جوان و مدگرایی

شاید شما هم با این مساله روبرو شده‏اید كه وقتی بعضی از جوانان به دلیل پوشیدن لباس‏های غیرمعمول و یا اصلاح و آرایش خاص موی سر و صورت و انجام دادن برخی رفتارهایی كه با فرهنگ و رسوم اجتماعی ما همخوانی ندارد مورد اعتراض قرار می‏گیرند، عمل خود را به عنوان مد و مدگرایی توجیه می‏كنند.
جای شگفتی است كه نه تنها برخی افراد به محض شنیدن چنین پاسخی قانع می‏شوند و از پی‏گیری موضوع خودداری می‏كنند، بلكه در مواردی هم مشاهده می‏شود كه عده‏ای از آنان، بدون توجه به آثار و پیامد این قبیل رفتارها، درصددند كه خود نیز از آن شیوه تبعیت كنند. روشن است كه این قبیل تقلیدهای كوركورانه در موارد بسیاری، برای فرد و جامعه گرفتاری‏ها و مشكلات زیاد فرهنگی و اقتصادی ایجاد می‏كند. به گونه‏ای كه در نتیجه بی‏توجهی به این مساله، گاهی اساس نظام اعتقادی و كیان نظام اجتماعی جامعه دچار خطر و انحراف می‏شود و به موازات سست‏شدن بنیان‏های اجتماعی، زمینه تسلط فرهنگی و به دنبال آن، تسلط سیاسی استعمارگران فراهم می‏شود.
به منظور آشنایی هرچه بیش‏تر اقشار مختلف مردم، به ویژه قشر جوان جامعه به مساله مد و نتایج و پیامدهای مدگرایی و نیز اهداف و نقشه‏های شوم مروجین پدیده مدسازی در جهان نیم نگاهی به این بحث می‏افكنیم: بدان امید كه همه اقشار جامعه اسلامی جهت‏حفظ سلامت‏سرمایه‏های فكری و اعتقادی خویش، ابعاد مختلف این مساله را با دقت مورد مطالعه قرار دهند. و راه چاره و مكانیسم مبارزه با آن را دریابند.
الف. مد چیست؟
واژه مد در لغت‏به معنای سلیقه، اسلوب، روش و شیوه و... به كار می‏رود و در اصطلاح، عبارت است از روش و طریقه‏ای موقتی كه براساس ذوق و سلیقه افراد یك جامعه و سبك زندگی از جمله شكل لباس پوشیدن، نوع آداب پذیرایی و معاشرت و تزیین و معماری خانه و... را تنظیم می‏نماید. (۱)
بنابراین، می‏توان گفت: مد به تغییر سلیقه ناگهانی و مكرر همه یا بعضی از افراد یك جامعه اطلاق می‏شود و منجر به گرایش به انجام رفتاری خاص یا مصرف كالای به خصوصی یا در پیش گرفتن سبكی خاص در زندگی می‏شود.
از بررسی ابعاد مختلف حیات اجتماعی بشر می‏توان گفت: پدیده مد اولا، همیشه در تاریخ بشر بوده است و منحصر به دوره معاصر نیست. ثانیا، هرگاه این پدیده در هر دوره‏ای از تاریخ آگاهانه و با گزینش و انتخاب و با توجه به فرهنگ و چارچوب‏های فكری و اعتقادی جامعه صورت گرفته نه تنها موجب پیدایش نارسایی‏های فرهنگی و اجتماعی نشده بلكه به عنوان یك دست‏آورد اجتماعی، به نوبه خود به رشد و تعالی فرهنگ و تمدن جوامع كمك‏های زیادی نموده است و زمینه آراستگی مناسب جنبه ظاهری زندگی مردم و افراد را فراهم كرده است. در یك كلام، مدگرایی مثبت، به معنای اقتباس از پیشرفت‏های اجتماعی دیگران و به كار بردن دستاوردهای مثبت تمدنی دیگران، ضمن برطرف ساختن زشتی‏ها و كاستی‏های حیات اجتماعی، از دچار شدن زندگی انسان‏ها به یك نواختی خسته كننده پیش‏گیری كرده و روز به روز بر استحكام بیش‏تر پایه‏های زندگی دسته‏جمعی آن‏ها كمك نموده و از پدیدآمدن رفتار و شیوه‏های ناخوشایندی كه موجب دوری و یا نفرت و انزجار افراد از یكدیگر می‏گردد جلوگیری به عمل می‏آورد.
ب. ریشه‏های مدگرایی:
آفرینش انسان به گونه‏ای است كه همواره او از حالت‏یك نواختی گریزان بوده و در مقابل، همیشه از تحول و نوآوری و تنوع در شكل و شیوه زندگی استقبال می‏كند. این تمایل در حالت عادی و در صورتی كه پذیرش تحول و نوآوری از روی آگاهی و به صورت تدریجی آرام صورت پذیرد، ظاهر زندگی آدمی را خوشایند و دلپذیر می‏سازد. بنابراین، می‏توان گفت میل به خودآرایی و زیباسازی محیط زندگی امری فطری است كه به بركت آن هم زمینه آراستگی صورت ظاهری محیط زندگی انسان فراهم می‏گردد و هم انگیزه تعالی و تداوم زندگی اجتماعی و روابط صحیح انسانی تقویت می‏شود. و بدین‏سان عواملی كه موجب ایجاد نفرت و انزجار افراد از یكدیگر و یا موجب یكنواختی زندگی بشر می‏شوند از محیط حیات اجتماعی دور شده و جنبه‏های مثبت كمال‏خواهی و زیبایی دوستی فطری انسان روز به روز شكوفاتر می‏گردد.
البته از این نكته نیز نباید غافل شد كه گرچه یكی از جلوه‏های كمال‏جویی و زیبایی دوستی انسان به ویژه در دوره جوانی توجه به زیبایی ظاهر است اما باید مراقب بود كه این فرایند، از حالت طبیعی خود خارج نشود. زیرا همه استعدادهای فطری اگر از حالت طبیعی و معقول خود خارج شوند، جنبه انحرافی پیدا كرده، آثار سویی به بار می‏آورند.به عنوان مثال میل به خودآرایی، كه ریشه در كمال‏جویی و زیباپسندی فطری انسان دارد، اگر از روی غفلت و یا در نتیجه افراط و تفریط یا تحت تاثیر القائات غلط عوامل جانبی از مسیر طبیعی و درست‏خود خارج شود، سر از اموری چون خودنمایی، فخر فروشی، خودپرستی و مدپرستی و... در می‏آورد. عواملی كه هر یك از آن‏ها به نوبه خود، موجب پیدایش انواع نارسایی‏ها و هوس‏بازی‏ها و رقابت‏های غلط و اسراف و تبذیرها خواهد شد و انسان را به حیوانی پست تبدیل خواهد كرد.
بنابراین در تبیین ریشه مدگرایی می‏توان گفت كه پیروی از مد و زیبایی‏خواهی و تنوع‏پسندی ریشه در نهاد انسان دارد كه نیازهایی چون تنوع و زیباخواهی و كمال‏جویی فطری منشا اصلی آن محسوب می‏شود. اما صورت‏های افراطی رایج این گرایش، كه تحت عنوان مدپرستی شناخته می‏شود، در نتیجه جهل و ناآگاهی و ضعف ارزش‏های معنوی و تبلیغات وسیع دشمنان و خودباختگی و تقلید كوركورانه از دیگران و یا آلوده شدن به رذایلی چون خودنمایی، فخرفروشی، احساس حقارت و خود كم‏بینی و.. . پیش می‏آید كه برای افراد جامعه بسیار خطرساز است و باید از آن پرهیز نمود.
ج. اسلام و مدگرایی
به یك بیان، رسالت اسلام به عنوان یك مكتب كامل الهی، پاسخ‏گویی صحیح به تمام خواست‏های فطری و نیازهای اصیل انسانی است. بر این اساس، در مجموعه تعالیم اسلامی از جمله در آیات قرآنی به مساله زینت و جمال و زیبایی عنایت‏خاصی مبذول شده است. از تامل در این بخش از معارف اسلامی، چند اصل كلی بسیار مهم مربوط به موضوع خودآرایی و زینت‏به دست می‏آید:
۱. حس زیبایی یكی از ویژگی‏های مخصوص انسان است كه ریشه در فطرت او دارد و به اقتضای این امر از دیدن هرگونه زیبایی لذت می‏برد. بی‏تردید منشا تمام هنرهای انسانی همین حس است كه در هر دوره موجب به وجود آمدن یك سلسله دست‏آوردهای ارزشمند هنری می‏شود. بنابراین، استعداد و درك زیبایی از جمله مواهب به ودیعت نهاده شده در وجود انسان است كه به بركت آن، وی قادر است از طریق مطالعه و تامل در ظرافت‏های زیبای نظام آفرینش، زمینه كمال روحی و معنوی خود را فراهم سازد.
۲. خودآرایی و زینت‏به عنوان بخشی از حس زیبایی، نه تنها آثار بسیاری در روح و روان فرد دارد بلكه موجب تعالی و رشد افراد جامعه نیز می‏شود. در مقابل، پرهیز از خودآرایی و پریشانی و ژولیدگی چون با خواست فطری انسان در تعارض است، به تدریج اثرات منفی در روان او به جای می‏گذارد كه افسردگی روحی، عدم تعادل روانی و بی‏توجهی به نعمت‏ها و سركوبی علائق طبیعی و.. . از جمله آنهاست. از آنجا كه این امور، در نهایت‏به سلامت زندگی فرد و نظام اجتماعی زیان‏های جبران ناپذیری متوجه می‏سازد لذا، در احكام اسلامی به شیوه‏های مختلفی با این‏گونه رفتارها مقابله شده است. به عنوان مثال، در سیره اولیاء الهی همواره با این منطق غلط ناآگاهان كه پرهیز از خودآرایی را دلیل وارستگی از قید نفس و بی‏اعتنایی به زخارف دنیوی به حساب می‏آورند به طور جدی برخورد شده است. زیرا، این كار علاوه بر این‏كه موجبات نفرت دیگران را فراهم می‏آورد، با اصل عزت نفس و كرامت و منزلت انسانی همخوانی ندارد. مولی‏الموحدین علی‏علیه السلام می‏فرمایند: «التجمل من اخلاق المؤمنین‏» (۲) خودآرایی از ویژگی‏های خاص انسان‏های مؤمن است.
۳. در رهنمودهای پیشوایان اسلام در مورد خودآرایی به موارد زیادی تصریح و تاكید شده است كه از جمله آن‏هاست: لباس تمیز و آراسته، شانه كردن موی سر و صورت، نظافت‏بدن، خوشبو كردن بدن و لباس‏ها، پرهیز از كارهایی كه دون شان انسان مؤمن است و...
۴. هرچند اسلام توصیه به خودآرایی دارد، اما هرگز این امر را منحصر به زینت ظاهر نمی‏كند بلكه آراستگی به فضایل معنوی و اخلاقی را كه زمینه‏ساز سعادت و كمال روحی او هستند. مهم‏تر از آراستگی ظاهر می‏شمارد. به عبارت دیگر، اسلام با تعالیم حیات‏بخش خود نخست‏به ایجاد اعتدال در اخلاق و فضیلت‏های روحی می‏پردازد و پیروان خود را به درك زیبایی‏های مافوق عالم ماده رهنمون می‏كند، و آنان را از گرفتارشدن به هرگونه سطحی‏نگری در این مساله نجات می‏بخشد. در عین حال، تلاش می‏كند كه افراد فقط به زینت ابعاد ظاهری جسم و محیط زندگی خود نپردازند. در اشاره به چنین واقعیتی علی‏علیه السلام می‏فرمایند: «زینهٔ البواطن اجمل من زینهٔ الظواهر» (۳) زینت درونی از زینت ظاهر بسیار زیباتر است. چه، هم از نظر تاثیر و هم از نظر ماندگاری، زینت درونی در كمال حقیقی انسان مؤثرتر است.
۵. گرچه در مجموعه تعالیم اسلامی به خودآرایی توصیه و تاكید فراوان شده است اما به جهت در امان ماندن از عوارض منفی افراط و تفریط در خودآرایی و مدگرایی، حدود و چارچوب خاصی نیز برای آن تعیین شده است. به عنوان مثال، تاكید شده است كه وسیله خودآرایی یا محیط‏آرایی اولا، باید حلال باشد و از راه مشروع تهیه شود. ثانیا، سبب اسراف در سرمایه‏ها و استعداد نباشد. ثالثا، از هرگونه شائبه تجمل‏پرستی و جنبه خودنمایی داشتن بری باشد. رابعا، به گونه‏ای نباشد كه زمینه تحریك هواهای نفسانی و امیال جنسی دیگران را فراهم كند. خامسا، به صورت تقلید كوركورانه از دیگران انجام نگیرد و... در یك كلام از بررسی تعالیم اسلامی به دست می‏آید كه اسلام نه تنها خودآرایی را منع نمی‏كند بلكه به شیوه معقول و منطقی بر آن تاكید می‏كند. در عین حال، همیشه و در همه حال، از افراط و تفریط در هر چیزی منع می‏كند. (۴)
پی‏نوشت‏ها:
۱. فرهنگ معین، ج ۳، ص ۳۹۵۷
۲. شرح غرر و درر آمدی، ج ۱، ص ۳۰۷، حدیث ۱۱۷۵
۳. پیشین، ج ۴، ص ۱۱۷، حدیث ۵۵۰۳
۴. جهت اطلاع بیش‏تر رجوع كنید به: آیین بهزیستی اسلام، ج ۲ و ۴ مراجعه فرمایید.


سید صادق سیدنژاد

منبع : بنياد انديشه اسلامي