رودخانه ها، چشمه هاو آبشارهای ایران

ایران به دلیل قرار گرفتن در كمربند خشك جهان از بارندگی و آب های چندان غنی برخوردار نیست. رودخانه های سپید رود, كارون, قزل اوزن, زاینده رود, آبشارهای لردگان, سیمره, آب گرم منطقه سرعین و چشمه های آب گرم واقع در مناطق شمال غرب كشور, از مهم ترین جاذبه های آبی ایران هستند.
شیوه‌های استفاده از منابع آب های زیرزمینی متفاوت است. آب های زیرزمینی ممكن است به طور طبیعی از زمین خارج شود و جریان یابند (مثل چشمه‌ها) یا در اثر كندن و حفر قسمتی از زمین آن را خارج كنند و مورد استفاده قرار دهند (مثل چاه و قنات). بنابراین خروج آب های زیرزمینی به سه وسیله چشمه، چاه و قنات امكان‌پذیر است. تقریبا در تمام شهرها و مناطق ایران چشمه های آب سرد و گرم, چاه ها و كاریزها(قنات ها) وجود دارند كه معماری منحصر به فرد كاریز ها (قنات ها) از جاذبه های دیدنی هستند.
رودخانه های ایران كه تشكیل دهنده بخشی از آب های سطحی هستند, را از نظر مقدار آب آن ها می‌توان به دو دسته تقسیم كرد: یكی رودهای دایمی كه پیوسته و به طور دایم در بستر آن ها آب جریان داشته ودارای آبگیر مشخص هستند و دیگری رودهای موقت یا فصلی كه فقط در برخی فصول آب دارند و در برخی دیگر از فصل ها، كم آب و خشك‌اند. آب های سطحی ایران به سه دسته عمده دریاها و دریاچه ها, رودخانه ها و چشمه ها تقسیم می شوند. رودهای ایران را می توان به سه حوزه عمده آب ریز خزر, حوزه آب ریز خلیج فارس و دریای عمان و حوزه آب ریز داخلی تقسیم كرد.
● حوزه آب ریز دریای خزر:
دریای خزر سطح مبنای رودخانه‌هایی است كه آب های ارتفاعات البرز، كوه های خراسان، كوه های كردستان و بخشی از فلات آذربایجان را از حوزه‌ای به مساحت تقریبی ۲۰۶۷۵۰ كیلومتر مربع كشیده و به حوزه جنوبی این دریا می‌رساند. مهم ترین رودخانه‌های این حوزه از مغرب به مشرق شامل ارس، سفیدرود، چالوس، هراز، گرگان و اترك می شوند.
● حوزه آب ریز خلیج فارس و دریای عمان:‌
این حوزه وسیع‌ترین حوزه آب ریز ایران است و از كردستان باختری تا بلوچستان خاوری شامل مجموع ناهمواری های زاگرس و ارتفاعات جنوب جازموریان می شود. الوند و زردكوه دو منبع بزرگ تأمین رودخانه‌های عظیم این حوزه به شمار می‌آیند و غالب رودخانه‌هایی كه در پیچ و خم دره های زاگرس غلتیده و آب های كف‌آلود را از دره‌ای به دره دیگر منتقل می كنند ساخته، سپس در جلگه خوزستان گسترش می‌یابند، از این منابع سرشار سرچشمه می‌گیرند و مهم ترین رودخانه‌های این حوزه از مغرب به مشرق عبارتند از: گاماسیاب، كارون جراحی، شور و میناب.
● حوزه آب ریز داخلی:
بین رشته كوه های زاگرس و رشته كوه های مركزی هم چنین میان كوه های مركزی و رشته كوه های شرقی، حوزه‌های پست داخلی قرار گرفته‌اند كه همگی ظاهری كاسه مانند (ناودیس) دارند. صفت مشترك رودخانه‌ها تابع این حوزه‌‌های نامنظم و كوچك، یك دوره كوتاه طغیان و كاهش سریع مقدار آن است و هر قدر به طرف مشرق نزدیك شویم، بستر رودخانه‌ها در فصول گرما خشك شده و وسعت سطوح مبنا كه معمولاً گودال های كوچك و پراكنده هستند، محدودتر می‌شود. حوزه‌های آب ریز داخلی با توجه به موقعیت جغرافیایی، تفاوت آب و هوا، اختلاف ارتفاع سطح پایه شبكه آب ها به شرح زیرند:
▪ حوضه آب ریز باختری (دریاچه ارومیه):
دریاچه ارومیه در ارتفاع ۱۲۲۵ متر از سطح دریا واقع شده و وسعت آن به ۶۰۰۰ كیلومتر مربع بالغ می‌شود. این گودال حوزه وسیعی را تشكیل می‌دهد كه رود ارس و ارتفاعات سهند و سبلان حد شمال و شرقی، دره سفیدرود و كوه های كردستان حد جنوب خاوری و جنوبی، و كوه های مرزی حد باختری آن را تشكیل می‌دهند.
آب دریاچه بسیار شور و تلخ و املاح آن در حدود ۲۳% است، به علت زیادی املاح، به جز موجودات ذره‌بینی محدودی، هیچ نوع ماهی و جانوری در آن زندگی نمی‌كند. در وسط دریاچه حدود ۵۶ جزیره كوچك بزرگ وجود دارد كه از همه معروف تر جزیره اسلامی (شاهی) است كه قسمت خاوری ان در موقع پس‌روی آب به شبه جزیره تبدیل می‌شود.
چشمه‌های آب معدنی شامل آب های گوگردی و گازدار و قلیایی و نمكی و غیره در ارتفاعات دریاچه وجود دارد كه از نظر بهداشتی و درمانی مفیدند. در فصل تابستان مردم برای استفاده از این چشمه‌ها و نیز گل و لای و لجن‌های اطراف دریاچه به بنادر آن روی می‌آورند. مهم ترین رودهای این حوزه عبارتند از: تلخه‌رود، زرینه‌رود و سیمینه‌رود.
▪ حوزه‌های آب ریز مركزی:
در فاصله كوه های بینالود و آلاداغ در خراسان دامنه جنوبی البرز در شمال، پیشكوه های داخلی زاگرس در مغرب و جنوب و دامنه‌های باختری كوه های كرمان و طبس، حوزه‌های آب ریز پهناور مركزی ایران را تشكیل می‌دهند كه مساحت آن بیش از ۴۵۵۰۰۰ كیلومتر مربع است.
این حوزه‌ها عبارتند از:
- حوزه آب ریز دریاچه قم (دریاچه نمك)
- حوزه آب ریز باتلاق گاوخونی
- حوزه آب ریز دریاچه‌های نیریز، مهارلو، پریشان.
▪ حوزه‌های آب ریز شرقی:
درمشرق ایران درحد فاصل بین فلات ایران و افغانستان منطقه پستی قرار دارد كه از شمال به جنوب از مجموعه‌‌ای از عوارض مركب از دره‌ها و دشت‌ها، گودال‌ها و باتلاق ها تشكیل یافته و منطقه‌ای طبیعی در حد فاصل این دو فلات ایجاد كرده است.
هریرود كه در سرحد ایران «تجن» نامیده می‌شود، پس از خروج از افغانستان دره خود را در همین سرزمین پست رو به شمال حفر كرده و بخشی از بستر آن مرز ایران با افغانستان است. رود هیرمند نیز كه قسمت اعظم آب های افغانستان را به سوی جنوب می‌كشد، در بستر سفلی به قسمت جنوبی این زمین های پست پیوسته و سطح اساس خود را در گودال های وسیع آن به دست می‌آورد. بزرگ ترین حوزه‌های آب ریز این منطقه كه مهم ترین حوزه‌های خاوری ایران نیز به شمار می آیند، دریاچه هامون و باتلاق جازموریان است.