معماری و نجوم

شاید بتوان اظهار داشت که یکی از مهم‌ترین پدیده‌هائی که توجه انسان‌های نخستین را در زمینه شناخت جهان به‌خود جلب کرد، نظم مربوط به گردش زمین، ماه و چگونگی طلوع و غروب خورشید و حرکت ستارگان بود. توالی شب و روز و پیدایش فصل‌های مختلف و تجدید حیات گیاهان پس از فصل زمستان و فرارسیدن سال نو از روشن‌ترین و در ضمن یکی از مهم‌ترین پدیدە‌های طبیعی بود که کمابیش همهٔ انسان‌ها و جوامع باستان آن را به‌طور دقیق مورد ملاحظه و توجه قرار می‌داندن و به سبب آن که اطلاعات و دانش آنان از کهکشان و ستارگان اندک بود، بسیاری از رویدادها، پدیده‌ها و حوادث را به آنها نسبت می‌دادند. آنان به ضرورت وجود خورشید برای ادامه حیات و زندگی نه تنها انسان‌ها، بلکه گیاهان و جانوران نیز پی برده بودند، به همین علت در بسیاری از فرهنگ‌های باستان به‌ویژه در جامعه‌هائی که اقتصاد آنها به کشاورزی متکی بود، مورد توجه و تقدیس قرار داشت و غالباً در این جامعه‌ها، خورشید را به‌عنوان یک ایزد مورد ستایش قرار می‌ٔاند. ایزد خورشید در مصر باستان، هند باستان، ایران، بین‌النهرین و حتی در ادیان آمریکای وسطی و میانه مانند مایا در بسیاری از هنرها و از جمله در معماری بازتاب یافته بود و در سرزمین‌های مزبور معابد، بناها و عرصه‌های گوناگونی برای تقدیس و بزرگداشت آن اختصاص می‌دادند. یکی از کارکردهای مهم این‌گونه فضاها غالباً کارکرد نجومی آنها بود، زیرا رویدادهای نجومی و کیهانی برای بسیاری از مردم دوران باستان جنبه‌ای آئینی، مقدس و حیاتی داشت و غالباً به کمک آنها به تعیین نسبتاً دقیق زمان گردش سال می‌پرداختند و زمان‌های گوناگون از جمله زمان اعتدال بهاری و اعتدال پائیزی و هم‌چنین زمان انقلاب تابستانی و انقلاب زمستانی را نسبتاً دقیق محاسبه می‌کردند و برای این منظور غالباً فضا یا ساختمان‌های مورد نظر را به‌گونه‌ای می‌ساختند که از امتداد، نقطه یا زاویه‌ای معین بتوانند خورشید را در روزهای مورد نظر رصد و مشاهده کنند. چگونگی طراحی و ساخت معابد، بناهای نجومی و آئینی و نحوهٔ استفاده از آنها برای تعیین زمان‌های مورد نظر مانند زمان اعتدال‌های بهاری و پائیزی و مانند آن در سرزمین‌های گوناگون متفاوت بوده است. چنان‌که براساس بررسی‌های بعضی از پژوهشگران حداقل برخی از اهرام و مقابر آئینی مصر براساس امتداد زاویه تابش خورشید در اوقات معینی از سال طراحی و ساخته شده‌اند. نقش خورشید در بسیاری از نگاره‌های آئینی مصری به شکلی قابل توجه و برای ستایش آن سرودهای متعددی وجود دارد.یکی از نکات بسیار مهم که سبب می‌شد که کمابیش در بسیاری از سرزمین‌های باستان به رصد خورشید و سایر ستارگان افزون بر جنبه‌های گاه‌شماری آنها اهمیت داده شود، این بود که گام می‌کردند که ستارگان نقش بسیار تعیین‌کننده‌ای در همه ابعاد زندگی انسان‌ها دارند و به همین دلیل بود که در بسیاری ادیان باستان، نجوم جایگاه مهمی داشت و منجمان در کنار کاهنان از مقام شامخی برخوردار بودند و هم‌چنین غالباً حاکمان و پادشاه قدیم در مورد زمان انجام بعضی از اقدام‌ها با منجمان مشورت می‌کردند. اعتقاد به اوقات و ایام سعد و نحس بین عموم مردم نیز وجود داشت و برای انجام برخی از کارها به این نکته توجه داشتند. پس از خورشید، ماه بسیار اهمیت داشت، زیرا به کمک آن سال را به دوازده بخش تقسیم می‌کردند. چون می‌دیدند که تقریباً پس از آن که دوازده مرتبه ماه طلوع و سپس غروب کند، یک دوره یا یک سال خورشیدی سپری می‌شود و دوباره سالی نو همراه با تجدید حیات گیاهان و غلبه گرما بر سرما فرا می‌رسد. در بیشتر زبان‌های باستانی دوره زمانی معادل یک دوازدهم سال را با واژه‌ای که معادل مفهوم یا عین کلمه مخصوص نامیدن کره ماه بود، نامیدند. با وجود آن‌که یک گردش کامل حدود ۲۹ روز طول می‌کشد اما در محاسبات گاه‌شماری در گذشته برای ساده کردن اندازه‌گیری‌های زمان، در مواردی از دوره ۲۸ روزه که نصف ۱۴ روز و یک چهارم آن یک هفته را شکل می‌داد نیز استفاده می‌کردند. براساس چندنگاره که در مصر به‌دست‌ آمده، از این تقسیم‌بندی ۱۴ روزه برای نشان دادن حرکت ماه نیز استفاده می‌شده است. در ایران نیز، ماه شب چهارده مشهور است. ماه نیز نقش بسیار مهمی در نمادپردازی‌های هنری و از جمله معماری داشته است، البته غالباً اهمیت آن پس از خورشید مطرح بوده، مگر در برخی سرزمینها که ماه برای مردم آنها اهمیتی در خور توجه می‌یافت، چنان‌که در عربستان که در گذشته اقتصادشان به تجارت متکی بود و کاروان‌ها به سبب شدت گرما و تابش خورشید به‌ویژه در فصل تابستان ترجیح می‌دادند که شب‌ها حرکت و سفر نمایند و در نتیجه برای شناسائی مسیر خود و نیز برای گاه‌شماری از ماه و چگونگی حرکت آن بیشتر استفاده می‌کردند و به همین دلیل است که تقویم عربستان براساس ماه یا قمر تنظیم شده و سال‌ها و ماه‌های آن نسبت به سال خورشیدی در حال گردش می‌باشد. به هر ترتیب تقسیم سال به دوازده ماه در بیسشتر فرهنگ‌ها و گاه‌شماری‌های کهن دیده می‌شود و عدد ۱۲ و مشتقات آن مانند ۶، ۲۴، ۶۰ و مانند آن برای تنظیم زمان از حرکت ماه گرفته شده و هنوز در نظام عددی گاه‌شماری امروز کمابیش وجود دارد. لازم است اشاره شود که توجه انسان‌های دوران باستان به آسمان تنها به خورشید و ماه خلاصه نمی‌شد، بلکه ستارگان دیگری نیز مورد توجه قرار داشتند و هم‌چنین برخی از رویدادهای کیهانی مورد عنایت قرار می‌گرفت. برای نمونه می‌توان به واقعه‌ای کیهانی اشاره کرد که براساس آن هر ۳۳ سال یک‌بار به سبب توده‌ای از یک کهکشان از فاصله نزدیکی از کره‌زمین و هجوم شمار زیادی شهاب‌سنگ به‌سوی جو کره‌زمین، مدت کوتاهی زمین شهاب باران می‌شود که حداقل یک شب در طی این مدت با چشم غیرمسلح نیز می‌توان شمار زیادی شهاب‌ها را تشخیص داد. این پدیده هم‌اکنون نیز ادامه دارد. این نکته در گذشته سبب شده بود که گمان کنند در عدد ۳۳ رمز و تقدس وجود دارد که هر ۳۳ سال یک‌بار این واقعه تکرار می‌شود و به همین علت در فرهنگ ایران باستان برای عدد ۳۳ تقدس قائل بودند و از آن عدد برای بعضی از مناسبت‌ها و استعارهها و موارد استفاده می‌کردند و در متون زرتشتی و ساسانی بارها از آن استفاده شده است. از آن جمله می‌توان به شعری که در هنگام سوزاندن اسفند، هنوز برخی از افراد می‌خوانند، اشاره کرد که در طی آن چنین گفته می‌شود؛ اسفند و اسفنددونه، اسفند سی و سه دونه. می‌توان حدس زد که شمار دهانه‌های پل سی و سه پل در اصفهان که با همین نام مشهور شده، تحت‌تأثیر همین اندیشه کهن و باستانی قرار داشته است، زیرا عدد سی و سه به‌عنوان یک عدد مقدس و خاص در برخی از هنرها و آثار هنری دوران اسلامی نیز بازتاب یافته است. خورشید و ماه تنها در نمادپردازی‌های هنری بازتاب نیافته بودند، بلکه در بعضی از جهان‌بینی‌های باستان نیز نقش داشتند. برای نمونه می‌توان به برخی از اندیشه‌های مهرپرستی که براساس بعضی از اسناد پیشینه آن به بیش از ظهور زرتشت و آئین وی می‌رسد، اشاره کرد. مهرپرستان معتقد بودند که مهر ایزد، پرتو خورشید، از مادر خویش، آناهیتا، به سبب اراده و فرمان پروردگار به دنیا آمد. به این ترتیب که در هنگامی‌که آناهیتا در دریاچه‌ای شنا می‌کرد، به اراده پروردگار باردار شد و پس از مدتی مهر از او به دنیا آمد. براساس بعضی از نگاره‌ها و اسناد، مهر یا ایزد پرتو خورشید به‌صورت یک مرد جوان و آناهیتا به‌صورت یک بانو متجلی می‌شده است.برپایه گونه‌ای نمادپردازی که پیشینه آن در برخی از فرهنگ‌های دوران باستان مشاهده می‌شود، مهر، نماد جنس مذکر و آناهیتا نماد جنس مؤنث بود که خورشید و شیر و آتش را به مهر؛ گاو و آب را به آناهیتا نسبت می‌دادند. اهمیت خورشید و ماه در این آئین چنان بود که نیایش‌ها و آداب خاصی برای هر یک از این دو داشتند. برخی از پژوهشگران ابزار کرده‌اند که روز تعطیل مسیحیان یعنی یکشنبه و دوشنبه، که به زبان انگلیسی Sunday و Monday یعنی روز خورشید و ماه است، احتمالاً تحت‌تأثیر آئین مهرپرستی بوده است.
براساس پژوهش‌های آقای رضا مرادی غیاث‌آبادی بسیاری از چهارطاقی‌ها و برخی از دیگر بناهائی که ایشان آنها را مورد بررسی قرار داده‌اند، مانند بنای معروف به دهانه غلامان در نزدیکی زابل و بنای مشهور به کعبه زرتش در نقش رستم کارکرد نجومی داشته‌اند و ایشان با بررسی‌های میدانی که انجام داده‌اند، چگونگی رصد خورشید را در هر کدام از این بناها نشان داده‌اند. من در کتاب تخت جمشید که توسط دفتر پژوهش‌های فرهنگی و در مجموعه از ایران چه می‌دانم؟ چاپ سوم آن در سال ۱۳۸۳ منتشر شد، به نقش آئینی تخت‌جمشید اشاره کرده‌ام. تخت‌جمشید که نام آن در دوره هخامنشیان، پارسه بود، یک دژ حکومتی ـ سکونتی بود که برای برگزاری مراسم آئینی نوروز که اهمیت بسیار زیادی داشت نیز طراحی و ساخته شده بود. مهم‌ترین ساختمان این مجموعه که از آن برای مراسم آئینی ـ تشریفاتی نوروز استفاده می‌شد، کاخ آپاداناست که طرح آن جنبه نمادین دارد و آن را می‌توان مهم‌ترین طرح در فرهنگ معماری ایران دانست که بیشتر طرح‌های چهارتائی ایرانی براساس ساختار آن طراحی و ساخته می‌شده‌اند. در این بنا از بعضی مهم‌ترین اعداد مقدس در فرهنگ ایرانی مانند ۳، ۴، ۶، ۱۲، ۷۲ استفاده شده است. مجموع تعداد ستون‌های آن ۷۲ عدد است. عدد ۷۲ عددی بسیار مقدس در ایران و بین‌النهرین بوده است. در سرستون‌های آن از شکل نمادین جانوری استفاده شده و مهم‌ترین جبههٔ آن برای برگزاری مراسم نوروز، جبههٔ شرقی آن بود که در هنگام فرا رسیدن نوروز، نور خورشید از پشت کوه رحمت ـ که برخی محققان اظهار کرده‌اند که احتمالاً نام آن در دوران باستان کوه مهر بوده و محوطه‌ای مقدس به شمار می‌آمده است ـ به آن جبهه می‌تابیده است. مهم‌ترین نقش‌های حجاری شده که چگونگی برگزاری مراسم نوروز را نشان می‌دهد، در این جبهه قرار داشته است. نقش‌های مربوط به گروه‌ها و اقوام هدیه‌آورنده در این جبهه است. هم‌چنین نقش مربوط به جلوس داریوش و استقرار خشایارشا در پشت سر او و ارائه گزارش مراسم آئینی توسط وزیر تشریفات در وسط این پلکان بوده که براساس نظر برخی از پژوهشگران هنگامی‌که خشایارشا به قدرت رسید، دستور داد آن را در عمارت خزانه قرار دهند. در جلوی این کاخ میدان‌گاهی بود که مراسم این گروه‌ها و نیز خواص در آن برگزار می‌شد. البته کاخ صدستون بعدها در زمان خشایارشا ساخته شد و فضای این میدان را بسیار محدود و کوچک کرد. برای سان سپاه و نیز احتمالاً برای بازدید گروه‌های عظیم مردم یا قشرهای گوناگون از ایوان و جبهه غربی کاخ آپادانا و فضای باز واقع در پائین آن که در زیر صفه قرار داشت استفاده می‌کردند. در چند جای تخت‌جمشید نقش شیری وجود دارد که در حال غلبه بر یک گاه است.شیر نماد تابستان و گاو نماد زمستان بود و غلبه شیر بر گاو حاکی از فرا رسیدن نوروز بود که سرما و زمستان پایان می‌یافت. چنان‌که اشاره شد نقش‌های فراوانی با مفاهیم نجومی در معابد، مقابر و اهرام مصر وجود دارد و براساس بررسی بعضی از پژوهشگران جهت برخی از معابد در راستای امتدادهای نجومی طراحی و ساخته شده است و نمونه‌هائی از آنها در کتاب ستاره‌شناسی تمدن‌های کهن اثر ای.سی.کراپ ترجمه یاسمین نیک‌سرشت آورده شده است. برای نمونه می‌توان به معبد آمون رع در کارناک که نزدیک شهر باستانی لوکسرو است، اشاره کرد. بر پایه‌های بررسی‌های لاکیر، این معبد در امتداد نور غروب خورشید در انقلاب تابستانی طراحی شده و ورودی آن به سمت شمال‌غربی است و خط دیدی به در ازای ۴/۶۰۸ متر این امکان را پدید می‌آورد که از این معبد به‌عنوان رصدخانه نیز استفاده کنند و طول دقیق سال خورشیدی و روز دقیق انقلاب زمستانی را تعیین کنند. تمدن مایا یکی از تمدن‌های باستانی است که پیشینه شکل‌گیری آن به حدود ۱۵۰۰ ق.م. می‌رسد و تا حدود ۱۵۲۱ میلادی که اسپانیائی‌ها سرزمین آنها را مورد هجوم قراردادند، از فرهنگ و تمدنی عالی برخوردار بودند. تمدن آنان بسیار ساده و در مواردی ابتدائی بود، چنان‌که اظهار کرده‌اند که آنان با وجود آن‌که معابد، کاخ‌ها و اهرام فراوان و متعددی را که بعضی از آنها بسیار عظیم است، ساخته‌اند اما از چرخ و ارابه و حیوانات بارکش چندان استفاده نمی‌کردند و بیشتر ابزارهایشان سنگی بود، اما در زمینه ریاضیات و نجوم بسیار پیشرفته بودند و مدتی پیش از آن‌که اروپائی‌ها عدد صفر را از هندی‌ها یاد بگیرند، آن را به‌دست آورده و به‌کار می‌بردند. محاسبات نجومی را نیز نسبت به امکانات آن دوران بسیار خوب انجام می‌دادند. آنان می‌دانستند که بین یک‌سال ۳۶۵ روزه با گردش خورشید در یک‌سال، مقدار اندکی تفاوت پدید می‌آید و برای تصحیح آن، اندازه سال خورشیدی را معادل ۲۴۲۰/۳۶۵ روز محاسبه می‌کردند. این محاسبه تنها به اندازه ۰۰۰۲/۰ از محاسبه امروز کمتر بود، چون طول واقعی سال خورشیدی ۲۴۲۲/۳۶۵ روز است. توجه بسیار زیاد آنان به نجوم و اعتقاد به تعیین سرنوشتشان توسط ستارگان و اهمیت دانستن اوقات و ایام سال سبب شد که بسیاری از معابد و هم‌چنین بسیاری از کاخ‌ها و ساختمان‌های عمومی که آنها کارکردهای آئینی هم داشتند، برای محاسبه زمان و گاه‌شماری مورد استفاده قرار می‌گرفتند. مهم‌ترین معابد آنان به شکل هرم مطبق ساخته می‌شدند. این نوع از معابد در اثر تحول تدریجی و گام به گام مقبره‌هائی بود که نخست به‌صورت یک خانه ساده واقع بر روی یک سفه بود.سکوی این نوع از بناها را در آغاز کمی بزرگ‌تر از سکوی خانه‌های عادی می‌ساختند و سپس به تدریج سکوهای بیشتری ساختند تا برپایه اندیشه‌ای که در دنیای کهن داشتند و در برخی از دیگر فرهنگ‌های باستان نیز مشابه آن دیده می‌شود، فضائی مرتفع مانند یک کوه برای نزدیکی بیشتر به آسمان پدید آید. ارتفاع بعضی از معابد هرمی شکل مایاها به حدود ۴۵ متر می‌رسد. در بالای بسیاری از هرم‌ها یک مقبره وجود داشت. روش معمول آنان برای توسعه یک بنا به‌ویژه یک معبد چنین بود که پس از تخریب بخش‌هائی از آن، بنای بعدی را بر روی آن احداث می‌کردند و به این ترتیب گاه یک هرم مطبق در چند مرحله حاصل می‌شد و در این صورت در مواردی مشاهده شده که محل مقبره اصلی در درون و پائین هرم باقی مانده و تنها یک راه دسترسی به آن تعبیه می‌کردند. در بسیاری از موارد شمار طبقات یک هرم و نیز شمار پله‌های هرم به اندازه اعداد نمادین و مقدس آنان یا اعداد نجومی و مربوط به گاه‌شماری آنان بود. برای نمونه می‌توان به معبد کاستیلو در شهر چیچن ایتسا اشاره کرد که هرم آن نقشه‌ای به شکل مربع دارد و چهار پلکان در چهار طرف آن ساخته شده که هر کدام از آنها ۹۱ پله دارد که در مجموع شمار پله‌ها معادل ۳۶۴ عدد می‌شود که با سطح نهائی هرم به ۳۶۵ عدد می‌رسد که با تعداد روزهای سال برابر است. این معبد ۹ طبقه دارد، زیرا عدد ۹ در فرهنگ مایا مقدس بود. از این معبد برای رصد بعضی از ستارگان و کرات استفاده می‌شد. هم‌چنین در اوآشاکتون که در مرکز امپراتوری کهن مایا قرار داشت، معابدی وجود داشته است که آثاری از آنها باقی مانده است. یکی از معابد قدیمی آن‌جا هرمی با پلان مربع و چهار پلکان در چهار سمت آن است که در روی هرم نیز آثاری از جای چهار ستون وجود دارد که حاکی از وجود فضائی ستون‌دار و سرپوشیده در روی آن می‌توانستند با توجه به موقعیت سه معبد دیگری که در فاصله‌ای از آن قرار دارد، زمان طلوع خورشید را در اوقاتی مشخص از سال نظارت و کنترل کنند و به این ترتیب تقویت خود را کنترل و در صورت لازم اصلاح کنند. در چند شهر باستانی مایا معبادی به‌نام معبد خورشید یا معبد ماه وجود داشت، مانند معبد خورشید در پالنکه که تنها یک سمت آن دارای پلکان وجود بود.
حسین سلطان‌زاده

منبع : ماهنامه معماری و فرهنگ