طرح های فرش

اساس تقسیم بندی شركت سهامی فرش ایران، نقشه های فرش ایران به ۱۹ گروه اصلی و تعداد زیادی طرح های فرعی تقسیم می شوند.
گروه ۱- طرحهای آثار باستانی و ابنیه اسلامی: این طرحها از ساختمانها و كاشیكاری ها و اشكال هندسی و تزئینی بناها الهام گرفته شده است. در طول تاریخ طراحان فرش در طرحهای اصلی دخل و تصرفاتی كرده و طرحهای فرعی را بوجود آورده اند. معروفترین این آثار عبارتند از مسجد شیخ لطف الله، محرابی كوفی، مسجد كبود، مقبره شیخ صفی، سردر امامزاده محروق، گنبد قابوس، مسجد شاه اصفهان، تخت جمشید، طاق بستان، طاق كسری(ایوان مدائن)، و زیرخاكی.
گروه ۲- طرحهای شاه عباسی: اساس این طرح را گلهای طراحی شده خاصی تشكیل می دهند كه به نام شاه عباسی مشهور شده است. این گلهای تجرید یافته، ضمن شاخه و برگها و گاه اسلیمی ها و ختائی ها در متن و حاشیه فرش، نقشه اصلی را تشكیل می دهند. به گروه های فرعی طرح اصلی نامهای، افشان، لچك ترنج، ترنجدار، درختی، جانوری، شیخ صفی، طره دار سلسله ای، شاه عباسی تصرفی، ترنجی طره دار، بوته ای و لچك ترنج كف ساده، داده شده است.
گروه ۳- طرحهای اسلیمی: شكل اصلی این طرح را شاخه های دورانی در میان برگها تشكیل می دهد. این شاخه ها، تجرید یافته طرح درخت می باشند. اسلیمی انواع بسیار زیاد دارد و معمولا در بیشتر قالبها این طرح تكرار می گردد اما در بعضی فرشها این طرح مسلط است.
معروفترین اسلیمی ها ، اسلیمی دهن اژدر است. در این نوع اسلیمی انتهای هر شاخه به دو بخش متقارن منشعب می گردد و بصورت فكین اژدها نشان داده می شود و روی ساقه شاخه ها جوانه هایی در نقاط مختلف تزئین شده است كه بیشتر این جوانه ها را اسلیم می نامند. شاید كلمه اسلیمی از اسلیم به معنای جوانه باشد و شاید هم این لغت مصغر اسلامی باشد و می دانیم كه در هنرهای اسلامی از این طرح بسیار استفاده شده است. این طرح نیز به لحاظ تغییرات و دخل و تصرف ها به گروههای فرعی بسیار تقسیم شده است. مانند اسلیمی، اسلیمی بندی، اسلیمی شكسته، اسلیمی دهان اژدر، اسلیمی لچك ترنج، اسلیمی ترنجدار و اسلیمی ماری.
گروه ۴- افشان: با آنكه در طرحهای فرش معمولا كلیه اجزا و اشكال، به هم پیوسته و مرتبط هستند، گفتی قلم نقاش از هنگام شروع طرح تا پایان آن تحرك و ارتباط خود را قطع نساخته است ولی طرح افشان به این صورت است كه گل وبرگها و شاخه ها بطور پراكنده و بدون پیوستگی با یكدیگر در متن فرش افشانده شده اند. به همین علت است كه اصل چنین طرحی را افشان نامیده اند. اما در طرح افشان نیز تنوع و تغییر زیادی داده شده است و طرحهای فرعی بسیاری از آن منشعب گشته است. مانند افشان اسلیمی، افشان ختائی، افشان بندی، افشان شكسته، افشان گل اناری، افشان شاه عباسی، افشان شاخه پیچ، افشان دسته گل، افشان حیوان دار و افشان ترنجدار.گروه ۵- اقتباسی: بعضی از این طرحها به نقشه های محلی و بومی مناطق مرزی ایران مربوط می باشد.
گروه ۶ بندی: منظور از استعمال واژه بندی این است که یک قطعه کوچک از یک طرح در سرتاسر فرش چه از جهت طول و چه از سمت عرض تکرار گردد. چون این قطعات در مرحله تکرار به هم می پیوندند، آنرا «بند بندی» یا واگره می نامند.
نامهای فرعی این گروه عبارتند از بندی اسلیمی، بندی پیچک، بندی شکسته، بندی کتیبه ای، بندی مستوفی، بندی ورامین یا میناخانی، بندی قالب خشتی یا لوزی، بندی ترنجدار، بندی درختی، بندی قابقابی، بندی شیر شکری یا بازوبندی، بندی سروی ، بندی آدمکی یا ملانصرالدین، بندی بختیاری، بندی مجلسی، بندی خوشه انگوری، بندی شاخه گوزن حیواندار، بندی خاتم شیرازی و بندی دسته گل.
گروه ۷- بته ای: طرح بته ای تجرید یافته درخت سرو است. بته های سرکج فرش ایران که به بته جقه شهرت یافته است. در طرحهای بته ای به اندازه و اشکال مختلف به چشم می خورد. معروفترین طرحهای بته ای عبارتند از بته جقه، بته شاخ گوزن، بته ترمه، بته سرابندی، بته خرقه ای، بته قلمکار اصفهان، هشت گل، بته کردستانی یا هشت بته، بته میر شکسته، بته لچک ترنج ، بته سنندج، بته افشاری و بته بازوبندی و بته بادامی.
۸ – درختی: با وجودی که در طراحی فرش اساس کار را شاخه و برگها تشکیل می دهند ولی در طرحهای درختی سعی شده است تا وجه تشابه زیاد با طبیعت حفظ گردد. طرحهای معروف درختی اینطور نامگذاری شده اند: درختی جانوری یا حیوان دار، درختی سبزیکار یا آب نما، درختی ترنجدار، درختی سروی و درختی گلدانی.
گروه ۹- ترکمن یا بخارا : طرح فرشهای ترکمن از لحاظ هندسی و شکستگی خطوط در ردیف طرحهای ایلی و خاص مردم کوچ نشین است که بطور ذهنی و بدون نقشه بافته می شود. ترکمنی قاب یمونی ، ترکمنی شانه ای، ترکمنی غزال گز(چشم آهو)، ترکمنی آخال، ترکمنی چهار قاب، ترکمنی خورجینی و ترکمنی قاشقی، طرحهای فرعی این طرح را تشکیل می دهند.
گروه۱۰ - شکارگاه: مشخصاتی که در مورد طرحهای درختی ذکر شده در طرحهای شکارگاه نیز وجود دارد، اما در اغلب طرحهای شکارگاه، حیوانات وحشی در حال شکار نقش بسته شده است. گروه های فرعی این طرح عبارتند از : شکارگاه درختی، شکارگاه ترنجدار، شکارگاه قابی، شکارگاه لچک ترنج و شکارگاه سراسری.
گروه ۱۱- قابی: این طرح از قابهای چند ضلعی به وجود آمده است و از گروه های فرعی آن قابی اسلیمی، قابی قرآنی کرمان یا ستونی را می توان نام برد.

منبع : تبیان