سرزیمن علم و فرهنگ

● مقدمه
استان خراسان جنوبی در تاریخ ۳۰/۱/۸۳ طبق مصوبه شورای اسلامی از استان خراسان بزرگ منفک گردید واستانداری آن در مورخه ۲۲/۵/۸۳ استقرار یافته است.
استان خراسان جنوبی از شرق با کشور افغانستان هم مرز است و در شمال با استان خراسان رضوی ودر شمال غربی وغرب با استان یزد و در جنوب غربی نیز با استان کرمان و از جنوب به استان سیستان و بلوچستان متصل است.
استان خراسان جنوبی در ناحیه قهستان واقع بوده که زمانی ساکارتها در این مناطق حضور داشته‌اند که از اسناد و سوابق وکتیبه‌های هخامنشی می‌توان استنباط کرد و از آثار موجود، قرینه‌های گذشته‌ کهن این دیار به‌دست می‌آید.
استان خراسان جنوبی شامل شهرستان‌های (بیرجند، قائن، نهبندان، سربیشه، فردوس، سرایان) می‌باشد.
این استان به دو قسمت کوهستانی مرتفع وپست وهموار تقسیم شده است.
● شهرستان بیرجند
این شهرستان مرکز استان خراسان جنوبی می‌باشد که از این شهر سیاحان ومورخانی همچون مارکوپولو، یاقوت حموی، مقدسی، حمدا... مستوفی وحافظ در کتاب‌های خود یاد کرده‌اند و دارای آثار تاریخی همچون قلعه بیرجند مربوط به دوره صفویه، بند دره (منطقه نمونه گردشگری) که در منطقه کوهستانی از رشته کوه‌های باقران در فاصله هشت کیلومتری شهر بیرجند قراردارد و در زمان حکمرانی حشمت‌الملک ساخته شده می‌باشد همچنین ارگ کلاه فرنگی که دارای هفت طبقه و از بناهای شاخص تاریخی بیرجند می‌باشد و مربوط به دوره زندیه است، این شهر دارای مساجد و حسینیه‌های تاریخی زیادی می‌باشد که به دوران پیش از اسلام نیز بر‌می‌‌گردد همچنین می‌توان به مسجد جامع پایین شهر، مسجد چهار درخت، مسجد عاشورا و از حسینیه‌های قدیمی آن به حسینیه آراسته، حسینیه محبان‌الزهراء، حسینیه نواب وحسینیه‌گود و... اشاره کرد. از مدارس تاریخی این ناحیه هم می‌توان به مدرسه شوکتیه اشاره داشت که در سال ۱۳۱۲ هجری شمسی ساخته شده است.
خانه‌های تاریخی معروف آن خانه آراسته، خانه پردلی، خانه علوی و... می‌باشد.
شهر بیرجند دارای باغ‌های زیبای قدیمی مثل باغ وعمارت اکبریه، باغ وعمارت شوکت‌آباد، باغ و عمارت رحیم‌آباد، باغ و عمارت معصومیه و... است همچنین دارای سنگ نگاره‌هایی مثل سنگ نگاره کال جنگال، سنگ نگاره دل آباد (کاشف:نویسنده) و دارای روستاهای زیبا مثل روستای خراشاد، روستای بهلگرد و... می‌باشد.
● شهر خوسف
یکی از قدیمی‌ترین شهرهای خراسان جنوبی که به دیار گل‌های نرگس معروف است، شهر خوسف می‌باشد، شهرخوسف دارای بافت تاریخی و زیبا می‌باشد که یکی از آثار ارزشمند این خطه سنگ نگاره کال جنگال است. از آثار دیگر می‌توان به مسجد جامع خوسف اشاره کرد که مربوط به دوران اولیه اسلام است. دیگر آثار تاریخی، مقبره ابن حسام خوسفی شاعر معروف دوره صفوی، خانه تاجور، خانه مالکی و روستای تاریخی وکویری خور که در حاشیه کویر لوت قراردارد ودارای چشم‌انداز‌های زیبا می‌باشد.
● شهرستان قائن
در شمال بیرجند قرار دارد و به سرزمین طلای‌سرخ معروف است و دارای آثار تاریخی و مذهبی می‌باشد که مسجد جامع واقع در آن مربوط به قرن ۹ هـ .ق، آرامگاه بوذجمهر از عرفای نامدار مربوط به سده چهارم هـ .ق، است و دارای غار‌های متعدد و جالب نیز می‌باشد مثل غار جوجه، غار ترشو، غار نوغاب و یکی از قلعه‌های معروف آن قلعه حسین قائنی می‌باشد که در زمان حمله اسکندر مقدونی به ایران سیزده هزار سپاه در آن وجود داشته، همچنین مقبره امامزاده زیدالنار فرزند موسی کاظم(ع)، مسجد جامع خضری مربوط به دوره صفوی نیز در آنجا می‌باشد.
● شهرستان در میان
در شرق استان قرار دارد. آثار تاریخی ومذهبی آن مسجد جامع هندوالان، مسجد جامع درخش، مقبره سلطان ابراهیم رضا(ع)، قلعه تاریخی فورگ مربوط به دوره افشاریه، قلعه کل حسن صباح که دومین مرکز عمده دفاعی اسماعیلیان پس از قلعه الموت بوده، خانه استاد سعیدی واقع در روستای نوزاد و... می‌باشد.
● شهرستان سربیشه
در جنوب شرقی بیرجند واقع شده. آثار تاریخی و مذهبی آن قلعه کهنه سربیشه، باغ و عمارت مود، مزار بی‌‌بی زینب خاتون (خواهر حضرت امام رضا(ع)) روستاهای اعجاب‌انگیز چنشت (دارای غار‌های زیبا وشرایط اقلیمی وپوشاک متفاوت و زیبا) و روستای ماخونیک دارای خانه‌های کوتاه با مردمان کوتاه قد وآداب و رسوم خاص با آداب و مراسم خاص دیدنی که تا حالا توریست‌های زیادی را به خود جلب کرده است، آبترش سربیشه دارای آب سرد است که در درمان بیماری‌های پوستی، اعصاب و روان و بیماری‌های عضلانی موثر می‌باشد.
● شهرستان نهبندان
در جنوب استان قرار دارد. آثار تاریخی و مذهبی آن شامل قلعه تاریخی نهبندان، قلعه شاهد، مسجد عاشورا و مسجد طارق، مزار سیدعلی، قدمگاه حضرت ابوالفضل (ع)، خانه تاریخی سالار است. در نهبندان می‌توانید به روستای زیبای ده سلم بروید و از آنجا به زیباترین کویر دنیا، نقطه صفر حیات، کویر لوت می‌توان سفر کرد، جایی که به شهر افسانه‌ای لوت معروف است و البته پای هیچ بشری به آنجا بازنشده است، دارای کویری زیبا وتحسین‌برانگیز است.
● شهرستان فردوس
در شمال غربی استان خراسان جنوبی قرار دارد.
نام قدیم فردوس «تون» بوده است، آثار تاریخی و مذهبی مدرسه علمیه علما، مسجد و حمام کوشک، بارگاه امامزادگان سطان محمد و ابراهیم، آبگرم معدنی فردوس که در درمان بیماری‌های پوستی ومفصلی موثر است.
آثار تاریخی شگفت‌انگیزی در این شهرستان‌ وجود دارد، از جمله بافت تاریخی بشرویه و بادگیرها و خانه‌های خشتی و کویر زیبای آن که مربوط به دوره صفویه است و خانه مستوفی که مربوط به دوره قاجاریه است وحسینیه حاجی علی اشرف.
● شهرستان سرایان
در شمال غربی استان واقع شده و سابقه تاریخی آن به قبل از اسلام برمی‌گردد. آثار تاریخی آن مسجد جامع سرایان، کاروان سرا، مقبره تورانشاه، مسجد جامع سه قلعه، آب انبار کمال آیسک و قلعه سرایان، می‌باشد.
● صنایع دستی
خراسان جنوبی دارای هنرمندان چیره‌دست و ماهری می‌‌باشد که با ظرافت خاصی آثار خارق‌العاده‌ای را خلق می‌‌کنند که شامل سفالگری، آهنگری، حصیربافی، سبدبافی، نمدمالی، زیلوبافی، پارچه‌بافی، ریسندگی، دباغی، سوزن‌دوزی، قلاب‌بافی و قالی‌بافی می‌‌باشد.
● موسیقی محلی
در استان خراسان جنوبی از دایره، سرنا، دهل، نی و...جهت نوازندگی استفاده می‌‌شود، موسیقی در منطقه خراسان جنوبی، از سابقه بسیار طولانی و قدیمی برخوردار و رقص‌های محلی اصیل، چنشتی، چپ و راست، شیرچه، سه ضرب، چوب بازی و... در آن‌جا رایج است. ویژگی موسیقی محلی در حرکات نمایشی آن است.
● سوغات
خراسان جنوبی دارای محصولات استراتژیک در سطح کشور و جهان می‌‌باشد که از آن جمله می‌‌توان به محصولات زعفران، زرشک، انار نام برد. از دیگر محصولات می‌‌توان به عناب اشاره کرد که شهرستان بیرجند، بیشترین تولید را در سطح کشور دارد و از دیگر محصولات این منطقه می‌توان آلوبخارا، کشک، قره‌قروت، توت خشک، قالی و... را نام برد که به عنوان سوغات به اقصی نقاط کشور و جهان به عنوان محصولات ممتاز و سوغات عرضه می‌‌شود.

محمدرضا آرین پور

منبع : مجله خانواده سبز