رابطه اعتیاد و ژنتیک

چرا بعضی ها معتاد می شوند و بعضی ها نه

مطالعه روی دوقلوهای همسان نشان داد که حدود ۵۰ درصد علل اعتیاد، ژنتیکی و ۵۰ درصد دیگر، کم‌بودن مهارت‌های انطباقی است. در مطالعه جدیدی که انجام شد، حدود ۹۰۰ دوقلوی همسان و غیرهمسان مورد بررسی قرار گرفتند. در این تحقیق مشخص شد زمانی که یکی از دوقلوهای همسان اعتیاد پیدا می‌کند، احتمال معتادشدن قل دیگر، زیاد می‌شود اما این امر در مورد دوقلوهای غیرهمسان به این شکل نیست و احتمال اعتیاد قل دوم بالاتر نمی‌رود...

این مطالعات اثر ژن‌ها را بر اعتیاد ثابت می‌کنند. به علاوه دانشمندان طی تحقیقات خود به این نتیجه رسیدند که اگر یکی از والدین، اعتیاد داشته باشد احتمال معتادشدن فرزندشان، ‌۸ برابر بالاتر می‌رود. در سال‌های اخیر محققان توانسته‌اند همه ژن‌های انسان را بررسی کنند و فهمیده‌اند که اختلافات جزئی در ژن‌ها باعث می‌شود افراد مختلف استعداد ابتلا یا مقاومت در برابر بعضی بیماری‌ها را پیدا کنند. مشخص شده که علت برخی بیماری‌ها پیچیده‌تر است و ژن‌های زیادی در ارتباط با آن هستند.

به علاوه پاسخگویی بدن به درمان اعتیاد هم می‌تواند وابسته به ژنتیک باشد. مثلا نوع و نحوه عملکرد گیرنده‌ها در مغز و اینکه چگونه بدن به دارو پاسخ می‌دهد و آن را متابولیزه می‌کند.

دانشمندان با بررسی ژن‌ها، می‌توانند داروها را با بیماران منطبق کنند و بهترین درمان را برای هر فردی بیابند. به این ترتیب، داروها موثرتر خواهند بود و از عوارض جانبی آنها کاسته می‌شود.

● ژن‌های شما سرنوشت شما را نمی‌سازند!

احتمال اعتیاد برای هرکس وجود دارد اما بعضی افراد بیش از سایرین مستعد آن هستند. آنها ممکن است با یکبار امتحان موادمخدر هم به آن معتاد شوند اما عده‌ دیگری با وجود امتحان مواد دیگر به طرف آن نمی‌روند. پس می‌توان گفت که در اعتیاد ژن‌هایی دخیل هستند اما نکته مهم این است که نمی‌توان همه تقصیرها را گردن ژن‌ها انداخت. بعضی افراد با وجود داشتن ژن‌های آن و زندگی در خانواده‌ای معتاد، هرگز به سمت اعتیاد نمی‌روند و عده دیگری با وجودی که از نظر ژنتیک مستعد اعتیاد نیستند اما معتاد می‌شوند. پس علت‌ نیمی از اعتیادها ضعف در مهارت انطباق است و همین ۵۰ درصد می‌تواند تفاوت‌های عمده‌ای ایجاد کند؛ یعنی باید از این فرصت استفاده کرد و تسلیم ژنتیک نشد. دانستن اینکه آیا ژن‌های اعتیاد را داریم یا نه شاید چندان آسان نباشد. عده زیادی تاریخچه خانوادگی خود را در مورد اعتیاد به خوبی نمی‌دانند چون اعتیاد از مواردی است که خانواده‌ها زیاد در موردش صحبت نمی‌کنند اما با کمی پرس‌وجو می‌توان در مورد آن اطمینان حاصل کرد. درصورتی که در خانواده به چنین موردی برخوردید زیاد نگران نشوید چون می‌توان بر آن غلبه کرد. حتی اگر ژن اعتیاد را دارید به این معنا نیست که حتما معتاد می‌شوید بلکه به این معناست که بیشتر مواظب باشید. یا اگر خودتان اعتیاد دارید، نگذارید که فقط ژن‌هایتان به فرزندانتان به ارث برسد به آنها مهارت‌های انطباقی زندگی را آموزش دهید که به کمک آن بتوانند بر ژن‌های خود غلبه کنند و زندگی خوبی داشته باشند.

● یک بیماری به نام اعتیاد

اعتیاد همانند سایر بیماری‌هاست. بیماری قلبی (علت اول مرگ و میر در جهان) را در نظر بگیرید. علت ایجاد آن تا حدی به دلیل ژن‌ها و بقیه به خاطر نحوه زندگی نامناسب (مثل رژیم غذایی نامناسب، ورزش‌نکردن، سیگار و...) است. این دو عامل در مورد بسیاری از بیماری‌ها نقش دارند. مثلا دیابت یا سرطان‌ها هم به همین‌گونه هستند. اگر پزشک به کسی بگوید که مبتلا به سرطان شده است او فکر نمی‌کند که آدم خوبی نبوده. او حالا باید فکر کند که چگونه می‌تواند بر این بیماری غلبه کند. با اعتیاد هم همین‌گونه باید برخورد کرد. عده زیادی اعتیاد را ضعف به حساب می‌آورند اما کسانی که چنین عقیده‌ای دارند، اعتیاد را خوب نمی‌شناسند. اگر اعتیاد ضعف است و افراد قوی دچار آن نمی‌شوند پس چرا این همه افراد موفق و با انگیزه به اعتیاد رومی‌آورند. پس باید اعتیاد را یک بیماری محسوب کرد و با آن همانند یک بیماری برخورد کرد.

● اعتیاد متقاطع

همه انواع اعتیاد (اعتیاد به موادمخدر، الکل، خوردن زیاد و...) در یک قسمت مشخص از مغز اثر می‌گذارند. همین امر می‌تواند فردی را که به ماده خاصی اعتیاد دارد، در معرض سایر انواع اعتیادها قرار دهد. مثلا فردی که به الکل اعتیاد دارد به احتمال زیاد در آینده به مواد مخدر هم معتاد می‌شود. مساله ژن‌ها هم در این میان مهم هستند. فردی که والدین او اعتیاد دارند، می‌تواند مستعد هر نوع اعتیاد دیگری هم باشد. به علاوه اعتیاد به یک نوع ماده می‌تواند منتهی به سایر اعتیادها شود. این مساله به خاطر فعالیت مغز است که به اعتیاد وابسته شده است. به عنوان مثال اگر کسی اعتیاد به کوکائین و قصد ترک آن را داشته باشد باید مصرف الکل و سایر موادمحرک را هم متوقف کند چون مصرف آنها حتی به صورت تفریحی، می‌تواند اعتیاد به کوکائین را بازگرداند. به علاوه اینکه اگر مصرف یک ماده مخدر را متوقف کنید اما ماده دیگری را مصرف کنید، به این معناست که قصد ندارید مهارت‌های انطباقی را یاد بگیرید و هنوز به‌طور جدی تصمیم نگرفته‌اید که زندگی خود را تغییر دهید. پس اعتیاد دوباره به سراغ شما خواهد آمد.

● هیچ‌کس معتاد به دنیا نمی‌آید!

زمانی که دانشمندان به دنبال ژن‌های اعتیاد می‌گردند، آنچه که واقعا به دنبالش هستند تفاوت‌های بیولوژیکی است که فردی را بیشتر از دیگری مستعد اعتیاد می‌کند. بعضی افراد که ژن‌های خاصی دارند، ترک اعتیاد برایشان سخت‌تر است یا علایم ترک در آنها بسیار شدیدتر است. بعضی عوامل ژنتیکی، باعث می‌شوند فردی کمتر به طرف اعتیاد رو بیاورد. مثلا کسانی هستند که از مصرف ماده مخدر (حتی به مقدار کم) احساس تهوع می‌کنند. چنین افرادی به ندرت به طرف اعتیاد رومی‌آورند اما بعضی افراد از مصرف آن لذت می‌برند و احتمال اعتیاد آنها بسیار بیشتر خواهد بود. دانشمندان دو ژن خاص را شناسایی کرده‌اند که در نژاد زرد (چینی، ژاپنی و کره‌ای) شایع است. این ژن‌ها باعث می‌شوند که افراد هنگام نوشیدن الکل، تپش قلب زیاد و حالت تهوع و سرخی صورت پیدا کنند. افرادی که این ژن‌ها را دارند کمتر به طرف الکل می‌روند. اما باید دانست که باوجود همه این تحقیقات مشخص است که یک ژن مشخص برای اعتیاد وجود ندارد و عوامل محیطی نقش بسیار زیادی در اعتیاد دارند.

● موش‌ها مدل‌های خوبی برای تحقیقات اعتیاد هستند

موش‌ها و انسان‌ها تشابهات زیادی در ژن‌های خود دارند. به همین علت دانشمندان با بررسی موش‌ها، ژن‌های انسان را بهتر شناخته‌اند. به‌خصوص در آزمایش‌های اعتیاد از موش‌ها استفاده می‌شود چون آنها می‌توانند مستعد ابتلا به اعتیاد باشند. آزمایش‌ها روی موش‌های آزمایشگاهی مشخص کرده که وجود بعضی ژن‌های خاص، باعث می‌شود موش‌ها بیشتر به طرف موادمخدر متمایل شوند. اگر کمک مدل‌های حیوانی نبود، دانشمندان نمی‌توانستند بسیاری ژن‌ها و عملکردشان رادر انسان بررسی کنند. آنها از بررسی موش‌ها به این نتیجه رسیدند که هرچه ماده‌ای اعتیادآورتر باشد نقش ارث در ایجاد اعتیاد به آن ماده بیشتر است. مثلا ژنتیک، نقش مهمی در احتمال ابتلا به کراک دارد اما اعتیاد به ماری‌جوآنا بیشتر مرتبط با فاکتورهای اجتماعی (مثل معاشرت با دوستان ناباب) است.

● اثر محیط بر میزان ابتلا به اعتیاد

«من ارث را از پدرم گرفته‌ام! فایده‌ای نداره که ترک کنم. ارثیه دیگه! جایی خواندم که ۶۰ درصد افراد با ژن‌های مثل من معتاد می‌شوند. چون ژنتیک است پس همیشه با منه! و...»

بسیاری از افراد معتاد وقتی به اثر ژن‌ها فکر می‌کنند دچار مشکل می‌شوند. آنها تصور می‌کنند که چون این ژن‌ها را به ارث گرفته‌اند دیگر گریزی ندارند و همیشه معتاد می‌مانند و به دنبال ترک نمی‌روند اما آنها در اشتباه هستند. با وجودی که نمی‌توان از اثر ژن?ها غافل شد اما سایر عوامل اجتماعی را نیز بی‌اهمیت تلقی کرد. اگر فردی ژن‌های اعتیاد را داشته باشد اما در محیطی دور از موادمخدر رشد کند، هرگز معتاد نخواهد شد اما چنین شخصی اگر در محیطی قرار گیرد که دسترسی به موادمخدر آسان باشد، احتمال زیادی دارد که معتاد شود. این امر به این معناست که محیط و ژنتیک می‌توانند روی هم آثار منفی تشدیدکننده یا کاهنده بگذارند. یکی از این عوامل محیطی، استرس و افسردگی است. در تحقیقی که به تازگی انجام شده مشخص شد زنانی که در کودکی مورد سوءاستفاده قرار گرفته‌اند در بزرگسالی بیشتر به طرف الکل و موادمخدر رومی‌آورند. این زنان اغلب در سنین بالاتر درگیر استرس می‌شوند و همین استرس آنها را به سمت اعتیاد می‌کشاند. به علاوه مشکلات خانوادگی، مشکلات مدرسه و مشکلات شغلی نیز سایر عواملی هستند که احتمال اعتیاد را بالا می‌برند. اجتماع و دوستان نیز نقش مهمی در این رابطه دارند.

● مغز نوجوانان خطرپذیرتر است

امروزه مشخص شده افرادی که سوءمصرف مواد را از سنین پایین شروع می‌کنند، احتمال بیشتری دارد که همه عمر معتاد بمانند. طی یک تحقیق معلوم شده که در سنین نوجوانی، مغز مستعد اعتیاد برای همه عمر است چون هنوز مغز به‌طور کامل شکل نگرفته و در حال توسعه است. به علاوه، نوجوانی دوره ریسک‌پذیری است و در آن احتمال امتحان موادمخدر به‌وسیله فرد بسیار زیاد است. بنابراین اگر والدین بتوانند نوجوانان خود را طی آن سنین از مواد دور نگه دارند احتمال زیادی هست که در همه عمر در امان باشند. یکی از محققان در زمینه اعتیاد می‌گوید: «من به دختر نوجوانم گفته‌ام که اگر تا سن ۲۱ سالگی اصلا به طرف موادمخدر نرود به او ۱۰۰۰ دلار جایزه می?دهم. علت این است که اگر بتواند تا ۲۱ سالگی خود را در برابر مواد حفظ کند، پیمودن بقیه راه برایش به مراتب آسان‌تر خواهد بود.» این محقق می‌گوید: «کودکانی که نوشیدن الکل را از ۱۳ سالگی شروع می‌کنند به احتمال ۴۳ درصد در آینده الکلیک خواهند شد اما اگر کسی نوشیدن الکل را از ۲۱ سالگی شروع کند این احتمال به ۱۰ درصد کاهش می‌یابد.»

دکتر آیدا روشن‌ضمیر

منابع: انستیتو ملی سوءمصرف مواد

www.utah.edu , CNN