژیک غرب و بویژه امریکا در منطقه خاورمیانه و تبدیل شدن این کشور به عنوان خط مقدم غرب در خاورمیانه بویژه در شرایط فعلی بر اهمیت ونقش ترکیه افزوده است. (ابوالفتح، ۲۱ آذر ۱۳۸۱: ۳).
همچنین ترکیه باتوجه به موقعیت جغرافیایی خود در کنار مهمترین تولید کنندگان نفت دنیا و اروپا به عنوان یکی از مهمترین مصرف کنندگان انرژی قرار دارد و این مسئله باعث اهمیت ترکیه به عنوان مسیر ترانزیت نفت و گاز حوزه های خلیج فارس شده است. لذا پیش بینی می شود تا سال ۲۰۲۰نزدیک به ۵ میلیون بشکه نفت از مسیر ترکیه ترانزیت شود. انتقال انرژی از طریق خطوط مختلف برای اهمیت مصرف کنندگان اهمیت ویژه دارد و کنترل این انتقال توسط ترکیه، به این کشور قدرت سیاسی و چانه زنی بالایی اعطا خواهد کرد و این موقعیت به افزایش نفوذ ترکیه در اتحادیه اروپا و دست بالا داشتن در ارتباط با کشور های خاورمیانه را به دنبال خواهد داشت. (حسینی، ۳۰ مهر ۱۳۸۴: ۷).
تنگه های ترکیه شامل تنگه بسفر[۱۹] (به عرض بین ۶۰۰ تا ۳۳۰۰متر و طول ۲۸ کیلومتر) دریای سیاه[۲۰] را به دریای مرمره وصل می کند و تنگه داردانل به عرض بین ۲تا ۵ کیلومتر و طول ۶۵ کیلومتر که دریای مرمره را به دریای اژه[۲۱] (و از این طریق به دریای مدیترانه) مرتبط می سازد. بنابراین، تنگه های ترکیه کاملاً در قلمرو این کشور واقع شده اند. تنگه های مزبور از جمله مهمترین تنگه های بین المللی[۲۲] به شمار می روند زیرا از طرفی تنها آبراههایی که به دریای سیاه ارتباط دارد و از طرف دیگر واجد اهمیت بازرگانی خاصی برای کشور های جهان، مخصوصاً کشورهای کرانه دریای سیاه (ترکیه، بلغارستان، رومانی[۲۳]، اوکراین[۲۴]، گرجستان و مولداوی[۲۵]) می باشد. (ضیایی بیگدلی، ۱۳۸۱: ۳۴۳).
اگرچه تا قبل از فروپاشی شوروی[۲۶]، ترکیه بیشتر از نظر نظامی مورد توجه کشورهای اروپایی و امریکا قرار داشت اما پایان جنگ سرد[۲۷] نوعی ابهام در مورد موقعیت و اهمیت ترکیه برای غرب ایجاد کرده بود، ولی با شروع بحران خلیج فارس[۲۸]، جنگ وناآرامی در بوسنی و هرزگوین[۲۹]، جنگ آذربایجان و ارمنستان[۳۰] و در حال حاضربحران عراق و افغانستان که همگی در حوزه های نزدیک ترکیه صورت گرفته است، موجب توجه بیشتر به آن کشور شده است. از طرف دیگر بروز این مسائل باعث خارج شدن ترکیه ازسیاست سنتی انزوا و بی طرقی شده است. (جایگاه ترکیه در....، ۲۷ آذر ۱۳۸۱: ۴).
● سیاست خارجی ترکیه[۳۱]:
به طور کلی جمهوری ترکیه از معدود کشورهایی است که دستگاه سیاست خارجی فعال، پرمسئله و پیچیده ای دارد. پیشینه تاریخی ترکیه در جهان اسلام، خاورمیانه و عرب ها، در کنار علایق ترکها به جمهوری های ترک تبار قفقاز و آسیای مرکزی و نیز اشتیاق رهبران آنکارا به هماهنگی با کشورهای آن سوی مدیترانه (غربی) واقعاً ترکیه را در آستانه گرایشهای راهبردی متعددی، حیران نگاه داشته است و الحاق به اتحادیه اروپا، ایفای نقش به عنوان بازوی نظامی و جایگاه راهبردی امریکا، احیای پان ترکیسم و بالاخره تلفیق ضرورتهای جهان مدرن با سنتهای بومی، از جمله انتخاب هایی بوده که به اقتضای ساختار نظام بین الملل و علایق فکری رهبران ترکیه مورد توجه این کشور واقع شده است (نصری، تابستان و پاییز ۱۳۸۵:۱۸۹).
یکی از ویژگی های قابل توجه و مهم سیاست خارجی ترکیه را می توان ثبات رفتاری[۳۲] و وفاداری کارگزاران این کشور به اصول سیاست خارجی خود دانست. در واقع اصول سیاست خارجی ترکیه همان اصولی است که از تفکر «کمالیسم»[۳۳] در تأسیس جمهوری نوین ترکیه نشأت گرفته است. این گفته با عنایت به غرب گرایی فکری شخص آتاتورک به وپژه در زمینه سیاست این کشور در غبال غرب مصداق دارد. تجلی واضح و عینی این نگرش را می توان در تدوین اهداف کلان ملی ترکیه نوین ملاحظه نمود. (موسوی، ۱۳۸۳: ۲۸۴).این اهداف عبارتند از: ترکیه کشوری است نه توسعه طلب و نه استعمارگر[۳۴]، در واقع این کشور به دنبال اقتدار داخلی در ابعاد اقتصادی، صنعتی و عملی است، به عبارت دیگر ترکیه به دنبال دستیابی به قدرت اقتصادی و تکنولوژیکی قدرتهای غربی و شناخته شدن به عنوان یک ملت اروپایی و پذیرفته شدن در تمدن غرب می باشد. براین اساس، هدف سیاست ملی ترکیه این است که به عنوان یک عضو جامعه ملل اروپایی پذیرفته شود و از این حیث، هدف ترکیه کسب مو قعیت، مدنیت و پرستیژ است. (قاسمی، ۱۳۷۴: ۱۹۲ – ۱۹۱).
▪ علاوه بر موراد فوق، سیاست خارجی ترکیه اصول ومحور های زیرا را دنبال می کند.
۱) حفظ رابطه هم پیمانی ترکیه و امریکا در تمامی ابعاد؛
۲) حمایت از بخش ترک نشین قبرس؛[۳۵]
۳) تلاش در جهت بهبود روابط با یونان به عنوان دشمن دیرینه ترکیه؛
۴) حفظ و تقویت حضور فرهنگی ترکیه در منطقه بالکان به عنوان دروازه اروپا؛
۵) حل مسئله مرزی با ایران و استفاده از ظرفیت های اقتصادی و انرژی آن برای توسعه خود؛ البته نگاه ترکیه به ایران بیشتر تحت تأثیر سیاستهای منطقه ای امریکا است.
۶) تقویت نقش ترکیه در افغانستان، به ویژه در غالب ناتو؛ (ملائک، ۳۰ مهر ۱۳۸۴: ۴ ).
۷) تلاش در جهت بهبود در روابط با ارمنستان و خنثی کردن اقدامات این کشور بر ضد ترکیه؛ (ارتش مانع پیوستن ترکیه به اتحادیه اروپا، ۵ بهمن ۱۳۷۹: ۲۷). بویژه درمواردی همچون کشتارارامنه وحمایت های ارمنستان ازپ ک ک[۳۶].
۸) گسترش و بهبود روابط با اسرائیل و تلاش برای تبدیل شدن به عنوان میانجی میان اعراب و اسرائیل و در نتیجه تقویت جایگاه ترکیه در میان کشورهای عرب منطقه؛ (خطیب زاده، تابستان ۱۳۸۱: ص۴۱۷). در این راستا، "رجب طیب اردوغان[۳۷]"، قبل از سفربه سوریه به منظور میانجی گری در مسئله "جولان[۳۸] " میان سوریه و اسرائیل به خبر نگاران گفت: اعتماد به ترکیه این الزام را برای ما وجود می آورد که نقش میانجی گری را در خاورمیانه بر عهده گیریم. دیپلماسی صلحی که ما مطرح خواهیم کرد، می تواند تشریک مساعی مثبت در روابط میان اسرائیل و سوریه، اسرائیل و فلسطین[۳۹] را به دنبال داشته باشد. (ترکیه در خاور میانه میانجیکری می کند، ۸ اردیبهشت ۱۳۸۷: ۱۰).
۹) تلاش در جهت تقویت نفوذ در منطقه آسیای مرکزی و قفقاز در جهت بهره مند شدن از منافع اقتصادی آن و محدود کردن ایران در این مناطق؛ دراین راستا ائتلاف اسرائیل، ترکیه، آذربایجان و گرجستان مطرح می باشد. (جعفر ولدانی، ۱۳۸۲: ۹۲ – ۹۱).
در واقع پیوندهای عمیق تاریخی، فرهنگی، قومی و زبانی با دولت ها ی تازه استقلال یافته شوروی، فرصت مناسبی را برای نفوذ ترکیه در منطقه فراهم ساخت. از سوی دیگر، ترکیه به عنوان متحد غرب و نظامی سکولار می تواند از نفوذ بنیادگرایی اسلامی که هم مطلوب خود و هم غرب نبود، جلو گیری کند و از طرف دیگر، کشور های منطقه را به نحوی تشویق به اتخاذ مدل ترکیه (منظور دموکراسی سکولار همراه با اقتصاد لیبرال) به جای مدل ایران نماید. (حاجی یوسفی، ۱۳۸۴: ۱۱۳).
دراین راستا، «سلیمان دمیرل[۴۰]» نخست وزیر وقت ترکیه در سال ۱۹۹۱ پیشنهاد کرد جمهوری های مسلمان ترک نشین تازه استقلال یافته، نظام سیاسی ترکیه را بر گزینند. درواقع سیاستمداران ترک ساختار سیاسی این کشور را نمونه ای مطلوب برای کشورهای تازه استقلال یافته آسیا مرکزی و قفقاز اعلام کرده اند. (تفضلی، ۱۳۸۲: ۶۳).
هرچند علی رغم این تحلیل ها به نظر می رسد نفوذ ترکیه در منطقه رو به کاهش نهاده است. (ابوالحسن شیرازی، زمستان ۱۳۸۴: ۱۱).
● ترکیه از چه جهاتی برای ایران حائز اهمیت است:
۱) ترکیه از لحاظ جغرافیایی رابطه ایران و اروپا را ایجاد می کند. حمل و نقل کالا از اروپا به ایران و از ایران به اروپا، چه از طریق هوایی و چه زمینی از ترکیه انجام می گیرد. سالانه توریست های زیادی با عبور از مرزهای این کشور وارد ایران می شوند و صدها نفر ایرانی و آسیایی از طریق ترکیه به اروپا سفر می کند. (ازغندی، ۱۳۸۱: ۳۷۵).
۲) تحولات منطقه بویژه آینده عراق و همکاری های امنیتی برای تامین امنیت مرزها، (واعظی، نیمه شهریور ۱۳۸۶: ۶) به ویژه در مسئله کردها که یکی از مسائل مورد توجه هر دو کشور می باشد: هر چند که کردها در هر دوکشور به دنبال ایجاد نوعی حکومت خود مختارهستند ولی منافع مشترک دو کشور اقتضا می کند که در سرکوب هرگونه حرکت استقلال طلبانه و تجزیه طلبانه کردها با یکدیگر همکاری نمایند، (ازغندی،۱۳۸۱:۳۷۵) زیرا حرکت و اقدام موفقیت آمیز قومی در یک کشور باعث می شود تا این خیزش مورد تقلید قومیت های مقیم کشور دیگر واقع شود و یا به صورت خودکار به کشور دیگر سرایت کند. (مارتین، ۱۳۸۳: ۲۲۰).
۳) روابط تجاری گسترده: ایران و ترکیه حدود ۵۰۰ کیلومتر مرز مشترک دارند و طی چند سال اخیر حجم روابط تجاری ایران و ترکیه به شکل قابل ملاحظه ای افزایش یافته است، به نحوی که از یک میلیارد دلار در سال ۲۰۰۰ به ۴ میلیارد دلار در سال ۲۰۰۵ رسیده است. (افتخاری، ۱۷ بهمن ۱۳۸۴: ۱).
"علی باباجان[۱]" وزیر امور خارجه ترکیه در دیدار با منوچهر متکی وزیر امور خارجه ایران[۲] در حاشیه نشست گروه دی ۸ اعلام کرد حجم روابط دو کشور در شرایط کنونی) سال ۲۰۰۸) بالغ بر ۷ملیارد دلار است. (در باره عرق متکی و...، ۱۹ تیر ۱۳۸۷: ۱۵).
۴) همکاری ها در زمینه انرژی: در حال حاضر ایران نزدیک به یک پنجم منابع گاز مورد نیاز ترکیه را تأمین می کند و با توجه به استراتژی آنکارا در کاهش وابستگی به منابع انحصاری گاز روسیه، ایران مهم ترین گزینه برای تأمین نیازهای فزاینده ترکیه به انرژی محسوب می شود. (افتخاری، ۱۷ بهمن ۱۳۸۴: ۱).
۵) خطوط طراحی شده برای انتقال نفت و گاز منطقه خزر به اروپا در نهایت به اجبار از ترکیه خواهد گذشت. بنابراین ارزش جغرافیایی ترکیه به عنوان منطقه اتصال تولید و مصرف کنندگان انرژی دست نخورده باقی مانده است و از این منظرترکیه مقام بزرگی را در گذرگاه انرژی به اروپا دارا است. (حسینی، ۳۰ مهر ۱۳۸۴: ۷).
۶) همکاری های منطقه ای در غالب اکو و گروه دی۸: ایران و ترکیه هر دو عضو اکو هستند. در سالهای اخیر ترکیه به دلیل ناکامی در پیوستن به اتحادیه ی اروپا[۳] و علایق این کشور به آسیای مرکزی و قفقاز در این حوزه بر فعالیت های خود افزوده است. ایران و ترکیه همچنین عضو گروه دی ۸ هستند. این گروه در سال ۱۹۹۶ تشکیل شده است. در واقع همکاری های اقتصادی اولویت اساسی گروه دی ۸ می باشد. (جعفری ولدانی، ۱۳۸۲: ۶۳).
● روابط ایران و ترکیه پیش از پیروزی انقلاب اسلامی:
در طول تاریخ همواره بین دولتهای فلات ایران و آناتولی مخاصمه و تهدید جریان داشته است لذا توازن قوا و خویشتنداری و عدم تمسک به عکس العمل های حاد و نظامی مورد توجه دو کشور است زیرا جنگ های دیر پای دوران ها، عملاً دستاوردی جز آسیب و خسارت برای طرفین نداشته است.
در تاریخ سده های اخیر، دولتهای این دوکشور، دو الگوی اصلی جهان اسلام بوده اند. امپراتوری عثمانی خود را خلف صالح خلافت و دولتهای ایران از صفویه به بعد، به نوعی خود را وارث تشیع و امامت می دانستند. این امر ضمن ایجاد برخی در گیری ها، مبنای نوعی رقابت دینی و سیاسی در دو کشور بوده است. (حشمت زاده، ۱۳۸۵: ۲۰۶ – ۲۰۵).
روابط دو کشور در غالب دو نظام سیاسی با ثبات از زمان "صفویه[۴]" آغاز گردید. دهها نامه، معاهده و قراداد فی مابین دو امپراتوری ایران و صفوی حکایت از گستردگی روابط میان دو همسایه و میزان توجه هریک به دیگری است. پس از سقوط امپراتوری عثمانی و تشکیل جمهوری ترکیه روابط این دو کشور در عصر پهلوی بسیار صمیمانه بود. رضا شاه که سفر وی به ترکیه تنها سفر رسمی وی به خارج از کشور بود(۱۳۱۲ &#۶۵۲۵۹; ش /۱۹۳۴ م)، مجذوب شخصیت آتاتورک شد و به تقلید از اقدامات وی در ایران پرداخت. در واقع رضاشاه را می توان برگردانی ناموفق از آتاتورک درایران نامید. (ابوالقاسمی. اردوش، ۱۳۷۸: ۸۸ – ۸۳).
در دوران۳۷ ساله محمد رضا شاه پهلوی نیز قرار داشتن دو کشور در منطقه استراتژیک خاور میانه از یک سو و روابط راهبردی آنان با غرب از سوی دیگر موجب شد تا دو کشور در همسویی با سیاست های غرب به منظور جلوگیری از نفوذ و گسترش کمونیسم در دسته بندی های منطقه ای در یک جبهه قرار گیرند. (اسکندریان. سیمیاریان، ۱۳۷۴: ۶۷).
● روابط ایران و ترکیه بعد از پیروزی انقلاب اسلامی:
روابط دو کشور بعد از پیروزی انقلاب اسلامی همواره دارای فرازو نشیب بوده است. تاریخ روابط دو کشور در طول دهه های گذشته حاکی از آن است که ایران و ترکیه دارای کم ترین تنش بوده اند و اساساً بحران درازمدت میان این دو به وقوع نپیوسته است.
هر چند که پس از وقوع انقلاب اسلامی مهم ترین عامل جدایی دو کشور جدایی بینش ها بوده است و متأسفانه رسانه های این کشور گاه و بیگاه به ناگهان موجی از تبلیغات خصمانه را علیه تهران به راه می اندازند. (لطفی رضایی، ۳۱ تیر ۱۳۷۹: ۳).
بررسی تاریخی روابط ترکیه و ایران دو جریان عمده را نشان می دهد. یکی همکاری های سیاسی، اقتصادی و تا حدودی نظامی که از پیمان سعد آباد تا پیمان بغداد[۵]، سنتو[۶]، آرسی دی[۷] و اکو ادامه می یابد و دیگری جریان عدم توافق و مبارزه است که معمولاً ناشی از اختلافات مربوط به اقلیت ها[۸] (کردها، آذری ها و تا حدودی ارامنه)( چتین سایا، تابستان و پاییز ۱۳۸۵: ۱۳۸)، و دیگری تفاوت و تعارض در الگوهای حکومتی دو کشور است. (زیرا حکومت ایران اسلامی و مبتنی بر دین است ولی حکومت ترکیه لائیک) در واقع این دو مسئله باعث بدبینی دو کشور به هم شده است. (خرازی، نیمه مهر ۱۳۸۵: ۸).
در شرایط کنونی، ۳ موضوع کاملاً مرتبط با هم یعنی امنیت انرژی، ورود ترکیه به اتحادیه اروپا و روابط ترکیه با امریکا و اسرائیل، روابط ایران و ترکیه را پیچیده کرده است. هرچند که به نظر می رسد ترکیه بر سر چگونگی مقابله با ایران با امریکا اختلاف نظر دارد اما با این حال، این کشور در ماه های اخیر میزبان چند تن از مقامات امریکایی و اسرائیلی بوده که محور مذاکرات آنان ایران بوده است. (قدیری، نیمه مهر ۱۳۸۵: ۴).
با این حال،«اسد الله اطهری» استاد دانشگاه و کارشناس ارشد مرکز مطالعات خاورمیانه معتقد است با پیروزی اسلامگرایان در ترکیه و با توجه به عدم اعتماد اسرائیل به آنان، تا حدودی کفه ترازوی سیاست خارجی آنکارا به نفع ایران و کشور های عربی سنگین خواهد شد. (با پیروزی اسلامگرایان....، ۱۶ آبان ۱۳۸۱: ۲)
به طور کلی در شرایط کنونی و با توجه به روی کار آمدن حزب اسلامگرای "عدالت و توسعه[۹]"، مخالفت پارلمان ترکیه با صدور مجوز استفاده واشنگتن از پایگاه های این کشور در جنگ عراق، همکاری های گسترده امنیتی و اطلاعاتی تهران و آنکارا بر ضد مخالفان کُرد در دو کشور و بهبود مناسبات تجاری میان طرفین شاهد فصل جدیدی در روابط دو کشور هستیم. (ایران، همسایگان و بحرانهای منطقه ای، نیمه مهر ۱۳۸۵: ۴).
● دیدگاه ترکیه در مورد دستیابی ایران به فناوری هسته ای:
در مورد مسئله دستیابی به فناوری هسته ای صلح آمیز ایران، دیدگاه دولتمردان ترک حالتی محتاطانه و توأم با نگرانی را به اذهان متواتر می کند. به نظر می رسد ترکها احساس می کنند با دستیابی ایران به فناوری هسته ای، توازن قدرت به نفع ایران در منطقه خاورمیانه بر هم خواهد خورد و این مسئله باعث می شود که ترکیه در موقعیت دشواری قرار گیرد. (رستگار، نیمه تیر ۱۳۸۵: ۳۴).
ولی با این وجود، ترکیه ازهرگونه درگیری نظامی میان ایران و غرب به هیچ عنوان استقبال نمی کند و این مسئله را برای منافع ملی خود مضرمی داند.
شاید به همین دلیل بودکه نخست وزیر ترکیه از احتمال میانجی گری این کشور بین ایران و غرب در موضوع هسته ای خبر داد. (احتمال میانجیگری اردوغان در...، ۱۶ تیر ۱۳۸۷: ۳).
● اهداف سفر رئیس جمهور به ترکیه:
اغلب آگاهان سیاسی علی رغم تبلیغات مسموم رسانه های بیگانه و برخی موضع گیری های جناحی معدودی از محافل منتقد دولت دکتر احمدی نژاد در داخل، این سفر را بسیار ارزشمند و مفید ارزیابی کرده اند. دیدگاهی که "علی باباجان" وزیر امور خارجه ترکیه نیز ضمن تائید آن، هدف از برخی اظهار نظرهای رسانه ای در باره این سفر را، ایجاد مانع در برابر موفقیت گفتگوهای مقامات ارشد تهران و آنکارا عنوان کرد. (ترکیه میزبانی، رئیس جمهوری...، ۱۶ مرداد ۱۳۸۷: ۲).
▪ با این حال، چند هدف اصلی را می توان برای این سفر ذکر کرد:
۱) بررسی روابط دو کشور و تلاش در جهت گسترش مناسبات به ویژه در ابعاد اقتصادی. در این راستا طرفین حجم مبادلات تجاری خود را در ۳ سال آیند از هفت میلیارد دلار فعلی به ۲۰ میلیارد دلار افزایش خواهند داد.
۲) گسترش همکاری های امنیتی بین دو کشور به ویژه در برخورد با برخی گروه های ترو ریستی مانند «پژاک» و «پ ک ک»
۳) رایزنی و تبادل نظر در مورد آینده عراق، به ویژه مسئله بحران "کرکوک" و اختلافات پیش آمده در عراق در مورد کنترل این منطقه نفت خیز و استراتژیک.
۴) تلاش ترکیه در جهت میانجی گری میان ایرا ن و غرب در بحث دستیابی ایران به فناوری هسته ای.
● نتیجه گیری:
۱) ترکیه و ایران در ابعاد سیاسی، اقتصادی، امنیتی و... دو کشور کاملاً وابسته به یکدیگر محسوب می شوند و علی رغم تفاوت در الگوهای حکومتی دوکشور و برخی اختلافات و تنش های مقطعی که هر از گاهی باعث برخی اختلافات بین دو کشور می شود، به ناچار مجبور به همکاری با یکدیگر می باشند. در واقع بی ثباتی و ناامنی در یک کشور، مساوی با بی ثباتی در کشور دیگر خواهد بود. در شرایط کنونی، با توجه به تقویت موقعیت منطقه ای جمهوری اسلامی ایران و همچنین ترکیه، نیاز به تقویت همکاری های دوکشور در تمامی ابعاد بیشتر به چشم می خورد.
۲) ناظران و تحلیلگران منطقه ای و بین المللی علی رغم تبلیغات مسموم برخی رسانه های غربی و همسویی معدودی از محافل داخلی، نه تنها این سفر را توریستی و تبلیغاتی نمی دانند بلکه معتقد به اثر بخش بودن این سفردر جهت تقویت نقش منطقه ای جمهوری اسلامی و نقطه ای روشن در کارنامه دولت نهم در بحث سیاست خارجی هستند.
۳) به نظر می رسد در شرایط فعلی، گسترش همکاری ها میان ایران و ترکیه در مورد عراق و گسترش روابط اقتصادی و تقویت همکاری ها در جهت مقابله با گروه های تروریستی که مخل امنیت و تمامیت ارضی دو کشور هستند، در دستور کار اصلی تهران و آنکارا قرار گرفته است.
۴) در مورد میانجی گری ترکیه در مسئله هسته ای نیز نگارنده معتقد است:
الف) در شرایط کنونی به دلیل سیاست های غلط دولت "بوش" در منطقه و همچنین پایان دوره ریاست جمهوری نئوکانها شاهد نوعی ازخلأ قدرت در منطقه هستیم. در واقع، درشرایط کنونی به دلیل بی اعتبار شدن سیاست های امریکا در منطقه و عدم توفیق دولت بوش در حل منازعاتی همچون ممسئله فلسطین، لبنان، ناکامی ها در عراق و عدم توفیق در متقاعد کردن جمهوری اسلامی در کنار گذاردن فناوری صلح آمیز هسته ای و همچنین احتمال روی کار آمدن "باراک اوباما" و دموکرات ها در امریکا با شعار های به ظاهر جدید، دولت ها و افکار عمومی منطقه چندان دولت امریکا را در این روزهای پایانی به لحاظ سیاسی جدی نگرفته اند. درست در این میانه، شاهد تقویت نقش برخی بازیگران منطقه ای هستیم. شاید به همین دلیل بود که کشوری زره ای همچون قطر در بحث لبنان دست به میانجی گری می زند و یا ترکیه سعی در میانجی گری در مسئله هسته ای می نماید. در مورد ترکیه باید گفت مسلماً این اقدام ترکها بدون چراغ سبز امریکا و اروپا نبوده است چراکه بوش در این آخرین روزها به نوعی موفقیت سیاسی برای جبرن ناکامی ها و از سویی ایجاد خاطره ای خوب از خود در نزد افکار عمومی و تقویت موقعیت جمهوری خواهان در انتخابات آتی ریاست جمهوری امریکا نیازی مبرم دارد.
ب) هرگونه درگیری نظامی میان ایران و غرب بر سر مسئله هسته ای جمهوری اسلامی برای منافع بلند مدت و استراتژیک ترکیه زیان بار خواهد بود. به همین دلیل، آنکارا دست به این اقدام زده است. اولاً کمترین دستاورد این اقدام می تواند در جهت کاستن از نقش بازیگران فرامنطقه ای در معادلات سیاسی و تقویت همکاری های منطقه ای و دوستی میان همسایگان مؤثر باشد. ثانیاً به دلیل همپیمانی ترکیه با امریکا و ارتباط نزدیک اروپا با این کشور و اعتماد بیشتر ایران به حکومت اسلامگرای ترکیه نسبت به حکومت های قبلی این کشور، می توان به آینده این عمل احتمالی آنکارا خوشبین بود.

رضا عابدی
فهرست منابع:
۱- ابوالحسن شیرازی، حبیب ا... (زمستان ۱۳۸۴ ) "تکرار بازی بزرگ در آسیای مرکزی". فصلنامه تخصصی علوم سیاسی. ۲۲ – ۱.
۲- "ابوالفتح،امیر علی (۲۱آذر۱۳۸۱) "زورآزمایی بوش برای گشودن درب اروپا به روی ترکیه".خراسان.ص۳
۳- ابوالقاسمی، محمد جواد حسین اردوش (۱۳۷۸ ) ترکیه در یک نگاه.تهران: الهدی.
۴- ابوک، کریس (۱۳۸۴ ) ترکیه. ترجمه مهسا خلیلی. تهران: ققنوس.
۵- "احتمال میانجی گری اردوغان در پرونده هسته ای ایران" (۱۶ تیر ۱۳۸۷) اعتماد ملی.ص۳.
۶- "ارتش مانع پیوستن ترکیه به اتحادیه اروپا" (۵ بهمن ۱۳۷۹ ) ترجمان سیاسی.ترجمه ف فرهمند فر. ص ۲۸ – ۲۷.
۷- ازغندی،علیرضا (۱۳۸۱ ) روابط خارجی ایران ۱۳۵۷ – ۱۳۲۰. تهران: قومس.
۸- اسکندریان، مهدی. قاسم سیمیاریان (۱۳۸۴ ) آشنایی با کشورهای اسلامی (۳) ترکیه. تهران: موسسه فرهنگی مطالعات و تحقیقات بین المللی ایران معاصر تهران.
۹- افتخاری،آزاده(۱۷ بهمن ۱۳۸۴) "آنکارا و رویکرد دیپلماتیک در قبال ایران هسته ای"،شرق.ص۱.
۱۰- انصاری، جواد (۱۳۷۳ ) ترکیه در جستجوی نقشی تازه درمنطقه.تهران: موسسه چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه.
۱۱- "با پیروزی اسلام گرایان کفه ترازوی سیاست خارجی ترکیه به نفع اعراب و ایران سنگینی خواهد کرد"(۱۶ آبان ۱۳۸۱) صدای عدالت.ص۲
۱۲- "پافشاری دولت اردوغان بر تدوین قانون اساسی جدید "(۲۲ خرداد ۱۳۸۷) ایران. ص۲۷.
۱۳- "ترکیه در خاور میانه میانجیگری میکند"(۸اردیبهشت۱۳۸۷)صدای عدالت.ص۱۰.
۱۴- "ترکیه: میزبانی رئیس جمهوری ایران از اهمیت زیادی برخوردار است"(۱۶ مرداد ۱۳۸۷)ایران.ص۲.
۱۵- تفضلی، حسین (۱۳۸۲ ) کتاب خاور میانه ویژه حضور اسرائیل در مناطق همجوار ایران. تهران: موسسه فرهنگی مطالعات و تحقیقات بین المللی ایران معاصر تهران.
۱۶- تهامی، مجتبی. (۱۳۸۴ ) امنیت ملی دکترین سیاست های دفاعی و امنیتی(جلد ۲ ) تهران: سازمان عقیدتی سیاسی ارتش.
۱۷- "جایگاه ترکیه در استراتژی های جدید" (۲۷ آذر۱۳۸۱) مردم سالاری.ص۴.
۱۸- جعفری ولدانی (۱۳۸۲ ) روابط خارجی ایران بعد از انقلاب اسلامی. تهران: آوای نور
۱۹- چتین سایا، گوکهان (تابستان و پاییز ۱۳۸۵ )" ریشه های تاریخی روابط ایران و ترکیه". فصلنامه مطالعات خاور میانه. ص ۱۳۴ – ۱۱۹.
۲۰- حاجی یوسفی، امیر محمد (۱۳۸۰ ) سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در پرتوی تحولات منطقه ای (۲۰۰۱ – ۱۹۹۱ ). تهران: مرکز چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه.
۲۱- حسینی، سید محمد (۳۰ مهر ۱۳۸۴ ) "ترکیه گذرگاه مهم انرژی". همشهری دیپلماتیک. ص ۷.
۲۲- حشمت زاده، محمد باقر (۱۳۸۵ ) تاثیر انقلاب اسلامی بر کشورهای اسلامی. تهران: سازمان انتشارات پژوهشکده فرهنگ و اندیشه اسلامی.
۲۳- خرازی، سعید (نیمه مهر ۱۳۸۵ )" ایران و ترکیه در معادلات خاور میانه، همگرایی منطقه ای". همشهری دیپلماتیک. ص ۹ – ۸.
۲۴- "درباره عراق متکی و باباجان گفتگو کردند"(۱۹ تیر ۱۳۸۷) قدس.ص۱۵.
۲۵- رستگار، جمشید (۳۰ مهر ۱۳۸۴ ) "از تهدید تا فرصت".همشهری دیپلماتیک. ص ۶.
۲۶- ، (خرداد ۱۳۸۵ ) "آمادگی لائیسم در ترکیه برای مقابله با اسلام گرایان، خط قرمز". همشهری دیپلماتیک. ص ۴۴- ۴۲.
۲۷- ، (نیمه تیر ۱۳۸۵ ) "فرصت ها و چالشهای انرژی در روابط ایران و ترکیه دوراهی". همشهری دیپلماتیک. ص ۳۶ – ۳۴.
۲۸- ضیائی بیگدلی، محمد رضا (۱۳۸۱ ) حقوق بین الملل عمومی. تهران: گنج دانش.
۲۹- قاسمی،علی(۴ تیر ۱۳۷۷) "کرد ها و چالش های منطقه ای درترکیه ".رسالت. ص ۱۱.
۳۰- قاسمی، صابر (۱۳۷۴ ) ترکیه، تهران: موسسه چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه.
۳۱- "قانون.اساسی ترکیه به نفع اسلام گرایان تغییر کرد "(۲۰مهر ۱۳۸۶) کیهان.ص۱۶.
۳۲- قدیری: نیلوفر (نیمه مهر ۱۳۸۵ )" ایران همسایگان و بحرانهای منطقه ای". همشهری دیپلماتیک. ص ۴.
۳۳- "کش و قوس" (شهریور ۱۳۸۱ ) اقتصاد ایران. ص ۶۶.
۳۴- لطفی رضایی،علی رضا(۳۱ تیر۱۳۷۹) "دلایل تنش آفرینی ترکیه علیه ایران ".خراسان.ص۳.
۳۵- مارتین، لی نورجی (۱۳۸۳ ) چهره جدید امنیت در خاورمیانه. ترجمه قدیر نصری. تهران: پژوهشکده مطالعات راهبردی.
۳۶- ملائک، م (۳۰ مهر ۱۳۸۴ ) "محورهای سیاست خارجی ترکیه". همشهری دیپلماتیک. ص ۴.
۳۷- موسوی، میر طیب (۱۳۸۳ ) ارتش و سیاست از نظر تا عمل. تهران: مردم سالاری.
۳۸- نصری، قدیر (تابستان و پاییز ۱۳۸۵ ) "شیوه برخورد ترکیه با بحرانهای درهم تنیده در هزاره جدید". فصلنامه مطالعات خاورمیانه.ص ۲۰۱-۱۸۹.
۳۹- واعظی، محمود (نیمه شهریور ۱۳۸۶ ) "میانه روهای کارآمد". همشهری دیپلماتیک. ص ۶
[۱] Anatoli peninsula
[۲] Sea of Marmara
[۳] Georgia
[۴] Armenia
[۵] Azerbaijan
[۶] Greece
[۷] Bulgaria
[۸] Sephardim Jews
[۹] Istanbul
[۱۰] Kurdish
[۱۱] Constantinople
[۱۲] Ottoman empire
[۱۳] Wien
[۱۴] First world war-between ۱۹۱۴-۱۹۱۸
[۱۵] Cox-Pico negotiation
[۱۶]Zaman
[۱۷] Mustafa Kemal Ataturk
North Atlantic Treaty Organization۱

[۱۹] Strait of Bosporus
[۲۰] Black Sea
[۲۱] Aegean Sea
[۲۲] International straits
[۲۳] Romania
[۲۴] Ukraine
[۲۵] Moldova
[۲۶] Soviet collapse
[۲۷] Cold war
[۲۸] Persian gulf Conflict
[۲۹] Internal war of Bosnia and Herzegovina
[۳۰] Armenian-Azerbaijani war
[۳۱] Turkish Foreign policy
[۳۲] Stable Behave
[۳۳] Kemalism
[۳۴] Colonist
[۳۵] Northern District of Cyprus
[۳۶] In Turkish: Partiya Karkeran Kurdistan
[۳۷] Recep Tayyib Erdogan
[۳۸] Golan heights-located on Israeli-Syrian Border
[۳۹] Palestine
[۴۰] suleyman demirel
[۱] Ali babajan
[۲] Manuchehr Mottaki, Iranian foreign minister
[۳] European union
[۴] Safavid Dynasty
[۵] Baghdad Pact Organization
[۶] Central Treaty Organization
[۷] Regional Cooperation for Development
[۸] Minorities
[۹] Akp

منبع : رجا نیوز