آلودگی را مهار کنیم

پذیرش و تصویب جزئیات یک آئین کار برای خشکبار توسط کدکس می‌تواند منجر به ارائه یک دستورالعمل یکنواخت برای تمام کشورها به‌منظور پایش و مدیریت آلودگی به مایکوتوکسین‌ها خصوصاً آفلاتوکسین گردد. برای اینکه این آئین کار مؤثر واقع شود، لازم است باغداران و ترمینال‌داران در هر کشور قبل از استقرار تک تک شرایط شمرده شده در آئین کار، اصول عمومی ارائه‌شده در آئین‌ کار را در فعالیت‌های زراعی خود لحاظ کنند.
لازم است تولیدکنندگان این موضوع را به‌خوبی درک کنند که خط اول در برابر آلودگی به آفلاتوکسین رعایت اصول و روش‌های فعالیت‌های زراعی مناسب است و در ادامه باید با استقرار اصول و روش‌های تولید مناسب و اصول و روش‌های انبارداری مناسب طی حمل‌ونقل، فرآوری ذخیره‌سازی و توزیع محصول برای مصرف پی‌گیری شود.
تنها با پایش مؤثر تمام مراحل از مزرعه تا فرآوری می‌توان نسبت به کیفیت عالی محصول نهائی اطمینان حاصل کرد. به هر جهت در حال حاضر امکان حذف کامل آلودگی به مایکوتوکسین در موادغذائی از جمله خشکبار مقدور نمی‌باشد.
این آئین کار در مورد واریته‌های تجاری و بین‌المللی خشکبار شامل بادام، فندق، برزیل نات، کشیو، ماکادمیا، گردوی آمریکائی، شاه بلوط، پسته و گردو کاربرد دارد.
این آئین کار شامل اصول عمومی جهت کاهش آفلاتوکسین در خشکبار است که باید توسط مسئولین کشوری دارای ضمانت اجرائی گردد. مسئولین کشوری باید تزئیناتی اتخاذ کنند تا باغداران، ترمینال‌داران، حمل‌ونقل‌کنندگان، انبارداران و سایر فعالین در زنجیره تولید، آموزش‌های مناسبی را در خصوص موارد عملی و عوامل محیطی که سبب آلودگی و رشد قارچ در باغ و سایر عرصه‌های تولیدشده و نهایتاً منجر به تولید افلاتوکسین در خشکبار می‌گردند، ببینند.
تأکید باید بر این واقعیت باشد که استراتژی‌های کاشت، پیش از برداشت و پس از برداشت برای محصولات خشکباری بستگی به شرایط آب‌وهوائی، تولید سنتی و فعالیت‌های موسوم برداشت و فرآوری در یک کشور یا منطقه خاص دارد.
ضمناً مقامات ملی باید تحقیق در مورد روش‌ها و تکنیک‌های پیشگیری از آلودگی قارچی در باغ و طی برداشت، فرآوری و انبارداری محصول را حمایت کنند.
بوم‌شناسی (اکولوژی) آسپرژیلوس فلاووس، پارازیتیکوس بخشی مهم از تحقیقات فوق‌الذکر در زمینه خشکبار می‌باشد.
قارچ‌های گونه آسپرژیلوس باعث رشد کپک‌های شفافی هستند که عموماً فرصت‌طلب بوده و در خاک و مواد در حال پوسیدن مشاهده می‌گردد. کلونی آنها معمولاً به رنگ‌های زرد - قهوه‌ای - سبز بوده و حالت دانه‌ای به همراه ظاهری مخملی با کرکی و با یک زمینه سفید و حاشیه مشخص می‌باشند.
در نقاطی از دنیا که آب‌وهوای گرم و مرطوب دارند، گونه‌هائی از آسپرژیلوس که مولد آفلاتوکسنی هستند و آلودگی موادغذائی به آفلاتوکسین مشاهده می‌گردد. در شرایطی که فعالیت آبی کمتر از ۷/۰ و یا رطوبت نسبی زیر ۷۰% و دمای زیر ۱۰ درجه سانتی‌‌گراد باشد، آسپرژیلوس فلاووس و پارازیتیکوس قادر به رشد و یا تولید سم نیستند.
احتمال آلودگی به آفلاتوکسین تحت شرایط تنش، مانند خشکی یا آفت‌زدگی‌ بالا می‌باشد. همچنین شرایط نامناسب نگهداری منجر به آلودگی در محصول در مرحله پس از برداشت می‌گردد. آب‌وهوای گرم و مرطوب شرایط مناسب برای رشد قارچ روی موادغذائی انبار شده و تولید سطوح بالای آلودگی به آفلاتوکسین را تأمین می‌کند.
تعدادی از روش‌های مورد استفاده در کاهش و پیشگیری از تولید آفلاتوکسین شامل موارد زیر می‌باشد:
- انتخاب واریته‌های مقاوم (در صورت امکان)
- حداقل کردن حضور حشرات و سایر آفات در باغ در طی مرحله رشد
- حداقل کردن خسارت فیزیکی به دانه‌ها در طی برداشت و حمل‌ونقل
- حصول اطمینان از اینکه محصول به‌صورت مناسبی تمیز شده، خشک و برچسب‌زنی شده و درون یک انبار مجهز به کنترل‌های دما و رطوبت نگهداری می‌گردد.
● دامنه کاربرد
این مطلب به‌منظور ارائه یک دستورالعمل راهنمای یکسان برای تمام افراد دخیل در امر تولید خشکبار مورد عرضه در بازارهای تجارت بین‌المللی جهت مصرف انسان، تدوین شده است.
تمام محصولات خشکباری باید مطابق با اصول بهداشت عمومی و براساس دستورالعمل‌های مندرج در بخش‌های مرتبط از استاندارد بین‌المللی آئین کار بهداشتی برای خشکبار و آئین کار بین‌المللی - اصول عمومی بهداشت موادغذائی آماده شده و حمل شود.
این آئین‌ کارها مواردی که باید برای حصول اطمینان از سلامت غذا و مناسب بودن آن استقرار یابد را مشخص می‌کند.
● معیارهای مربوطه به عرصه باغ
لازم است باغداران پیش از احداث باغ اطلاعاتی در خصوص باغ به‌دست آورند تا موارد ذیل محرز گردد:
۱. ترکیبات خاک جهت رشد واریته‌های مناسب محصول ایده‌آل است
۲. زهکش مناسب برای آب زیرزمینی (زیرسطحی) وجود دارد
۳. هیچگونه عامل محیطی طبیعی خطرآفرین برای ایمنی موادغذائی در آن موقعیت وجود ندارد (مانند آلودگی‌ها با آلاینده‌های خاکزی، همراه باد و غبار)
۴. منابع آب مورد نیاز جهت آبیاری و سایر مصارف در دسترس است
- مزارع مجاور نباید به کاشت گیاهانی اختصاص یابد که به آلوده شدن سریع توسط آسپرژیلوس فلاووس - پارازیتیکوس معروف هستند (مانند ذرت) و در نتیجه به‌عنوان منبع آلودگی عمل می‌کنند (پخش اسپور قارچ توسط باد، حشرات و غیره)
- علاوه بر این از گیاهانی که میزبان حشرات خسارت‌زننده به مغز خشکبار هستند نیز باید احتراز کرد چرا که وجود این گیاهان باعث سرایت گسترده‌تر می‌گردد.
- اگر محصول از مناطق کشت دیم یا درختان خودرو تأمین می‌شود باید اثبات گردد هیچ‌گونه عامل محیطی طبیعی خطرآفرین برای ایمنی موادغذائی در آن موقعیت وجود ندارد (مانند آلودگی‌ها یا آلاینده‌های خاکزی، همراه باد و غبار)
● کاشت
در طراحی نقشه و الگوی باغ، اطلاعات مربوطه به فاصله گیاه باید از متخصصین کشاورزی و تولیدکنندگان نهال اخذ گردد. لازم است درختان فاصله مناسبی از هم داشته باشند تا هم امکان حضور ماشین‌ها و تجهیزات سمپاشی در مزرعه فراهم شود و هم تهویه باغ به‌گونه‌ای باشد که رشد قارچ محدود شود.
در جاهائی که امکان‌پذیر و عملی باشد باید قبل از کاشت سطح، مزرعه با از بین بردن یا تخلیه تمام بقایائی که ممکن است به‌عنوان میزبان رشد قارچ مولد مایکوتوکسین عمل می‌کنند، آماده شود.
در مناطقی که خطر خاکشوئی (فرسایش خاک) وجود دارد با توجه به مزیت روش‌های بی‌خاک‌ورزی می‌توان از این روش‌ها به‌منظور حفاظت از خاک بهره گرفت.
باغداران قبل از کاشت باید با تولیدکنندگان باتجربه نهال و با مسئولین حفظ نباتات مشورت کنند تا از گونه‌های مقاوم به عواملی مانند سرمازدگی، بیماری‌های میکروبی و قارچی استفاده شود. عوامل فوق می‌توانند بر سلامت و کیفیت محصول تولیدشده در باغ اثر سوء بگذارند.
باغداران باید با اصولی از فعالیت‌های زراعی مناسب که مرتبط با استفاده از کودهای فرموله (شیمیائی)، کودهای دامی و سایر موادآلی است، آشنا گردند. استفاده صحیح از مواد فوق بهبود شرایط تغذیه‌ای خاک، بدون ایجاد مخاطرات ناشی از منابع قارچی و میکروبی در باغ را به‌ دنبال دارد.
باغداران باید با مقامات محلی یا ملی مشورت کنند تا حشرات و سایر آفاتی که عموماً در مناطقشان دیده می‌شود و ممکن است با حمله به خشکبار باعث افزایش احتمال آلودگی قارچی و تولید آفلاتوکسین شود را مشخص کنند.
باغداران باید آموزش‌های لازم را ببینند تا از دفع صحیح فضولات دامی و انسانی اطمینان حاصل شود به‌گونه‌ای که این فضولات خطری را برای بهداشت عمومی ایجاد نکند همچنین باید دقت فراوانی به‌عمل آید که محصول به این فضولات آلوده نشود.
● پیش از برداشت
در طی فصل رشد، راه‌ها و جاده‌های نزدیک باغات باید مرتباً آبپاشی یا قیرپاشی شود تا کمتر شاهد ظهور کنه‌ها به‌عنوان نتیجه شرایط غبارآلود باشیم. باید از فعالیت‌های زراعی در مجاورت باغ که ممکن است اسپورهای آسپرژیلوس فلاووس و آسپرژیلوس پارازیتیکوس و سایر قارچ‌ها را از خاک به هوای مجاور درختان پراکنده کند، خودداری شود.
به‌منظور حداقل کردن خسارت احتمالی ناشی از حشرات، قارچ‌ها و دیگر آفات لازم است آفت‌کش‌های مورد تأیید جهت استفاده در خشکبار شامل حشره‌کش‌ها، قارچ‌کش‌‌ها، علف‌کش‌ها، کنه‌کش‌ها و نماندکش‌ها در باغات و مناطق مجاور مورد استفاده قرار گیرد. مدارک و مستندات دقیق تمام دفعات استفاده از موارد فوق‌الذکر باید نگهداری گردد.
به‌منظور حداقل کردن تنش لازم است درختان در مناطق با دمای بالا و بارندگی کم، در فصل رشد آبیاری کردند. در هر صورت بای از تماس آب آبیاری با محصول و شاخ و برگ‌ها جلوگیری به‌عمل آید.
آب مورد استفاده در آبیاری و سایر مصارف (مانند آماده کردن اسپری آفت‌کش‌ها) باید کیفیت مناسب جهت مصرف موردنظر را براساس مقررات آن کشور داشته باشد.
تمام تجهیزات و ماشین‌های مورد استفاده در برداشت، انبارداری و حمل محصول نباید ایجاد هیچ خطری در امر سلامتی بکند.
قبل از فصل برداشت تمام تجهیزات و ماشین‌ها باید بازرسی شوند تا تمیزی آنها و قرار داشتن آنها در شرایط مناسب کاری محرز گردیده و از آلودگی‌ دانه‌ها به خاک و سایر و مواد بالقوه خطرناک پیشگیری شود.
به‌منظور کاهش خطر آلودگی‌های قارچی و میکروبی و آفات لازم است اتحادیه‌های تجاری همگام و هم‌راستا با مسئولین کشوری و محلی، رهبری اطلاع‌رسانی به باغداران در خصوص خطرات مرتبط با آلودگی به آفلاتوکسین در خشکبار و چگونگی ایمن‌سازی فعالیت‌های برداشت را به‌دست بگیرند.
پرسنلی که در فعالیت‌های برداشت خشکبار درگیر هستند باید از نظر بهداشت فردی و موارد بهداشتی موردنیاز در واحدهای فرآوری در طی فصل رشد آموزش ببینند.
● برداشت
برداشت محصول باید به محض رسیدن صورت پذیرد تا بیماری‌های ناشی از حمله قارچی و هجوم حشرات حداقل شود. برخی از ارقام محصول هنگامی‌که هنوز روی درخت هستند، در اثر هجوم حشرات و شکافتن پوست سبز به آفلاتوکسین آلوده می‌گردند، بنابراین برداشت زودتر شانس آلودگی محصول را کاهش می‌دهد چرا که احتمال اینکه پوست سبز سالم بماند و از پوست داخلی و مغز در برابر اسپور قارچ و حشرات محافظت کند افزایش می‌یابد.
منطقه زیر سایه‌انداز درختان باید عاری از هرگونه بقایا یا مواد در حال پوسیدن باشد، چرا که آسپرژیلوس فلاووس و آسپرژیلوس پارازیتیکوس می‌تواند روی این مواد مستقر گردد.
دانه‌هائی که به روش تکاندن برداشت می‌شوند به‌صورت ایده‌آل باید توسط برداشت‌کننده مکانیکی روی شاسی مخصوص، جمع‌آوری شده و یا روی پرده‌های جمع‌آوری پهن شده زیر درختان ریخته شوند تا از افتادن محصول روی زمین پیشگیری شود. در مناطقی که محصول با ماشین یا با دست به‌صورت سنتی با تکاندن درخت برداشت می‌گردد، نباید محوطه باغ جهت چرای دام یا نگهداری احشام و حیوانات دیگر مورد استفاده قرار گیرد.
چنانچه از زمین چنین استفاده‌ای شده باشد باید بلافاصله قبل از برداشت، زمین مورد تغییراتی قرار گیرد (دیسک‌زنی، رتیواتورزنی، برگردان کردن خاک به هر طریق ممکن) تا خطر آلودگی مدفوعی در خشکبار کاهش یابد. به‌علاوه روش‌های فوق باید به‌گونه‌ای صورت گیرد که از زدودن هر چه سریع‌تر بقایا و مجاورت اسپورهای آسپرژیلوس فلاووس و آسپرژیلوس پارازیتیکوس که در نزدیکی سطح زمین دارای تراکم بیشتری هستند با بقایای گیاهی جلوگیری به‌عمل آید.
لازم محصول جمع‌آوری ‌شده جهت حذف دانه‌های آسیب‌دیده، فاسد، پوک، بدبو و موادخارجی، مورد جداسازی و سورت قرار گرفته و در اولین فرصت به یک ترمینال فرآوری انتقال یابد.
کانتینرهای مورد استفاده در حمل‌ونقل (مانند کامیون‌ها یا نقاله‌ها) باید تمیز، خشک، مقاوم در برابر رطوبت و عاری از هرگونه حشره و رشد قارچ قابل رؤیت باشند. با حداکثر توان باید از رطوبت بالا که موجب تکثیر قارچ و توسعه مایکوتوکسین‌ها می‌گردد احتراز گردد. وسیله مورد استفاده در انتقال و حمل دانه‌ها باید از موادی ساخته شده باشد که امکان تمیز کردن کامل و نگهداری اساسی آن باشد تا شاهد تشکیل یک منبع آلودگی در محصول نباشیم. اگر دانه‌ها نمی‌توانند بلافاصله به ترمینال حمل گردند باید آنها را موقتاً به‌نحوی انبار کنیم که خشک مانده و از باران، حشرات، جوندگان، پرندگان و زهکش آب‌های زیرزمینی محافظت شوند.

مهندس بهروز غیبی - مهندس احمد صادقی

منبع : ماهنامه سرزمین سبز