آغاز سال شمسی

گاه‌شمارى به‌شکل امروزى آن ۷۳ سال پيش در ايران پديدار گشت و سال شمسي، سال رسمى ايرانيان قرار گرفت. پيش از آن در ايران سال و ماه قمرى بناى تاريخى و آغاز سال به‌شمار مى‌رفت و پس از يورش تازيان، پديدهٔ تاريخ در ايران، سال هجرت قرار گرفت و به جاى سال شمسى و ماه‌هاى ايراني، سال و ماه قمرى پديد آمد، ولى زرتشتيان، همچنان گاه‌شمارى ساسانى را نگه‌ داشته و حساب سال و ماه آنها با سال و ماه شمسى بود.

در سال ۱۳۰۴ هجرى شمسى برابر با ۱۳۴۳ هجرى قمري، بنابر قانون مصوب يازدهم فروردين، آغاز بهار به‌گونه‌اى رسمي، آغاز سال ايراناعلام شد. شش ماه آغا سال، سى و يک روز و پنج ماه دوم سال را سى روز قرار دادند و ماه پسين يا اسفند را بيست و نه روز بنا نهادند، مگر در سال‌هاى کبيسه، يعنى هر چهار سال يک‌بار که آن هم سى روز حساب مى‌شود.

قرار دادن نوروز در آغاز بهار، از روزگار ملک‌شاه سلجوقى (۴۶۵ تا ۴۸۵ هجرى قمري) برقرار شد که به‌نام سازنده آن (تاريخ جلالى - تاريخ ملکي) نام‌بردار شد و اخترشناسانى چون: عمر خيام، حکيم لوکري، ميمون‌بن نجيب واسطي، ابوالمظفر اسفزارى و چند تن ديگر به اصلاح تقويم دست يازيدند. پيش از آن، نوروز در گردش بود و هيچ‌گاه در جاى اصلى خود، يعنى برج حمل و آغازين روز بهار، قرار نمى‌گرفت. مگر در هر ۱۴۴۰ سال، علت آن بود که تاريخ نوروز، هر چهار سال يک روز، نسبت به سال شمسى حقيقى جلو مى‌افتاد، چون سال شمسى را ۳۶۵ روز تمام و بدون افزودن کسر اضافى حساب مى‌کردند و دوازده ماه را سى روز تمام و پنج روز اضافى را در پايان اسفندماه به نام اندرگاه (پنجه دزديده) مى‌افزودند، در حالى‌که سال شمسى حقيقى ۳۶۵ روز و پنج ساعت و چهل و هشت دقيقه و چهل و شش ثانيه است، يعنى ۳۶۵ روز و نزديک به يک چهارم روز. پس در چهار سال يک روز اضافي، تاريخ نوروز را از آغازين روز بهار، جلو مى‌برد.

نام‌هاى ماه‌هاى ايرانى بى‌گمان در روزگار پيشداديان و کيانيان و حتى پيش از آن رايج بوده و اشوزرتشت، برخى از يشت‌ها را به نام اين ماه‌ها آورده‌ است و خوشبختانه در کتاب‌هاى تاريخ‌نگاران و به‌ويژه به‌وسيله زرتشتيان تاکنون نگهدارى شده است.

دو سنگ نبشته از شاهان ساسانى در بخش جنوبى کاخ داريوش پيدا شده که تاريخ دارند، در يکى تاريخ اسفندارمذ ماه از سال دوم پادشاهى شاپور پسر هرمزد ساسانى و در ديگرى تاريخ روز هرمز (نام روز نخست از هر ماه) از ماه تير يا ميترى از سال هژدهم همان پادشاه کنده شده است. گذشته از اين، نام ماه‌ها و روزهاى قديم در نوشته‌ها و کتاب‌هاى پهلوى نيز براى ما به يادگار مانده است که نشانگر رواج آنها در روزگارى بسيار دور مى‌نمايد.

روشن و آشکار است که سال و ماه ايرانى پيش از ساسانيان و حتى پيش از اسکندر نيز همان سال و ماه معمول در دوره ساسانى بوده و آغاز و بنيان اين گاه‌شمارى مربوط به روزگاران بسيار کهن‌ترى مى‌شود.

در زمان ساسانيان دو گونه سال بر پايه گاه‌شمارى پديدار بود:

- سال در گردش که بر پايه آن، هر سال درست ۳۶۵ روز حساب مى‌شد و کبيسه نمى‌گرفتند و هر ۱۲۰ سال، نوروز يک ماه جلو مى‌رفت.

- سال ثابت که در آن کبيسه گرفته مى‌شد و به‌حساب مى‌آمد و نوروز در هر ۱۲۰ سال در جاى خود قرار گرفته و ثابت مى‌ماند.

در روزگارى پس از ساسانيان که دين اسلام در ايران پراکنده شد و رواج يافت، رفته‌رفته سال و ماه و گاه‌شمارى ايران ساسانى فراموش شد و سال و ماه و گاه‌شمارى قمرى اسلامى مدار کار و اعتبار قرار گرفت.