نقش نیت در هویت بخشی به کار

هر روز صبح که از خانه بیرون می زنیم در ذهن خود کارهای ریز و درشتی که در طول روز باید انجام دهیم مرور می کنیم با این هدف که وقتی به خانه بر می گردیم کاری از امروز برای فردا باقی نمانده …

هر روز صبح که از خانه بیرون می زنیم در ذهن خود کارهای ریز و درشتی که در طول روز باید انجام دهیم مرور می کنیم با این هدف که وقتی به خانه بر می گردیم کاری از امروز برای فردا باقی نمانده باشد. اما غالبا در این هیاهوی ذهنی به یک نکته مهم توجه نداریم؛ هر چند در ضمیر ناخودآگاهمان حضور دارد. چرا این همه کار بر سرمان می ریزیم و کدام انگیزه ما را به این همه جنب و جوش وا می دارد؟

پاسخ هایی که این پرسش می تواند دریافت کند بسیار متنوع است که به شاخصه های گوناگونی بستگی دارد. این شاخصه ها می تواند فعالیت های ما را در قالب های گوناگون دسته بندی و طبقه بندی نماید. دین نیز به عنوان یک شاخصه مهم در زندگی بشر و با نگاه خاص خویش فعالیت های اقتصادی و مالی را در پنج دسته جای داده است و این نشان از آن دارد که اصل این فعالیت ها در آستان دین مقبول پذیرفته است.

در روایات حتی می توانیم مواردی را بیابیم که شاهدی بر ارزشمندی کار اقتصادی و تجاری است. از امیر المومنین علی علیه السلام نقل می کنند که فرمود: تجارت کنید و به کار وفعالیت اقتصادی بپردازید تا از آن چه در دست دیگران است بی نیاز شوید. و در برخی روایات دیگر ترک فعالیت اقتصادی مورد سرزنش واقع شده است. اسبط بن سالم از اصحاب امام صادق علیه السلام می گوید: روزی خدمت امام رفتم و ایشان از حال عمر بن مسلم پرسیدند. پاسخ دادم: خوب است ولی تجارت را رها کرده است. حضرت سه بار فرمودند: این کار شیطان است و بعد در ادامه با اشاره به این که پیامبر هم کار اقتصادی داشتند به رد تفسیر نادرستی که از آیه رجال لا تلهیهم تجاره و لا بیع عن ذکر الله شده بود پرداختند و منظور آیه را افرادی دانستند که به کار و تجارت اقتصادی می پردازند اما وقت نماز(و یا هر تکلیف دیگری) کار را رها می کنند و نماز را به جای می آورند و در پایان فرمودند: این افراد برتر از دیگرانی هستند که در نماز حاضر می شوند ولی اهل فعالیت اقتصادی و تجاری نیستند.

گفتیم که دین فعالیت های اقتصادی را در پنج دسته جای داده است. این پنج دسته عبارتند از :

۱) واجب: فعالیت اقتصادی بیشتر جامعه در این دسته جای می گیرد. چرا که مورد وجوب اصل فعالیت اقتصادی جایی است که فرد به دنبال تامین معاش خود و خانواده خویش است و اگر کار نکند سربار دیگران می شود و چیزی برای فراهم نمودن معاش خود و خانواده خویش ندارد.

۲) مستحب: افراد از ما بهتران در این دسته جای می گیرند. کسانی که به اندازه کافی برای خود و خانواده خویش دارند و می توانند معاش را تامین نمایند خوب است برای آن که خانواده از امکانات بیشتری برخوردار باشند به فعالیت اقتصادی بپردازد. این استحباب افرادی را هم شامل می شود که به اندازه کافی پول دارند اما می خواهند کار مستحب هزینه بر انجام دهند؛ مثلا به فقرا کمک نمایند یا زندانیان ناتوان در پرداخت را آزاد نمایند یا اسباب جهیزیه دختری را فراهم نمایند و یا دیگر کارهای خیر.

۳. مکروه: برخی افراد با این که دستشان به دهانشان می رسد اما هر روز با این امید سرکار می روند که دیناری بر دینارهای خود بگذارند و صفری بر مجموع دارایی خود بیفزایند. فعالیت اقتصادی این افراد مکروه است و بهتر است اگر چنین هدفی دارند اصلا پا از خانه بیرون نگذارند.

۴) حرام: آدم باید دیوانه باشد که بخواهد زحمت بکشد و کار کند تا پولی را که به دست می آورد در راه حرام خرج کند؛ مثلا پول در بیاورد تا یک مجلس عروسی راه بیندازد که در آن مرد و زن با هم مختلطند و می رقصند و آواز گناه می شنوند و مشروب می نوشند و یا پول در بیاورد تا همسر و فرزندانش لباس بدن نما بخرند و بپوشند و یا همسر و دخترانش لوازم آرایشی بخرند و در انظار عمومی و در خیابان و بازار حاضر شوند. اما اگر چنین آدمی پیدا شد بر او حرام است که کسب و کار کند حتی اگر شغلش تسبیح و مهر فروشی باشد.

۵) مباح: شاید شما هم آدم هایی را دیده باشید که از هر جهت تامینند. اهل خرج کردن هم نیستند و برایشان هم افزوده شدن مال اهمیت ندارد. اسلام به این افراد توصیه خاصی در زمینه فعالیت اقتصادی ندارد؛ اما به هر حال یک توصیه دارد و این که فرد بیکار نماند؛ به هر حال کار و فعالیتی داشته باشد. هر چند آن فعالیت درآمد زا و اقتصادی نیست.

این تقسیم بندی در مورد اصل روی آوردن به کار و فعالیت اقتصادی است. در ادامه خواهیم گفت که مشاغل به خودی خود نیز حکمی دارند که بدان خواهیم پرداخت.

محمدرضا فلاح