کوثر قرآن

«بسم الله الرحمن الرحیم. انا اعطیناك الكوثر، فصل لربك وانحر. ان شانئك هو الابتر»
معنویت قدسی فاطمه(س) در قرآن كریم، جلوه‏ای تام یافته. جمال معنوی و اوج پاكی و عصمتش، در آیه تطهیر، درخشش انسان كامل را متجلی ساخت، آیه مباهله شاهدی بر شكوهمندی و قدر و جلالتش شد. و سوره «هل اتی‏» جلوه‏ای از مروت و ایثار فاطمه(س) را همراه با عارفانه‏ترین زمزمه هستی - «علی حبه‏» - تجسمی زیبا بخشید.
این جویبارهای فضیلت‏به هم پیوند خورد و در سوره «كوثر» مجموعه‏ای دل‏انگیز از زیباییها و اصالتها را رقم زد و آن را به عنوان، هدیه‏ای الهی، تقدیم رسول خاتم(ص) كرد، زیرا فاطمه(س) یكی از مظاهر فیض مداوم و جریان پر بركت‏حركت محمدی است كه استمرار آن را با ذریه خویش تضمین كرد.
ـ در این راستا نگاهی به سوره كوثر داریم:
الف) جلوه‏های اعجاز در سوره كوثر; آنان كه اهل ذوق و ادب و آشنای با آهنگ كلمات هستند و معانی زیبا و معارف بلند را درك می‏كنند سوره‏های قرآن را آنچنان پرجاذبه و دلربا احساس می‏كنند كه خضوع و فروتنی خویش را در مقابل این اعجاز بزرگ اعلام داشته و اسلام را به عنوان دین و برنامه زندگی خویش برمی‏گزینند.
همین آهنگ زیبا و دلنشین قرآن در نظم و نسق زیبای كلمات سوره كوثر جلوه غیر قابل تقلید یافته است; بویژه كه پایان هر آیه به راء ماقبل مفتوح در كلمات - الكوثر - و انحر - ابتر - روح هنرمند را به وجد و شوق آورده و او را به دنیای زیبای تركیب كلمات رهنمون می‏گردد. یكی از مفسرین در این باره می‏نویسد: مخارج صوتی حروف، حركات، تركیبات و فواصل این سوره، آهنگ و ایقاعات خاص و وصف ناپذیری دارد. هر آیه دارای دو ایقاع است كه از حروف هم مخرج و قریب المخرج «ا، ن، ك، ل‏» متصل و منفصل و فواصل راء ماقبل فتحه، تركیب یافته كه از مجموع آنها آهنگ یكنواخت‏بر می‏آید، آیه اول با حركت كسره و نون مشدد و فتحه‏ها و سكونهای متعالی آمده كه حركت اعطاء را از مبدء تا نهایت می‏نمایاند.
صدای حروف و حركات متنوع آیه دو، بیانگر دو امر متوالی است ... اوزان و كلمات خاص این سوره: اعطیناك، الكوثر، انحر، شانئ، الابتر است. معانی عالی و پیشگویی قاطع را كه در آیه كوتاه این سوره آمده و در آهنگ حروف و حركات و كلمات خاص و متقارب و متقابل نمودار شده است، نه آنطور كه هست می‏توان دریافت و نه وصف نمود و خود سرچشمه كوثر و نشانه كلام برتر و به عجز آوردن بشر است.
اعجاز قرآن در سوره كوثر نه تنها در موزون بودن كلمات و تركیب زیبای آن نهفته است‏بلكه با پیشگویی درست از آینده، جلوه‏ای دیگر از اعجاز را فراراه حق جویان قرار داده است. با استخدام كلمات غنی و برخوردار از معانی بلند آنچنان به سوره كوثر استحكام بخشیده، كه مجال ظهور و مقاومت هر گونه معارضه‏ای را از بین برده است و اگر كسی به این كار دست زد نه تنها بر آن خدشه‏ای وارد نساخته بلكه بر رونق آن نیز افزوده است. نمونه آن را در كار یكی از مزدوران استكبار در كتاب «حسن الایجاز» «حویش‏» مشاهده می‏نماییم. نویسنده به گمان خود به مقابله با سوره «كوثر» برخاسته و معارضه خویش را این چنین آورده است: «انا اعطیناك الجواهر فصل لربك و جاهر - ولا تعتمد قول ساحر; ما به تو زر و زیور دادیم، پس برای پروردگار خویش نماز بگزار و آن را آشكار كن و به سخن جادوگر اعتماد نكن.»
اولین سؤالی كه برای هر فرد پیش می‏آید این است كه; این چه نوع مقابله و معارضه‏ای است كه بیشترین الفاظ را از خود سوره كوثر انتخاب كرده است و فقط به جایگزینی بعضی الفاظ بسنده كرده است؟ آیا همانندی یك اثر زیبا این گونه است كه عبارات آن اثر با تغییرات اندك ذكر نشود؟ علاوه اینكه تاكید آورده شده در جمله «انا اعطیناك‏» كه لفظ «انا» و «نا» و آوردن فعل ماضی گواه آن است می‏بایست‏بیانگر امری باشد كه از اهمیت فراوانی برخوردار است. هر انسان اندیشمند و متفكر این را به خوبی می‏فهمد كه نعمتهای مهمتری مانند عقل، ایمان و حیات با این تاكید و اهتمام سازگاری و تناسب تام دارد و آوردن زر و زیور تنها به خاطر همان روحیه بندگی و پویندگی در مقابل جواهرات است كه از بین همه نعمتها به آن اهتمام ورزیده است. سوره كوثر جدای از كوتاهی عبارات، از مضامین بلند و معارف زیبایی برخوردار است و این معجزه و سند نبوت پیامبر گرامی(ص)برای همیشه‏در تاریخ‏از مردم خواسته است كه اگر می‏توانند یك سوره هر چند به كوتاهی سوره كوثر، بیاورند.
سوره كوثر با این جمله آغاز می‏شود «انا اعطیناك الكوثر». سؤالی كه مطرح است این است كه چگونه عطای خداوندی به صورت جمع، ما، آورده شده است؟ با این كه خداوند متعال یگانه یكتاست و همه نعمتها از او سرچشمه گرفته است‏برای این تعبیر كه نظیر آن در سوره‏های دیگر از جمله سوره قدر «ما قرآن را در شب قدر فرو فرستادیم‏»فخر رازی، از علمای اهل سنت، در تفسیر خود می‏نویسد: سومین نظر در معنای كوثر این است كه منظور از آن فرزندان آن حضرت است، و این به آن جهت است كه; این سوره در رد كسانی نازل شده است كه از آن حضرت به خاطر نداشتن فرزندان عیبجویی‏ می‏كردند. مشاهده می‏شود، دو جواب داده شده است:
۱ ) تعبیر جمع به خاطر عظمت دادن به او است و اینكه مورد، كوثر، ذكر شده است، نشان دهنده اهتمام فوق‏العاده خداوند است.
۲ ) جهان مبتنی بر نظام علت و معلول و اسباب و مسببات است; چنانكه در حدیثی از امام صادق(ع) می‏خوانیم: «ابی الله ان یجری الاشیاء الا بالاسباب‏» اراده‏ای الهی بر این قرار گرفته است كه امور جهان جز به اسباب خود جریان نیابد. و چون علل و اسباب به اذن الهی دست اندر كار این عطیه الهی بوده است، در اشاره به آن جمع آورده شده است. فخر رازی در این زمینه می‏نویسد: «فلا یمكن حمله علی الجمع الا اذا ارید ان هذه العطیه مما سعی فی تحصیلها الملائكهٔ وجبریل و میكائیل والانبیاء المتقدمون...» نمی‏توان این آیه را «انا اعطیناك‏» جمع دانست; مگر اینكه بگوییم این بخشش از اموری است كه در به دست آوردن آن ملائكه و جبرئیل و میكائیل و انبیاء پیشین سعی و تلاش داشته‏اند.
ب) معنای كوثر:
مرحوم طبرسی در معنای لغوی «كوثر» می‏نویسد: «الكوثر، فوعل من الكثرهٔ و هو الشئ الذی من شانه الكثرهٔ و الكوثر، الخیر الكثیر» كوثر صفت مبالغه و وزن فوعل را دارد و بر گرفته از كثرت است و آن عبارت از چیزی است كه; شایستگی و زیادی را داشته باشد و منظور از آن خیر فراوان است. بیضاوی، از دیگر مفسرین اهل سنت، نیز زیادی فرزندان و پیروان را در شمار معانی كوثر ذكر می‏كند.
ج) مظاهر و جلوه‏های كوثری:
خیر فراوان در این آیه به امور مختلفی از جمله: قرآن، نبوت، چشمه‏ای در بهشت، علماء، زیادی فرزندان، حوضی در بهشت، حكمت و شفاعت تفسیر شده است.
هیچ كدام از این معانی با یكدیگر منافاتی ندارند، زیرا همه بیانگر همان مضمون متعالی كوثر و خیر فراوانند. نكته در خور توجه این است كه این زیادی فرزندان و نسل پیامبر(ص) كه از چشمه‏سار فاطمه(س) جوشیده است، در میان دیگر معانی از درخشش و جلوه بیشتری برخوردار است.
▪ برخی از شواهد و قرائنی كه آن را تایید می‏كند عبارتند از:
الف) شان نزول سوره: مفسرین از شیعه و اهل سنت در شان نزول این سوره این گونه نگاشته‏اند كه; عاص بن‏وائل سهمی جلوی یكی از درهای مسجد الحرام بنام باب بنی السهم با رسول گرامی اسلام ملاقات كرد و با آن حضرت به گفتگو پرداخت. قریشی‏ها كه شاهد این منظره بودند از او سؤال كردند: با چه شخصی سخن می‏گفتی؟ او با عبارات بیشرمانه گفت‏با ابتر.
این جواب به آن جهت‏بود كه عبدالله، آخرین فرزند پسر آن بزرگوار، زندگی را بدرود گفته بود. و عرب جاهلی كسانی را كه دارای فرزند پسر نباشد «ابتر» قلمداد می‏كردند زیرا تنها راه استمرار اهداف فرد را در وجود پسر می‏دانستند. در نتیجه، این شان نزول متناسب با سرزنش آنان خواهد بود.
در این باره فخر رازی، از علمای اهل سنت، در تفسیر خود می‏نویسد: «سومین نظر در معنای كوثر این است كه منظور از آن فرزندان آن حضرت است و این به آن جهت است كه; این سوره در رد كسانی نازل شده است كه از آن حضرت به خاطر نداشتن فرزندان عیبجویی می‏كردند كه در این صورت معنای آن این است كه خداوند ترا فرزندان و نسلی عطا می‏كند كه در طول تاریخ برقرار خواهند ماند سپس می‏گوید: ببین كه چقدر انسانها از اهل‏بیت پیامبر(ص) به شهادت رسیده‏اند اما جهان همچنان شاهد رونق فزاینده آنان است آنگاه بنگر كه چه تعداد از بزرگان اندیشمند مانند امام باقر، امام صادق، امام كاظم، امام رضا «علیهم الصلوهٔ و السلام‏» و محمد نفس زكیه در میان آنها جلوه‏گر شده است‏».
علامه آلوسی بغدادی در تفسیر روح المعانی می‏نویسد: می‏توان یكی از معانی كوثر را زیادی فرزندان رسول گرامی اسلام(ص) دانست زیرا كه; عیبجویی دشمنان در ارتباط با فقدان فرزند آن حضرت بوده است. سپس می‏گوید: این‏چنین است كه فرزندان رسول گرامی اسلام سراسر گیتی را فرا گرفته‏اند.
بیضاوی، از دیگر مفسرین اهل سنت، نیز زیادی فرزندان و پیروان را در شمار معانی كوثر ذكر می‏كند.در میان مفسرین شیعه، مرحوم طبرسی در مجمع البیان و علامه طباطبایی در المیزان مخاطبان خود را به این معنا توجه داده‏اند. در تفسیر المیزان در این باره به خوبی استدلال شده است.
ب) دومین شاهد بر اینكه در كوثر معنای فرزندان فراوان منظور شده، ذیل سوره شریفه است كه می‏فرماید: «ان شانئك هو الابتر.» محققا دشمن تو بی‏دنباله است; زیرا كه ظاهر كلمه ابتر، عبارت از قطع نسل و بی‏فرزندی است چنانكه شان نزول سوره آن را تایید می‏كند و یا دلیلی بر انحصار به یكی از موارد آن مثل جدا شدن از خیرات ... است.
و یا از قوم خود نخواهد دانست و بیانگر هرگونه انقطاع و جدا شدن می‏باشد در هر صورت بدون دنباله بودن از نظر فرزند، در معنای ابتر ملاحظه شده است كه خود دلیلی بر این است كه در كوثر معنایی مقابل آن ارائه شده است; یكی وجود فرزندان بسیار است كه به پیامبر(ص) اعلام می‏دارد كه: ای پیامبر ما به تو خیر فراوان از جمله فرزندان بسیار دادیم و دشمن تو برای همیشه تاریخ از تمامی نیكیها و از نسل و فرزندان منقطع و جدا خواهد بود و از آنجا كه بستر كوثر و جریان پرفیض و مداوم، در وجود مقدس حضرت صدیقه طاهره فاطمه(س) قرار دارد، به عظمت این سرچشمه خیرات و وجود با بركت‏بیشتر می‏توان پی برد. وجود مقدسی كه نعمت‏بزرگ الهی و استمرار فرزندان رسول گرامی اسلام(ص) به وسیله او تحقق یافت، تا شخصیت زن را در ابعاد معنوی و اجتماعی جلوه بیشتری بخشیده تا هیچ فردی به خود اجازه ندهد كه فرزندش را تنها به خاطر جنسیت مورد تحقیر قرار دهد زیرا كه الگوی زن مسلمان فاطمه(س) است. همان بزرگواری كه حلقه پیوند شكوهمند رسالت و امامت گشت و زیباترین جلوه‏های انسانی معنوی را در خویش متجلی ساخت.
مكتب فاطمه(س) مجموعه‏ای از فضایل انسانی و منظومه‏ای از گلواژه‏های نیك زیستن است كه در هسته مركزی آن پیامبر قرار گرفته است و فرزندان معصومش، اقمار این منظومه‏اند. جهان امروز به همان مقدار نیازمند به آرمانهای فاطمی است، كه جامعه دیروزجاهلی.
سوره كوثر خود گواه این مطلب است كه تبار و ذریه پیامبر گرامی(ص) از دختر گرانمایه‏اش فاطمه(س) استمرار می‏یابد; چنانكه مرحوم علامه طباطبائی به آن توجه داده است. البته این معنا را در آیات دیگر به صورت آشكارتری می‏توان دید. همچنین به دو نمونه آن در مناظره امام موسی بن‏جعفر(ع) با هارون الرشید تصریح شده است زمانی هارون الرشید از امام موسی بن‏جعفر(ع)، پرسید: چگونه شما می‏گویید ما از فرزندان پیامبریم، با اینكه به جای ماندن نسل از پسر است نه دختر و شما فرزندان دختر او هستید؟ حضرت در جواب او، آیه‏ای از سوره انعام را خواند: «و من ذریته داود و سلیمان و ایوب و یوسف و موسی و هرون وكذلك نجزی المحسنین و زكریا و یحیی و عیسی و الیاس كل من الصالحین‏» و هدایت نمودیم - از فرزندان او، نوح یا ابراهیم، داود و سلیمان و ایوب و یوسف و موسی و هارون و اینگونه نیكوكاران را جزا می‏دهیم و زكریا و یحیی و عیسی و الیاس را كه همه از شایستگان بودند. آنگاه حضرت از هارون‏الرشید پرسید: پدر عیسی كیست، كه به وسیله آن از فرزندان نوح «یا ابراهیم‏» بشمار آمده است؟ هارون گفت: عیسی پدری نداشت. امام بی‏درنگ فرمود: همانگونه كه خداوند عیسی را بوسیله مریم از فرزندان انبیاء محسوب داشته است، ما نیز به پیامبر اسلام از طریق مادرمان فاطمه(س) انتساب پیدا كرده‏ایم و از فرزندان آن حضرت هستیم. آنگاه حضرت آیه شریفه مباهله را تلاوت كرد: «فقل تعالوا ندع ابنائنا و ابنائكم ...» و فرمود: هیچ كس ادعا نكرده است كه: در موقع مباهله و نفرین بر مسیحیان پیامبر غیر از علی بن ابیطالب و فاطمه و حسن و حسین،: در زیر كساء (عبا) داخل كرده باشد. به این ترتیب مشخص می‏شود منظور از ابنائنا، پسران ما، حسن و حسین‏اند كه خداوند آنها را پسران رسول خود خوانده است.
بهره‏ای كه از این سوره نورانی باید برای امروزمان برداریم این است كه: راه نجات جامعه انسانی در بازگشت‏به چشمه‏سار جوشان و استفاده از بركات فراوان آن است، كه در مجموعه‏ای از الگوهای متعالی تجلی یافته است.
اگر فاطمه(س) برای زن معاصر امروزین بهترین الگو است‏بدان جهت است كه مكتب فاطمه(س) مجموعه‏ای از فضایل انسانی و منظومه‏ای از گلواژه‏های نیك زیستن است كه در هسته مركزی آن پیامبر قرار گرفته است و فرزندان معصومش، اقمار این منظومه‏اند. جهان امروز به همان مقدار نیازمند به آرمانهای فاطمی است، كه جامعه دیروز جاهلی. زیرا كه اصول حاكم بر نظام جاهلی قدیم، در شكلهای جدیدتر ارائه شده است و جاهلیت جدیدی را در قالب نظام‏های غربی و الحادی ترسیم كرده است. نظام خانواده استحكام و اصالت‏خویش را از دست داده و زن به صورت یك شی‏ء و بازیچه بازارهای تبلیغاتی درآمده و آزادی زن در برهنگی و جلوه‏گری او تجسم یافته است.
اینجاست كه زن امروز نیازمند اسوه‏هایی است كه با تكیه بر ارزشهای راستین الهی او را به كوثر آگاهی و ایمان و آزادی راستین رهنمون شود.
نی تو اعطیناك كوثر خوانده‏ای پس چرا خشكی و تشنه مانده‏ای یا مگر فرعونی و كوثر چو نیل بر تو خون گشته است و ناخوش ای علیل توبه كن بیزار شو از هر عدو كو ندارد آب كوثر در گلو هر كه را دیدی ز كوثر سرخ رو او محمد(ص) خوست‏با او گیر خو هر كه را دیدی ز كوثر خشك لب دشمنش میدار همچون مرگ و تب
«فصل لربك وانحر; پس برای پروردگارت نماز گزار و نحر كن.» سپاسگزاری و كرنش به آستان الهی از وظایف مهمی است كه عقل هر انسان برایش مقرر می‏دارد. سرشت انسانها مبتنی بر قدردانی از فردی است كه به او نیكی كرده است و از آنجا كه تمامی نعمتها از جانب خداوند به انسان ارزانی شده است، سپاسگزاری از او جلوه دیگری به خود می‏گیرد كه در این سوره مباركه در نماز و «نحر» تجسم یافته است.
هر معنایی كه در «نحر» منظور باشد چه قربانی كردن شتر و چه بالا بردن دو دست تا روبروی گلوگاه و یا جلو آوردن روی سینه - به هنگام تكبیرهای نماز، همه نشانه سپاسگزاری از نعمتهای خداوند است و نماز و نحر در صورتی می‏تواند اعلام سپاس باشد كه فقط برای خدا و در جهت پروردگار جهان باشد.
«ان شانئك هو الابتر.» به یقین دشمن تو بی‏دنبال و بی‏خیر است. یكی از جلوه‏های اعجاز قرآن، خبرهای غیبی و پیشگوییهای قاطع و انطباق آن با واقعیتها است و به روشنی موارد زیادی را در آیات قرآنی می‏توان یافت. از جمله; داستان پیشگویی پیروزی رو میان بر ایرانیان، پس از آنكه آنها مغلوب ایرانیان گشتند و آن را نه سال قبل پیش‏بینی كرد و به همانگونه نیز تحقق یافت‏خداوند متعال در قرآن كریم فرمود: «غلبت الروم فی ادنی الارض وهم من بعد غلبهم سیغلبون فی بضع سنین‏» رومیان مغلوب شدند در جنگی كه به نزدیكتر زمین واقع شد و آنها پس از مغلوب شدن به زودی بر فارسها با ر دیگر غلبه خواهند كرد. و در آیه‏ای دیگر پیروزی مسلمین در جنگ بدر را پیش‏بینی كرد و فرمود: «سیهزم الجمع و یولون الدبر» به زودی آن جماعت «در بدر» شكست‏خورده و به جنگ پشت كنند.
جهت تحقیق بیشتر می‏توان به تفسیر البیان اثر آیهٔ‏الله خوئی و المیزان نوشته علامه طباطبائی مراجعه كرد.
سومین پیش‏بینی مربوط به آیه شریفه «ان شانئك هو الابتر» است. دشمن كه از سر غرور و نخوت به زیادی تعداد و فرزندان خویش می‏بالید و مسلمین را ناچیز می‏انگاشت و به خصوص بعد از فوت فرزند رسول گرامی اسلام، كار را تمام شده تلقی كرد و گمان برد پیام و رسالت پیامبر در میان انبوه حوادث تاریخ به فراموشی سپرده خواهد شد. در این هنگام قرآن كریم پیشگویی كرد كه دین تو جهانگیر خواهد شد و كار دشمنان به نافرجامی و تباهی خواهد كشید و امروزه كه پس از چهارده قرن حضور سرافراز اسلام را در جهان مشاهده می‏كنیم درخشش اعجاز این سوره را هر چه بیشتر حس كرده و آن را به عنوان نشانه صدق دیگری بر رسالت نبی گرامی اسلام اعلام می‏داریم.
مصطفی را وعده كرد الطاف حق گر بمیری تو نمیرد این سبق من كتاب و معجزت را رافعم بیش و كم كن را ز قرآن مانعم من مناره پر كنم آفاق را كور گردانم دو چشم عاق را چاكرانت‏شهرها گیرند و جاه دین تو گیرد ز ماهی تا به ماه تا قیامت‏باقیش داریم ما تو مترس از نسخ دین ای مصطفا
در پرتو همین اعجاز فرزندان فاطمه(س) همچنان رونقی فزاینده یافته، سرچشمه‏ای پربركت‏شده‏اند كه هر روز بیش از گذشته در جهان می‏درخشند و شاخسارهای معنویت و پاكی را فرا راه حق‏جویان قرار می‏دهند، تا آن زمان كه چهره پر فروغ حسن یار و جلوه زیبای عدل الهی حضرت بقیهٔ الله «عجل الله تعالی فرجه الشریف‏» رخ كند و با ظهور خود كوثر فاطمی را تفسیری تام و تمام بخشد - به امید آن روز. والسلام.

عباس كوثری

منبع : خبرگزاری آفتاب