تمثیل

بی‌نمازی با یکی از اهل راز		خواست گوید علت ترک نماز
گفت : هر وقتی که کردم قصد آن		آفتی آمد به مالم، ناگهان
و آن دگر گفتش که من کردم نماز		مدتی بسیار و شبهای دراز
تا برون آیم ز فقر و احتیاج		گیرد آن دکان و بازارم رواج
حاصلی از وی توقع داشتم		چون نشد، یکبارگی بگذاشتم
این بود احوال جهال، ای عزیز!		این بودشان پایه‌ی قدر و تمیز
واجبی را در خیال، این گمرهان		کرده‌اند از جهل خود، ممکن گمان
داده نسبت بخل یا غفلت به وی		در مقایل، خویش را دانسته شیء
غیر ممکن، کی ز ممکن کرد فرق		آنکه در دریای تشبیه است غرق
تا نشد اوصاف امکانیش فهم		کی تواند دید کوته، دست وهم
ساحت عزت، چه سان داند بری		از خلاء و سطح و بعد جوهری
تا ندانسته است اعراض عدد		بر چه معنی خواهدش گفتی احد
هرچه گوید، در رضا و در غضب		زان منزه‌دان، جناب قدس رب
گرچه تقدیس خداوند صمد		از ره تقلید هم ممکن بود
زان جهت گوییم: جمعی از عوام		یافته در سلک اسلام، انتظام
لیک، این اسلام، حکم ظاهر است		تا برون آید ز گبر و بت‌پرست
گرنه فضل از حق خود دارد قبول		کی شود مقبول تقلید اصول
بلکه آن تقلید هم از مشکلات		اصل مطلب چون بود از غامضات
ز آن، نبی مجمل رساند اول پیام		که در آن منظور بودش خاص و عام
رفته رفته، عقلها چون شد قوی		یافت بسطی مجملات معنوی
آنکه از علم سیر دارد خبر		کرده در اقوال معصومین نظر
دیده اجمالات و تفصیلاتشان		در تکلم، مختلف حالاتشان
سائلی پرسید از تفویض و جبر		تا شناسد، کیست در امت چو گبر
گفت: تفویض، آنکه اعمال تمام		حق مفوض کرده باشد بر آنام
راست گفت؛ این نیز تفویضی بدست		لیک، آن نه کز پیمبر واردست
چون نبودش تاب استعداد و درک		کرد زان تفسیر، این تفیض، درک