بررسی ابعاد حقوقی تلقیح مصنوعی

یكی از عرصه های به كار گیری تكنولوژی جدید ، تولید مثل است .در شرایط طبیعی معادل ۱۵ تا ۲۰ درصد زوج های جوان ، فاقد توانایی تولید مثل طبیعی هستند و تكنولوژی جدید ، سال هاست كه با طرح روش هایی نو ، سعی در برطرف كردن این معضل انسانی دارد. براساس آمار منتشر شده در سال ۱۹۸۸ حدود هزار كودك از طریق باروری خارج از رحمی متولد شده اند. همچنین بررسی دیگری نشان می دهد تنها در ایالات متحده امریكا ، بیش از ۴۰ هزار سیكل بارداری خارج از رحمی انجام شده كه در عمل منجر به تولد هشت هزار و ۷۴۱ نوزاد شده است . در این میان اگر چه آمار دقیقی از تعداد متقاضیان و میزان موفقیت روشها در بارورسازی بیماران در كشور ما در دسترس نیست . اما تردیدی وجود ندارد كه با توجه به جمعیت ۶۰ میلیونی كشور ، آمار كودكان متولد شده از این طریق ، قابل توجه است با این همه ، می توان از منظری دیگر نیز این مساله را مورد توجه قرارداد. آیا همواره باروری خارج از رحم برای پر كردن خلاء خانواده ها خواهد بود ؟یا این اقدام می تواند بنیان خانواده را به بازی گیرد ؟ اگر سالها پس از تولد كودكی ،پدر او در خانواده مدعی شود كه پدر واقعی او نیست یا سایر خواهران و برادران ، او را خواهر یا برادر واقعی خود ندانند ، چه پیش خواهد آمد ؟ آیا (( نسب )) كه در مملكت ما امری موروثی است ، می تواند بازیچه آزمایشگاههای باروری شود ؟ و آیا می توان راه حل حقوقی قابل قبولی یافت كه براساس آن هم بنیان خانواده ها با حضور كودكان مستحكم تر شود و هم این كودكان از پشتوانه حقوقی قابل اتكایی بهره مند شوند ؟این گزارش در پی آن است تا با بررسی انواع شیوه های علمی و سپس تاملی در آراء گوناگون ، روشنگر نیاز جامعه به تخمك است كه توسط عضوی به نام تخمدان به صورت ماهانه آزاد می شود . علاوه بر آن ،داشتن اعضاء تولید مثل سالم برای گرفتن سلول جنسی مرد و نیز پرورندان جنین ضروری است .اما برای حصول امر باروری از سوی مرد ، داشتن سلول جنسی سالم مذكر (اسپرم ) و رساندن آن به دستگاه تولید مثل در زن كافی است . بدین ترتیب برای لقاح طبیعی وجود سلول های جنسی مرد و زن ( تخمك و اسپرم ) فراهم بودم رحم و لوله سالم در زن الزامی است . دكتر اشرفی ،نحوه برقراری لقاح را به این صورت شرح می دهد كه بعد از ورود اسپرم به سیستم تولید مثل زن ، اسپرم از دهانه رحم وارد رحم و سپس لوله های رحمی شده و در زمان مناسب كه زمان رهاسازی تخمك است ، با تخمك تركیب شده و لقاح حاصل می شود. سپس بعد از تقسیمات سلولی و طی مسیر لوله رحم ،بعد از دو یا سه روز به رحم رسیده و لانه گزینی در رحم اتفاق می افتد. نطفه شكل گرفته به رشد خود تا تولد ادامه می دهد . بدین ترتیب هر گونه اشكال در ایجاد تخمك و اسپرم یا اشكال درلوله های رحمی می تواند باعث ناباروری گردد.
در تعاریف علمی ، نازایی به حامله نشدن زن ، پس از یك سال نزدیكی مستمر زوجین بدون استفاده از روش های پیشگیری از حاملگی اطلاق می شود.با توجه به مشكلات روحی و روانی حاصل از آن در بین زوجین ، این بیماری یكی از مشكلات عمده خانواده ها محسوب می شود . معمولاً براساس علل نازایی ، درمان های مختلفی ارایه می شود : به طور عمده درتمامی انواع درمان ، به منظور تولید تخمك بیشتر توسط زن از داروهای محرك تخمك گذاری استفاده می شود منی گرفته شده از اما در شیوه تركیب مصنوعی اسپرم و تخمك زن و مرد بیگانه كه بین آنها رابطه زوجیت وجود ندارد ، آراء متفاوت وجود دارد.در روش INTRA UTERINE INSEMINATION (IUI ) منی مرد را پس از گرفتن ، شستشو و آماده سازی در هنگام تخمك گذاری وارد دستگاه تناسلی زن می نمایند.
در روش INTITRO FERTILIZATION (IVF )اسپرم مرد و تخمك زن را گرفته و در محیط آزمایشگاه در مجاورت یكدیگر قرار داده تا لقاح انجام شود . بعد از دو روز ، جنین حاصله را ( در مرحله چهار تا هشت سلوكی )وارد حفره رحم می كنند.
در روش ZygotIntrFallopioan Transper ( ZIFT ) اسپرم مرد و تخمك زن را گرفته و در محیط آزمایشگاه ، لقاح انجام می شود. سپس جنین تشكیل شده را در حالی كه هنوز تكثیر سلول شروع نشده است به داخل لوله رحم منتقل می كنند تا رشد جنین به طور طبیعی در داخل لوله رحم انجام شود.
در روش Gamate Infra Fallipain Transfer ( GOIT ) اسپرم مرد و تخمك زن را گرفته و سپس آنها را همراه با هم وارد لوله رحم می كنند تا لقاح و رشد جنین به طور طبیعی در لوله رحم انجام شود . وبالاخره در روش Intracy toplasm Sperm Injection (ICSI ) به دلیل این كه اسپرم قادر به نفوذ و ورود در تخمك نیست به وسیله دستگاه ویژه ای یك اسپرم را وارد تخمك كرده و لقاح به طور مصنوعی در محیط آزمایشگاه رخ می دهد و دو روز بعد از رشد جنین آن را به داخل رحم منتقل می كنند. لازم به ذكر است كه مراحل اخذ تخمك و اسپرم از طریق مجاز صورت می گیرد. متاسفانه با استفاده از تمامی شیوه های درمانی فوق الذكر هنوز حدود ۱۰ درصد از زوج های نابارور قابل درمان نیستند.بطور كلی بیماران را می توان به سه گروه تقسیم كرد :دسته اول زوج هایی هستند كه در آنها تولید نطفه در مرد صورت نمی گیرد ؟ دسته دوم شامل زوج هایی است كه اشكالات اعم از نقض در تولید تخمك ، سقط های مكرر و یا اختلالات رحمی در زن وجود دارد و دسته سوم زوج هایی هستند كه در هر دو اختلال هایی دیده می شود. در كشورهای غربی به عنوان راه حل مشكل گروه اول ، اهدای اسپرم مرد اجنبی طرح شده است . این روش تا پیش از این به دلایل توجهات خاص شرعی و فرهنگی در ایران و سایر كشورهای اسلامی مورد قبول قرار نگرفته بود. برای حل مشكل گروه دوم می توان از صیغه برای گرفتن تخمك یا اجاره رحم استفاده كرد و به عنوان راه حل مشترك گروه اول و سوم می توان اهدای جنین را پیشنهاد كرد در این شیوه ، جنین های منجمد شده اضافی حاصل از درمان یك زن و شوهر راپس از اتمام درمان آنها ، به جای دور ریختن ، می توان به زوج های نابارور اهداء كرد. اساتید رشته حقوق ،در بررسی مبانی حقوق تلقیح مصنوعی و اهدای جنین نظرات متفاوتی ابراز كرده اند دكتر ناصر كاتوزیان در این زمینه نوشته است :(( امكان تلقیح مصنوعی نطفه مرد به زن ،این پرسش را به میان آورده است كه اگر زن در نتیجه تلقیح مصنوعی نطفه شوهر به او آبستن شود ، آیا چنین طفلی را باید فرزند آن دو شمرد یا به دلیل عدم وقوع نزدیكی بین زن و شوهر ، یا نامتعارف بودن لقاح ، نسب نامشروع است؟ )) به اعتقاد دكر كاتوزیان ، اشاره قانون به (( نزدیكی زن و شوهر )) ناظر به راه متعارف و عادی ایجاد جنین است و از آن بر نمی آید كه نزدیكی را وسیله منحصر مشروع ساختن نسب قرار داده باشد و به همین دلیل هم در مشروع بودن نسب طفلی كه در اثر تفخیذ یا سایر تماس های بدنی بین زن و شوهر ایجاد شده باشد ، تردید وجود ندارد.بدین ترتیب دكتر ناصر كاتوزیان نتیجه می گیرد :در تلقیح مصنوعی رابطه زوجیت بین زن و مردی كه پدر و مادر او محسوب می شوند وجود دارد و طفل نیز ، بنا بر فرض ، از تركیب نطفه های این دو ایجاد شده است . پس باید وسیله انزاج را از یاد برد و با تحقق این شرایط نسب را مشروع دانست .آیت ا… یوسف صانعی در پاسخ به استفتایی به این شرح ، پاسخ داده اند : در صورتی كه زن و مردی بچه دار نشوند و مشكل از طرف مرد باشد كه فاقد اسپرم است و به واسطه نبودن بچه در زندگی آنها ، مشكلات جدی پدیدار شده و امكان متلاشی شدن زندگی آنها می رود ،آیا می شود اسپرم مرد دیگری را با تخمك این زن در دستگاه تركیب نمود و سپس جنین تشكیل شده را به رحم این زن انتقال داد. به طوری كه ادامه حیات جنین به وسیله تغذیه از این زن باشد.
در صورتی كه زن و شوهری به واسطه نداشتن فرزند از همدیگر جدا شوند ( مشكل ناباروری از طرف مرد) بعد از نگه داشتن عده طلاق زن به صیغه موقت مردی دیگر درآید ، به طوری كه از اسپرم و تخمك این دو در دستگاه جنین حاصل شود ( ولی مقاربتی بین زن و مرد مذكور صورت نگیرد ) و بعد از تمام شدن دوران صیغه موقت زن مجدداً به ازدواج شوهر درآید و در این موقع جنین تشكیل شده در دستگاه به رحم این زن انتقال داده شود حكم شرعی آن چگونه است؟
آیت ا… صانعی به این پرسش ها این گونه پاسخ داده است : با توجه به این كه در مواردی كه سوال آمده ، آمیزش نا مشروع انجام نمی گردد تا زنا صدق كند و نطفه مرد اجنبی هم وارد رحم زن اجنبیه نمی شود كه افراد ماء الرجل فی رحم الاجنبیه باشد كه غالباً فقها ، حكم به حرمت داده اند . هیچ یك از صور فی حد نفسه حرام نمی باشد ، لكن چون خارج از طرق عادی و راه های معین شده در شرع است نباید انجام گیرد و به خاطر یك سلسله از عوارض اخلاقی و اجتماعی و غیره كه بر این گونه اعمال اگر با اختیار و بدون اضطرار انجام گیرد مترتب می شود ، حرام و غیر جایز است . اما در معرض سوال كه از موارد ضرورت و حرج و مشقت و مشكل نداشتن فرزند در جامعه ایرانی و فرهنگ سنتی و متلاشی شدن زندگی است ، نمی توان گفت حرام است و جائز می باشد و جواز نسبت به مفرض سوال در همه صور است با فرض این كه مشقت باشد ، هر چند احوط طریقه آخر است . به هر حال باید توجه داشت شوهر كه صاحب نطفه نمی باشد ، پدر فرزند نیست بلكه پدرش همان صاحب نطفه است ، و مادرش هم كسی كه تخمك از اوست و در رحمش رشد كرده و همه احكام مادری و پدری بر او بار می شود. یعنی اقدام صاحب نطفه و صاحب اسپرم و رحم اقوام فرزند می باشند و بقیه احكام هم بر همین منوال است .
و نیز ناگفته نماند چه نیكوست از طریقه آخر عمل نشود چون خواه ناخواه دارای مضاری می باشد و طریقه اول احسن طرق است .
نظر آیت ا… صانعی در حالی مطرح می شود كه یكی از مهم ترین اداله مخالفان برای رد این شیوه تعدادی از آیات قرآن كریم است كه براساس آنها زنان و مردان موظفند فروج ( اندام تناسلی )خود را حفظ كنند. از جمله این آیات می توان به آیه ۳۱ سورة نور ،آیه پنج سورة مومنون ، آیه ۲۹ سورة معارج و آیات ۲۲ و ۲۳ سورة نساء اشاره كرد.
براساس آیات مزبور ، زنان و مردان موظف شده اند تا اندان تناسلی خود را حفظ كنند و از آن جا كه كلمه حفظ بدون هیچ تفسیری به كار گرفته است ، بنابراین (( حفظ از هر چیز )) تلقی شده است ،خواه ورود نطفه از طریق مقاربت غیر مشروع باشد یا مساحقه یا تفخیذ و یا با استفاده از ابزار و آلات پزشكی .برخی علما با استناد به همین آیات معتقد است تنها رابطه مشروع و مباح ، رابطه بین زن وشوهر شرعی است . همچنین نطفه مشروع نیز نطفه ای است كه محصول رابطه مباح باشد . به اعتقاد آنها براساس آیات قرآن ، حفظ فرج از غیر همسر واجب است . این فرمان دارای اطلاق و عموم بوده و چون خداوند متعال متعلق حفظ را بیان نكرده و معلوم ننموده كه از چه كسی و از چگونه اموری باید فرج ها را حفظ كرد ، لذا اولاً هر گونه عمل مربوط به فرج ها را كه شارع به طور صریح مباح نكرده باشد ، حرام است و ثانیاً ادعای انصراف آیات به زنا یا نگاه را مردود می شمارد. پس این انتقال به هر اسمی كه انجام شود ، چون مربوط به فرجها می باشد و قاعده عمومی هم در این گونه امور حرام بودن است و دلیلی بر مباح بودن نیر نیست ، حرام و غیر مشروع است .چنین انتقالاتی مستلزم اختلاط و افساد نسب ها و نیز موجب ادعای نسب غیر واقعی ، افساد مواریث ، اكل مال به باطل ، اختلاط محرم و نامحرم و عقده های روانی در فرزند و مادر خوانده و پدر خوانده ، به دلیل بروز اختلافات شدید خانوادگی و حقوق و بسیاری مفاسد دیگر می گردد و هر عملی كه این همه مفاسد عظیم در پی داشته باشد ، با توجه به مسلمات شریعت ، قطعاً حرام وممنوع خواهد بود . شرع مبین زنا را به سبب همین پیامدهای فاسد حرام كرده است .
به اعتقاد وی از مجموعه این ادله تردیدی درباره حرمت این گونه تلقیح ها نمی ماند . اما آیت ا… محمد یزدی عضو فقهای شورای نگهبان معتقد است در تمامی موارد مطرح شده فرزندی كه از راه باروری مصنوعی پدید می آید ، پاك است .آیت ا… یزدی می افزاید: در هر حال صاحبان دو جزء نخستین ،یعنی اسپرم و تخمك ، پدر و مادر نوزاد هستند و او دارای همه حقوق و تكالیفی است كه هر فرزند دیگری دارد. خواه یكی از دو صاحب اجزاء نخستین یاهر دو ، شناخته و معین باشند و خواه ناشناخته و نامعین .البته با این تفاوت آن جا كه پدر ناشناخته مانده یا مادر ، فرزندی كه پدید آمده ، (( ناشناخته پدر )) یا (( ناشناخته مادر )) است نه آن كه بدون پدر یا بدون مادر است .از این امر هم هیچ اشكالی لازم نمی آید، چه این گونه نیست كه هر كس پدرش ناشناخته باشد ، ناپاك باشد ، بلكه گاه آن كه پدری شناخته دارد ، نا پاك است . همانند آن كه وی با زنی زنا كند و آن گاه زن بدون آن كه با مردی همبستر شده باشد ،آبستن شود.از سوی دیگر دسته ای از مخالفان به روایات چندی نیز كه از ائمه (ع) نقل شده استناد می كنند كه براساس آنها استفاده از این شیوه ها غیر شرعی است : از جمله در وسایل الشیعه ، جلد ۱۴ ، صفحه ۲۳۹ آمده است : شدید ترین كیفر در قیامت از آن مردی است كه نطفه خود را در رحمی جای دهد كه بر او حرام است و در صفحه ۲۶۷ همین منبع نوشته شده : از امام صادق (ع)پرسیدند : آیا زنا بدتر است یا میگساری كه جزای میگساری هشتاد تازیانه و زنا صد تا تازیانه است ؟ایشان فرمودند حد هر دو یكی است اما این اندازه برای آن افزوده شده كه نطفه را تباه كرده و در جایی جز آن جا كه خداوند مقرر فرموده ، نهاده است .
از سوی دیگر آیت ا… مومن روایت مزبور را ناظر بر حرمت لقاح اسپرم مرد بیگانه با تخمك زن می دانند.از نظر ایشان از آن جا كه واژه نطفه در این روایت به معنای (( آمیختن اسپرم مرد و تخمك زن )) است ، اساساً بسته شدن نطفه مرد با تخمك زن بیگانه است .آیت ا… مومن تاكید می كند اگر چه لحن روایت ناظر به تحریم استقرار نطفه بر مرد است ، ولی بعید نیست این عمل بر زن هم حرام باشد زیرا قرار دادن نطفه اولی است كه دو طرف در آن نقش دارند.از سوی دیگر پاره ای از فقیهان با اعتراف براین كه هیچ نص و عموم و اطلاق قرآنی و روایی بر منع به كار گیری این تكنیك وجود ندارد ، مع ذالك با تجویز آن مخالفت ورزیدند . به عنوان نمونه ، مرحوم آیت ا… میلانی می گوید :(( از ظواهر آیات و روایات درباره لقاح اختیاری ( مصنوعی )چیزی به نظر نرسیده است ،ولی از لحن الخطاب و ذوق فقهی می توان گفت كه یقیناً جایز نیست .

منبع : سایت حقوقی دادخواهی