مرکانتیلیسم ـ بخش اول

● مرکانتیلیسم (مفهوم شناسی و زمان شناسی)
موضوع چگونگی برقراری تجارت بین الملل به طور اصولی در زمان مرکانتیلیسم یعنی مدت زمان بین قرون ۱۶ و ۱۸ مطرح شده است. در آن زمان استدلال میشد که موقعیت حد مطلوب برای یک کشور در ارتباط با تجارت خارجی وقتی حاصل است که آن کشور بتواند صادرات خود را افزایش و واردات را کاهش دهد. بر این اساس در هر صورت باید گروهی از کشورها به زبان دیگر برخی از کشورها از برقراری تجارت بین الملل منتفع میشدند.
مرکانتیلیست ها طرفدار وضع قوانین در جهت برقراری عوارض گمرکی و موانع تجاری بوده و اعتقاد داشتند که از این طریق میتوان وضعیت کشور را در سطح بین الملل بهبود بخشید. آنها معتقد بودند اگر کشوری بتواند با افزایش صادرات و کاهش واردت وضعیت تجاری خود را بهبود بخشد باعث میشود که طلا و نقره به کشور وارد شده و در نهایت منجر به افزایش تولیدات داخلی خواهد شد.
سیاست های اقتصادی مرکانتیلیستها در اواخر قرن ۱۸ مورد انتقاد شدید قرار گرفت. دیوید هیوم عقیده داشت که ورود طلا و نقره به داخل کشور ممکن است در کوتاه مدت وضعیت تجاری را بهبود بخشد ولی اگر این امر ادامه داشته باشد ممکن است که در دراز مدت به زیان کشور خاتمه یابد. استدلال میشد به عنوان مثال اگر ورود طلا به انگلستان افزایش یابد حجم پول در گردش افزایش یافته و منجر به فزایش قیمت کالاها در انگلستان در مقایسه با سایر کشورها گرانتر خواهد شد لذا در دراز مدت صادرات انگلستان کاهش و واردات این کشور افزایش پیدا میکند.
آدام اسمیت که پدر علم قتصد لقب گرفته در سال ۱۷۷۶ اقدام به ا نتشار کتاب مشهور خود تحت عنوان ثروت ملل کرد. و در این کتاب شدیدا به نقطه نظرات مرکانتیلیست ها در مورد تجارت بین الملل حمله کرد و اعتقاد داشت که کلیه کشورها میتوانند از برقراری تجارت بین الملل هم زمان منتفع شوند.به نظر آدام اسمیت تحقق تقسیم کر در سطح بین لملل بعث تخصص کمل کشوره در تولید کالاهای مختلف شده و منجر به افزیش بازدهی و سطح تولیدات در کل دنیا خواهد شد. اسمیت معتقد است که از بین بردن موانع تجاری و برقراری تجارت آزاد به نفع کلیه کشورها خواهد بود.
● وضع اقتصادی اروپا در دوران قرون وسطی (دوره فئودال)
▪ کشاورزی:
در کشاورزی از اواخر قدیم هیچگونه پیشرفتی ظهور نکرد و همان نباتات را با همان روش میکاشتند گذشته از این وضع پریشان دهقانان و جنگهای فئودال مساعد توسعه کشاورزی نبود.
▪ صنعت:
صنعت در دوره فئودال شروع به پیشرفتهایی کرد منتهی این پیشرفت کند بود. ساعت دیواری-هوا دمیدن در شیشه-سرقلم برای نوشتن از اختراعات تازه این زمان میباشد. صنایع دیگری که تا آن موقع اهمیت کمتری داشتند از قبیل بافت پارچه های پشمی و پنبه ای-کاغذ سازی-صحافی-کفاشی-کنده کاری و مینا سازی روی جواهرات در اروپا رواج یافت.
از مختصات صنعت در قرون وسطی سازمان و تشکیلات آن است. در قرن دهم نخستین اتحادیه های صنفی با شرکت ها که یک حرفه داشتند بوجود آمدند و در سراسر اروپای غربی بسرعت رواج یافت. چنانکه در حدود سال ۱۲۰۰ یکصد اتحادیه در پاریس وجود داشت. یک اتحادیه اغلب تمام سکنه شهری را که حرفه واحدی داشتند و گاهی صاحبان مشاغل مختلف را گرد هم جمع میکرد و اگر تعداد این قبیل افراد زیاد بود اتحادیه به چند قسمت تقسیم میشد چنانکه در پاریس کلاه دوزان بر حسب اینکه با نمد یا کتان کار میکردند و یا آنکه به کلاهها گل یا پر طاووس میگذاشتند به چهار اتحادیه منقسم می شدند.
کسی که میخواست حرفه ای بیموزد به کارورزی میپرداخت. کارورز پس از مدتی به عنوان کارگر مشغول کار میشد وی گاهی بخدمت استاد در میامد و یا اینکه مجبور بود امتحانی بدهد و شاهکری تهیه کند یعنی کاری که کاردانی او را در آن حرفه نشاان دهد و هیااتی از داوران که از کرفرماه تشکیل میشد آنرا تایید کند.
سیستم تحادیه ها محسن و معایبی داشت. کارگران و کارفرمایان با هم زندگی میکردند و با هم توافق داشتند و کارگران مطمئن بودند که کار پید خواهند کرد. بر عکس اتحادیه ها به هم بی اعتماد بودند و به شدت در حفظ امتیازات خود می کوشیدنداز رقابت خارجی جلوگیری می کردند و از انحصار کامل برخوردر بودند. نظم و ترتیب در کار که به حد مبالغه رسیده بود به پیشرفت صنعت زیان وارد میکرد.
▪ بازرگانی:
تجارت که در دوران امپراطور رم رونق و اعتباری داشت برا ثر هجوم بربرها زیان فراوان دید ولی با وجود موانع بیشمار از قبیل فتح آسیای غربی و آفریقای شمالی بدست اعراب جان تازه ای می گرفت. گذشته از این پول و اعتبار کم بود کلیسا وام با منفعت را که ربا خوانده میشد حرام میدانست . تنها یهودیان ربا خواری میکردند و از این راه منافع سرشاری بدست می آوردند منتهی مورد نفرت و تحقیر بودند و در هر شهر در محله های مخصوصی بسر میبردند و غالبا آزار و شکنجه می دیدند و از شهرها طرد میشدند. با تمام این احوال تجارت از قرن دوازدهم در نتیجه جنگهای صلیبی سیاست عاقلانه برخی از پادشاهان و احیای صنعت پیشرفت زیادی کرد مدیترانه مرکز بازرگانی بود و سه قاره را به هم می پیوست.کشتیرانی در اقیانوس ها بندرت انجام میگرفت و سایر دریاها را درست نمی شناختند و از رفت و آمد در آنها وحشت داشتند. محصولاتی که با کشتی می رسید از راه رودخانه ها که مطمئن تر و ارزانتر بود بداخل مملکت حمل میشد مع ذلک راههای خشکی هم که کاروانها و قافله های مسلح در آنها حرکت میکردند مورد استفاده بودند.
از آسیا ادویه-عطریات-رنگ-فرش-پارچه-شیشه-چینی و سنگهای گرانبها به اروپا صادر میشد صادرات اروپا کم بود و قیمت واردات را به طلا و نقره می پرداخت و در نتیجه سرمایه و اعتبار او تقلیل می یافت. میان اروپای شمالی و اروپای جنوبی هم تجارت بالنسبه مهمی وجودداشت از شمال انواع خز و پوست به اروپای جنوبی میرسید و اروپای جنوبی انواع شراب و روغن و پارچه به شمال میفرستاد.
برخی از کشورها با بعضی شهرها بخصوص از توسعه تجارت سود فراوان بردند: از آن جمله امپراطوری یونان که واسطه میان اروپا و آسیا بود چند شهر ایتالیا (ونیز-ژن-پینر)فلاندر شهرهای آلمانی شمال که با هم متحد شده بودند (اتحادیه هانزئاتیک که بعدها قدرت زیادی کسب کرد در نتیجه این اتحادیه بوجود آمد.)
▪ مسافرت:
یونانیها ورومیها تقریبا تمام اروپا.شمال آفریقا و آسیا را تا هند می شناختند اروپاییها قبل از قرن دهم اکتشاف جغرافیایی تازه ای نکردند. دریانوردان اسکاندیناوی باردو کشتی هایی برای تصرف نواحی جدید و یا غارتگری پرداختند و بعد بطرف شمال غربی پیش رفته جزیره ایسلند را که تا سال ۸۷۶ خالی از سکنه بود کشف کردند و اریک معروف به قرمز فرمانده یکی از این هیات ها در سال ۹۸۲ به گروئنلند رسید. پسر او لیف در حدود سال۱۰۰۰ پاره ای از نواحی قاره آمریکا را که وینلند.هللند.استولی لند نام گذاشت و شاید همان مناطق ساحلی اتازونی بوده اند. لابرادور ارض جدید را کشف کرد منتهی این اکتشافات در خارج از اسکاندیناوی برهیچکس معلوم نشد. بطور کلی اروپایی ها از اینکه خود را در دریا ها و دور از ساحل به خطر افکند بیم داشتند و در خشکی هم تعصب مذهبی و جنگ با مسلمانان ها مانع سفر میشد.
این وضع با ایجاد امپراطوری مغول تغییر یافت بطوری که چند تن از اروپاییان بخود جرات داده و از راه خشکی تا قلب آسیا پیش رفتند.
● وضع اقتصادی اروپا بعد از قرون وسطی
در وضع کشاورزی تغییری بروز نکرد. با اینحال بجای آنکه مزارع را بدون استفاده بگذارند به کشت های متناوب پرداختند و با این کار میزان تولید را افزایش دادند. صنعت در اختیار اتحادیه ها که مقرراتی سنگین داشت و هر نوع ابتکار را منع میکرد بود. صنایع جنبه حرفه ای و تخصصی داشتند و کارگران معدودی در آن مشغول کار میشدند. فقط کارخانه های ماهوت بافی گاند.ایپر در ناحیه فلاندر از این حکم مستثنی بوده شهرهای صنعتی بزرگی محسوب میشدند. از اختراعات جدید باروت که منسوب به چینی ها است و سلاح آتشی که نخستین نوع آنها یعنی زنبورک و شمخال در جنگهای قرن چهاردهم و پانزدهم بکار رفت میباشد. این اختراعات شیوه جنگ را تغییر داده از قدرت نجبا کاست. صنعت چاپ در حدود سال ۱۴۲۰ بوسیله گوتنبرگ آلمانی اختراع شد با این اقدام تحولی عظیم در وضع کتاب بروز کرد.کتب چاپی بجای نسخه های خطی مورد استفاده قرار گرفته و بسرعت در سراسر اروپا رواج یافت.
بازرگانی اروپا در حال توسعه بود و دامنه آن در نتیجه استیلای مغول به آسیا نیز کشیده شد ولی مراکز عمده آن مدیترانه و دریایشمال و دریای بالتیک بود. در مدیترانه زن و ونیز مقام اول را داشتند تمام تجارت ایتالیا بوسیله آنها انجام میگرفت و در واقع انحصار معاملات با امپراطوری یونان و دنیای اسلام مشرق و مغول با آنها بود. در شمال اروپا اتحادیه بازرگانی معروف به هانس هر روز بر قدرت و ثروت خود می افزود.بیش از هشتاد شهر که اکثر آنها آلمانی بودند و لوبک پایتخت و مرکز آنها به شمار میرفت در این اتحادیه عضویت داشتند. این اتحادیه دارای نمایندگی هایی در کشورهای اسکاندیناوی و بالتیک بود و ناوگان جنگی معتبری داشت که با پیروزی. با دانمارکیها جنگیده.دزدی های دریایی را از بین برد. کشتیرانی در اقیانوس ها دردست فرانسه و انگلیس بود منتهی بعلت جنگهایی که میان این دو دولت در میگرفت پیشرفت قابل ملاحظهای نداشت. تجارت از راه خشکی هم به سبب فقدان راههای خوب.حقوق گمرکی.راهزنی و جنگ از رونق افتاده بود.
هر مملکت سکه های طلا و نقره مخصوص بخود داشت ولی حکام و فرمانروایان اغلب سکه های تقلبی بجریان میگذاشتند. حواله و برات نیز که تسهیلاتی در معاملات فراهم میکرد از همین زمان معمول شد. وام با منفعت با وجود منع کلیسا رایج بود و این کار بیشتر بدست یهودیان و لمباردها انجام میگرفت. همین فعالیت ها مقدمه ایجاد بانک ها بود و نخستین بانک در ایتالیا دایر گشت. البته کارهای مهمی بوسیله این بانک ها انجام یافت منتهی بسیاری از آنها که جرات و جسارت بیشتری در عملیات خود نشان میدادند ورشکست شدند.

نویسنده: سید عبدالمجید زواری
اندیشکده روابط بین الملل