گزارش ترجمة فتوحات مکیه

● اشاره
فتوحات مکیه، از منابع اصلی و مرجع عرفان اسلامی است. با این‏که بخش‏هایی از آن به زبان‏های دیگر، از جمله فرانسه برگردانده شده بود، امّا جای ترجمة آن در فرهنگ فارسی خالی می‏نمود. با برگرداندن به فارسی، پژوهش‏گران فارسی زبان از این دایره‏المعارف بزرگ عرفان بیش‏تر بهره خواهند برد. این مقاله به معرفی زوایای علمی و اجرای ترجمة این اثر می‏پردازد.
هشتصد سال پیش در جهان اسلام آن روزگار، مردی که خواهرزادة یکی از بزرگان عرفان, به نام ابومسلم خولانی بود و دایی دیگرش یحیی, از اکابر زاهدان تلمسان در مراکش، ابن عربی حاتمی‏طایی پس از ۲۱ سال گذران عمر که بیش‏تر وقت خود را به سرودن شعر، تماشای دل و عیش و عشرت می‏گذرانیده و در سبزه‏زارها و شکارگاه‏های با صفا و خرم قرمونیه و بلسمه با خدم و حشم, به صید و شکار می‏پرداخت, راه و روش عرفان را در پیش گرفت و در مدتی کوتاه, به قدری در این راه پیش رفت که سرآمد عارفان زمان خود و پس از خود شد؛ تا آن‏جا که هم لقب شایستة محیی‏الدین گرفت و به کُنیة «‏شیخ اکبر، پیر بزرگ» مفتخر گردید، و هم دو عنوان از پانصد و چند عنوان آثار او, ماندگارترین کتاب‏هایی شدند که تمامی عرفا و جویندگان را ه حقیقت, دست کم یک بار خواندن آن‏ها را در طول عمر بر خود واجب و فرض دانستند.
فصوص الحکم, یکی از آثار اوست که به گفتة وی, پیامبر در خواب به وی املا فرموده, سفارش کرده‏اند که آن را بنویسد و منتشر نماید تا مسلمانان و مشتاقان رموز عرفانی قرآن, از آن بهره‏مند گردند.
اثر دیگر او, فتوحات مکیه است که به تعبیر خود او, زمانی نوشته شده که وی احساس خطر کرده است که مبادا اسلام از میان برود و اثری از آن باقی نماند. در غرب جهان اسلام که موحدان رو به نابودی می‏‏گذاشتند و اندلس اسلامی, به اسپانیای مسیحی مبدل می‏شد و از شرق جهان اسلام, لشکر یأجوج و مأجوج, یعنی مغولان, پیش می‏تاختند و با جهان‏گیر شدن فتوحات وحشیانة آنان, بیم آن می‏رفت که از اسلام اثری نماند. از این‏رو, وی که خود را وارث علم نبوی(ص) در آن روزگار می‏دانست, در مکه مجاور شد و طی ۳۷ سال, در ۳۷ جلد, تمامی میراث نبوی را به جای گذاشت که به گفتة خود محیی‏الدین، فتوحات مکه به قدری بی‏نظیر است که نه در گذشته مانند آن کتاب، کتابی نوشته شده است و نه در آینده نوشته خواهد شد. اما متأسفانه تا کنون این کتاب به طور کامل به هیچ زبانی ترجمه نشده بود و جز بر کسانی که به زبان عربی مسلط بودند, بهره‏برداری از آن ممنوع بود. حتی تحقیق انتقادی و تصحیح علمی آن نیز که ۳۷ سال پیش در مصر, توسط دکتر عثمان یحیی آغاز شد, بیش از چهارده تا پانزده سال دوام نیاورد و دست اجل مهلت نداد تا این کار عظیم به پایان برسد. ایشان تنها موفق شدند سالانه یک جلد از این دایرة‏المعارف عرفانی را منتشر کنند؛ یعنی چهارده جلد در طی چهارده سال؛ و گویا سه جلد دیگر, که هنوز منتشر نشده است.
کتاب فتوحات به گفتة پرفسور ابراهیم مدکور, در رأس تألیف عرفانی عربی, از پرمحتوا‏ترین و دقیق‏ترین عبارات و ژرف‏ترین اندیشه برخوردار است که تا کنون مورد توجه شایانی قرار نگرفته است.
مرحوم دکتر عثمان یحیی, آن را یکی از شگفتی‏های اندیشة انسانی و اثری بی‏نظیر در تحقیقات تصوف به طور عام، و اسلامی به طور خاص معرفی می‏کند. از نظر او, فتوحات مکیه زبدة فرزندان معنوی پیر بزرگ, محیی‏الدین بن عربی است که بسیار هم پربار و گران‏سنگ است. همة آراء و نظریه‏های گوناگون او را در خود به همراه دارد، و تقریباً شامل تمامی مطالبی است که در تألیف‏های دیگرش آورده است. در تنظیم و پاک‏سازی آن, سی‏سال یا بیش‏تر را بر سر آن گذاشت و ثمرة درس و بحثش را در آن به امانت سپرد، و هر چه را که جانش بدان آرام گرفته و نظرش در آن مستحکم و مستقر بود در آن ثبت کرد. هم‏چنین می‏تواند گزیدة معارف باطنی اسلام در زمان او به شمار رود. فتوحات مکیه به دایرة‏المعارفی فرهنگی ـ روحی بسیار شبیه است. در آن هم علم هست و هم فلسفه؛ هم تاریخ و هم قصص؛ هم تفسیر و هم حدیث؛ هم آداب و هم شیوة سیر و سلوک؛ هم تأمل‏ها و هم مکاشفه‏ها و بی‏گفت‏وگو بزرگ‏ترین تألیف به زبان عربی دربارة تصوف و عرفان است که به دست ما رسیده است.
همچنان که ما در جای جای دوره «فانوس نور باران، پیش‏تاز گفت‏وگوی تمدن‏ها» نیز ابراز کرده و اظهار داشته‏ایم در پاییز ۱۳۷۰ پس از ابتلا به بیماری قلبی که ناگزیر به استراحتی طولانی شدم، برای خودسازی و به منظور مشغولیت و پر کردن اوقات فراغت, ابتدا تصمیم به ترجمة بخش «کیمیای سعادت» از فتوحات گرفتم و پس از آن, برای درک بیش‏تر عوالم پس از مرگ, باب‏های «زندگی و مرگ» را ترجمه و تنظیم کردم. این مطالب به طور هم‏زمان در کلاس‏هایی چند نفری که بسیار نیز عاشق و مشتاق بودند, مطرح می‏شد تا آن‏که جمع، خوراک معنوی بیش‏تری از این خوان گسترده طلب می‏کرد و ما خود نیز بر اشتهایمان افزوده می‏شد. نقاهت مجدد پس از عمل جراحی, فرصت مغتنمی برای ادامة این کار بود. طرح «گفت‏‏وگوی تمدن‏ها» ارایه شده و مقبولیت جهانی پیدا کرده بود. اما ما منبعی منسجم برای فرهنگ و تمدن اسلامی که بتواند به عنوان مبنا طرح شود سراغ نداشتیم، تا آن‏که به سفارش پیشنهادی امام خمینی (ره) به گورباچف مبنی بر مطالعة آثار این بزرگ‏مرد, یعنی ابن‏عربی, برخوردیم، و آن‏چه در مقدمة آشنایی با فانوس نور باران، و اول دفتر در کتاب «ادب آداب دارد» نوشتیم و منتشر کرده‏ایم و تکرار آن را ملالت‏بار می‏دانیم.
کم‏کم مشکلات نشر مجموعه, مرتفع می‏شد و بیم آن می‏رفت که خطایی در ترجمه‏ها صورت گرفته باشد و به اشتباه، مفهومی را نابه‏جا به ابن‏عربی نسبت دهیم و تبلیغ کنیم، که چاره را در نظارت استادی کار آشنا دیدیم. توفیق رفیق ما شد و دکتر خدا مرادیان که استاد ادبیات اندلس در دانشگاه‏های ایران و نیز الأزهر، اسکندریه و عین شمس مصر بود مسئولیت نظارت بر ترجمة ابیات و رایزنی، راه‏نمایی، و رفع مشکلات این مجموعه را به عهده گرفت. وی پذیرفت تا بر سخت‏ترین جاهای فتوحات که شامل یکایک ابیات فتوحات مکیه است نظارت نماید. کار ترجمه به پایان رسیده بود. استاد داوری را نپذیرفت, بلکه زحمت ترجمة مجدد یکایک ابیات را به گردن گرفت. آن‏گاه ما آن بخش از ابیات را می‏آوردیم و به خطا یا صواب ترجمه‏مان پی می‏بردیم. بعضاً ناگزیر شدیم جسارت کنیم و هم ترجمة خود را از بیت خاصی بیاوریم و هم عبارت استاد را با ذکر ناظر در میان دو قلاب، و داوری نهایی را به خوانندة کار آشنا بسپاریم. از نظر ما این‏چنین رفتاری صوابی بود که چندان هم بی‏ثواب نمی‏نمود.
با پایان گرفتن ترجمه و تنظیم فانوس نور باران که مجموعة موضوعی نسبتاً کاملی از فتوحات مکیه با حواشی و تعلیقات لازم بر آن بود, دریافتیم که بیش از دو سوم فتوحات مکیه دستچین شده و به عنوانی ارایه گردیده است.
حیف بود که پس از گذشت هشت قرن, هنوز هیچ ترجمة کاملی به هیچ زبانی از این دایرة‏المعارف گرا‏ن‏سنگ روحانی وجود نداشته باشد؛ از این‏رو بر آن شدیم تا نواقص را نیز بدان‏چه آماده بود, بیفزاییم و این افتخار را در تاریخ به نام خود احصا کنیم. هر چند که بی تردید, دیگرانی بسیار توان‏مندتر بوده و هستند که به دلایلی مقبول، دست به این کار نزده یا هنوز نقاب از روی مهتاب گونة ترجمه‏شان کنار نرفته و شاهد هر جایی نشده است. پس از آن, با کمک نرم‏افزار و رایانه و به اندیشه فرا‏گیرتر بودن میدان بسط چاپ و نشر فتوحات مکیه. کلیة مقدمات فرانسوی روان‏شاد دکتر عثمان یحیی را به زبان انگلیسی در آوردیم. و هر چه را که می‏توانستیم از مجموعة وی وام گرفتیم و به ترجمة خود افزودیم. وی همچنان‏که خود گفته است, مطالب باب‏های فتوحات مکیه را به فقراتی تقسیم کرده و بر هر فقره عنوانی نهاده است, البته عثمان یحیی, این فقرات را در میان دو ابرو نهاده و بدین وسیله آن را از اصل متن عربی فتوحات جدا ساخته است. ما این فقرات را برای آشنایی بیش‏تر خوانندگان ترجمه کردیم و در پاورقی فهرست هر باب در ابتدای کتاب با عنوان «ت.ح.ف» آوردیم و در حاشیة متن نیز در صورت امکان با عنوان مشترک «درک سریع» و با نشانه‏ای یک‏سان آن‏ها را جای خواهیم داد، تا نه به اصل فتوحات، حتی عنوان فقره‏ای افزوده باشیم، و نه از بهره‏مندی شایان خوانندگان چیزی کاسته.
امیدواریم کار ترجمة کامل فتوحات مکیه که از پاییز سال ۱۳۷۳ آغاز شده است, حداکثر در پاییز ۱۳۸۳ به پایان برسد و منتشر گردد. در این صورت ما توانسته‏ایم در رقابتی تنگاتنگ با «موهل» فرانسوی که شاهنامة فردوسی را طی چهل سال ترجمه کرده و با شخص فردوسی که خود، شاهنامه را در سی سال به نظم در آورده و صاحب فتوحات که آن را در ۳۷ سال به پایان برده است، تنها طی ده سال این کار عظیم فرهنگی را به پایان بریم و از خدا مدد بخواهیم و آرزو کنیم که بدی‏های ما را با سرپوش آمرزش, به نیکی مبدل کند.

محمّد تحریرچی
پی‏نوشت‏ها
۱. محیی‏الدین عربی، چهرة برجستة عرفان اسلامی، دکتر محسن جهانگیری، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۶۱، ص ۱۴.
۲. از پیش‏گفتار پرفسور ابراهیم مدکور بر جلد اول تصحیح انتقادی فتوحات مکیه.
۳. از مقدمة دکتر عثمان یحیی بر فتوحات.