منجمان مسلمان

در دوره شکوفایی علوم در عالم اسلام که از آن به دوران طلایی تمدن اسلامی تعبیر می کنند، از جمله علومی که مورد توجه مسلمانان قرار گرفت علم نجوم یا ستاره شناسی بود. با‎ ‎توجه‎ ‎به‎ …

در دوره شکوفایی علوم در عالم اسلام که از آن به دوران طلایی تمدن اسلامی تعبیر می کنند، از جمله علومی که مورد توجه مسلمانان قرار گرفت علم نجوم یا ستاره شناسی بود. با‎ ‎توجه‎ ‎به‎ ‎اینکه‎ ‎مسلمین‎ ‎جهت ادای‎ ‎بعضی‎ ‎از فرایض دینی‏‎ ‎نیاز‎ ‎به‎ ‎مشخص‎ ‎شدن‎ ‎ماه‎ ‎و‎ ‎روز‎ ‎و‎ ‎ساعت‎ ‎و‎ ‎همچنین‎ ‎تشخیص‎ ‎قبله‎ ‎داشتند ارزش و اهمیت این علم در نزد آنان مضاعف گردید.‏

یکی‎ ‎از‎ ‎ابزارهای‎ ‎مهم‎ ‎نجوم‎ ‎در‎ ‎آن زمان‎ ‎اسطرلاب‎ ‎بوده‎ ‎که‎ ‎مسلمین‎ ‎این‎ ‎وسیله‎ ‎را‎ ‎به‎ ‎بهترین‎ ‎وجهش‎ ‎مورد استفاده‎ ‎قرار‎ ‎دادند.‏‎ ‎هونکه‎ ‎در‎ ‎این‎ ‎باره‎ ‎می‎ ‎گوید‎»:‎‏ اسطر‎ ‎لاب‎ ‎برای‎ ‎یو‎ ‎نانیان‎ ‎فقط‎ ‎یکی‎ ‎دو‎ ‎مورد‎ ‎مصرف داشت‎ ‎در‎ ‎حالی که‎ ‎خوارزمی‎ ‎درباره‎ ‎اسطرلاب‎ ‎در یکی‎ ‎از‎ ‎نوشته‎ ‎هایش‎ ‎بیست‎ ‎و‎ ‎سه‎ ‎مورد‎ ‎مصرف‎ ‎یاد‎ ‎می‎ ‎کند اما‎ ‎چندی‎ ‎بعد‎ ‎شخصی‎ ‎نزدیک‎ ‎هزار‎ ‎کاربرد‎ ‎برای‎ ‎اسطرلاب‎ ‎می‎ ‎تراشد‎ ‎و‎ ‎اما‎ ‎خود‎ ‎این‎ ‎اسطرلاب‎ ‎هم‎ ‎به وسیله مسلمانان‎ ‎بهتر‎ ‎و‎ ‎تکمیل‎ ‎تر‎ ‎شد‎ ‎و به تناسب‎ ‎مصارف‎ ‎مختلف‎ ‎به‎ ‎فرمهای‎ ‎فراوانی‎ ‎تبدیل‎ ‎شد‎ . ‎آنان‎ ‎اضافه‎ ‎بر این‎ ‎اسطرلاب‎ ‎مسطح‎ ‎و‎ ‎صفحه‎ ‎ای یک‎ ‎نوع‎ ‎کروی‎ ‎حلقه‎ ‎ای‎ ‎هم‎ ‎اختراع‎ ‎کردند‎و ‎همچنین‎ ‎نوع های‎ ‎دیگری‎ ‎از قبیل‎ ‎اسطرلاب‎ ‎های‎ ‎عدسی گلوله‎ ‎ای،‎ ‎تخم‎ ‎مرغی،‎ ‎اسطرلابهایی‎ ‎که‎ ‎مانند‎ ‎طالبی‎ ‎دو‎ ‎طرف‎ ‎آن‎ ‎فرورفته‎ ‎بود‎ ‎و‎ ‎اسطرلاب‎ ‎استوانه‎ ‎ای‎.‎‏"ویل‎ ‎دورانت‎ ‎در‎ ‎باره‎ ‎نقش‎ ‎دانشمندان‎ ‎اسلامی‎ ‎در‎ ‎علم‎ ‎نجوم‎ ‎می‎ ‎نویسد‎:‎‏ "منجمین‎ ‎مسلمان‎ ‎دستگاههای‎ ‎گران قیمتی‎ ‎داشتند‎ ‎که‎ ‎منحصر‎ ‎به‎ ‎اسطر‎ ‎لاب‎ ‎و‎ ‎ذات‎ ‎الحلق‎ ‎یونانیان‎ ‎قدیم نبوده‎ ‎بلکه‎ ‎دارای‎ ‎دستگاههای‎ ‎ذات‎ ‎الربع‎ ‎و‎ ‎ذات‎ ‎السدی‎ ‎به‎ ‎شعاع‎ ۲۷ ‎متر‎ ‎بوده‎ ‎اند.»‎ ‎اسطرلابی‎ ‎که‎ ‎مسلمانان در‎ ‎آن‎ ‎اصلاحات‎ ‎بسیار‎ ‎انجام‎ ‎دادند‎ ‎در‎ ‎قرن‎ ‎یازدهم‎ ‎میلادی‎ ‎به‎ ‎اروپا‎ ‎رسید‎ ‎و‎ ‎همچنان‎ ‎تا‎ ‎قرن‎ ‎هفدهم‎ ‎میان دریانوردان‎ ‎به‎ ‎کار‎ ‎می‎ ‎رفت. ‏‎ ‎مسلمین‎ ‎در‎ ‎طرح‎ ‎و‎ ‎ساختمان‎ ‎اسطرلاب‎ ‎دقت‎ ‎فراوان‎ ‎به‎ ‎کار‎ ‎برده‎ ‎بودند چنان که‎ ‎هم‎ ‎یک‎ ‎ابزار‎ ‎علمی‎ ‎و‎ ‎هم‎ ‎یک‎ ‎اثر‎ ‎هنری‎ ‎شده‎ ‎بود‎.‎

نابغه‎ ‎آلمانی،‎ ‎یعنی‎ ‎کپرنیک‎ ‎قانونی‎ ‎را‎ ‎کشف کرد که‎ ‎پانصد‎ ‎سال‎ ‎قبل‎ ‎از‎ ‎او‎ ‎دانشمند‎ ‎اسلامی ابوریحان‎ ‎بیرونی‎ ‎فهمیده‎ ‎بود‎ ‎و‎ ‎آن‎ ‎اینکه‎ ‎آفتاب‎ ‎گردش‎ ‎شب‎ ‎و‎ ‎روز‎ ‎را‎ ‎سبب‎ ‎نمی‎ ‎شود‎ ‎بلکه‎ ‎خود‎ ‎زمین است‎ ‎که‎ ‎بر‎ ‎محور‎ ‎خود‎ ‎می‎ ‎گردد‎ ‎و‎ ‎با‎ ‎ستارگان‎ ‎دیگر‎ ‎به دور‎ ‎خورشید‎ ‎می‎ ‎چرخد. ولی‎ ‎هرگز‎ ‎کسی‎ ‎آن زمان به‎ ‎این‎ ‎فکر‎ ‎نمی‎ ‎افتاد‎ ‎که‎ ‎‏"اجاق‎ ‎مقدس‎ ‎آسمان"‏‎ ‎را‎ ‎جابه جا‎ ‎کند‎ ‎بنابر‎ ‎این‎ ‎در‎ ‎آن زمان‎ ‎او‎ ‎تنها‎ ‎ماند.‏

سارتون‎ ‎در‎ ‎زمینه‎ ‎نبوغ‎ ‎و‎ ‎وسعت‎ ‎اطلاعات‎ ‎ابوریحان بیرونی‎ ‎نوشته‎ ‎است: «بیرونی‎ ‎فیلسوفی‎ ‎اهل‎ ‎بحث‎ ‎و‎ ‎جغرافیدانی‎ ‎کامل‎ ‎و‎ ‎ریاضیدانی‎ ‎ماهر‎ ‎است‎ ‎و‎ ‎دامنه‎ ‎معلومات‎ ‎او‎ ‎بسیار وسیع‎ ‎است‎.‎‏ او‎ ‎یکی‎ ‎از‎ ‎بزرگان‎ ‎عالم‎ ‎اسلام‎ ‎و‎ ‎نیز‎ ‎از‎ ‎بزرگان‎ ‎دانشمندان‎ ‎جهان‎ ‎است‎.‎‏» ‎اسمیت‎ ‎در‎ ‎جزء‎ ‎اول‎ ‎کتاب‎ ‎خود‎ ‎می‎ ‎نویسد: "بیرونی‎ ‎از‎ ‎درخشانترین‎ ‎چهره‎ ‎های‎ ‎علمی‎ ‎زمان‎ ‎خود‎ ‎در‎ ‎ریاضیات‎ ‎است‎ ‎و‎ ‎غربیان‎ ‎در‎ ‎معلومات‎ ‎خود‎ ‎نسبت به‎ ‎هندسه‎ ‎مدیون‎ ‎او‎ ‎هستند‎. ‎چه‎ ‎آنان‎ ‎در‎ ‎بسیاری‎ ‎جهات‎ ‎از‎ ‎علوم‎ ‎او‎ ‎استفاده‎ ‎کردند‎.‎‏"‏

خانم‎ ‎دکتر‎ ‎هونکه‎ ‎درباره‎ ‎کارهای‎ ‎نجومی‎ ‎و‎ ‎فرزندان‎ ‎موسی‎ ‎شاکر‎ ‎می‎ ‎نویسد‎:‎‏ « احمد‎ ‎بن‎ ‎موسی‎ ‎تهور‎ ‎بنا‎ ‎داشت‎ ‎که‎ ‎در‎ ‎یک‎ ‎اثر‎ ‎نجومی‎ ‎نظریه‎ ‎یونانیان‎ ‎را‎ ‎در‎ ‎این‎ ‎مورد‎ ‎که‎ ‎نهمین‎ ‎کره مجموعه‎ ‎کرات‎ ‎را‎ ‎در‎ ‎بر‎ ‎می‎ ‎گیرد‎ ‎رد‎ ‎کند‎ . ‎بدین وسیله‎ ‎که‎ ‎این‎ ‎منجم‎ ‎زاده‎ ‎استعدادش‎ ‎را‎ ‎در‎ ‎اختیار‎ ‎علم نجوم‎ ‎نیز‎ ‎قرار‎ ‎می‎ ‎داد. با‎ ‎برادرش‎ ‎محمد‎ ‎یک‎ ‎ساعت‎ ‎فلزی‎ ‎مسی‎ ‎بسیار‎ ‎بزرگ‎ ‎ساخت.‎ ‎محمد‎ ‎طلوع‎ ‎و افول ستارگان‎ ‎معروف‎ ‎را‎ ‎چه‎ ‎در‎ ‎شبانه‎ ‎روز‎ ‎و‎ ‎چه‎ ‎در‎ ‎طول‎ ‎سال‎ ‎محاسبه‎ ‎کرده‎ ‎و‎ ‎احمد‎ ‎این‎ ‎محاسبه‎ ‎دقیق‎ ‎و پیچیده‎ ‎برادرش‎ ‎را‎ ‎روی‎ ‎دستگاهی‎ ‎که‎ ‎با‎ ‎هوشمندی‎ ‎و‎ ‎ظرافت‎ ‎بسیار‎ ‎ساخته‎ ‎بود‎ ‎ضبط‎ ‎می‎ ‎کرد‎ . ‎این دستگاه‎ ‎کاملا‎ ‎دقیق‎ ‎کار‎ ‎می‎ ‎کرد‎ ‎و‎ ‎نمونه‎ ‎ای‎ ‎بود‎ ‎منحصر‎ ‎به فرد‎ ‎و‎ ‎نشانه‎ ‎استادی‎ ‎او‎ ‎در‎ ‎تکنیک‎ ‎چیزی‎ ‎که انسان‎ ‎را‎ ‎به‎ ‎تعجب‎ ‎بر‎ ‎می‎ ‎انگیخت‎ .‎»

مصطفی محققی