روستای صخره ای کندوان

كرانهای مخروطی شكل و دوك مانند دامنه كوههای سهند كه یكی از بهترین مناظر طبیعی سرزمین ایران را به تصویر می آورد روستای كندوان و یا در اصطلاح محلی كندوجان را در دل خود جای داده است. كندوان با اشكال و بافتهای معماری باستانی از جمله نمونه‏های منحصر به فرد بناهای صخر‏ه‏أی در جهان است كه در نزدیكی شهر تبریز در دامنه كوههای زیبای سهند واقع است. سهند به خاطر برف و باران فراوان سرچشمه رودهای متعددی است كه یا جلگه‏های داخلی را مشروب می كند و یا به دریاچه رضائیه می‏ریزد. آب و هوای خوش این منطقه سبب حاصلخیزی خاك اطراف روستای كندوان می گردد. مرغوب‏ترین كشتزارهای اهالی كندوان در مقابل روستا ، بر روی دشتی مرتفع و زیر بنا قرار دارد. دره شمالی جنوبی سرسبز كندوان یكی از خوش آب و هوا ترین و زیباترین نقاط كوهستانی ایران به شمار می‏رود كه علاوه بر نهر نسبتاً بزرگ دارای چشمه‏های آب معدنی نیز می‏باشد كه دارای خواص پزشكی فوق العاده بوده و محتملاً در دفع سنگ كلیه بی تاثیر نیست مراتع سرسبز كوههای سهند از مهمترین مراكز دامداری و دامنه های اطراف كندوان یكی از بهترن نقاط پرروش دام در ایران به شمار می رود.

خصوصیات معماری بومی روستای كندوان
معماری صخره ای حاكی از صحنه های مبارزه و جدال انسان با طبیعت و در خدمت گرفتن صخره های طبیعت است. در معماری معمولی به وسیله مصالح ساختمانی گچ، آهك و خشت هیئت اصلی بنا را به وجود آورده در صورتی كه در معماری صخره‏ای فضای مورد نظر در درون توده سنگ هویدا می گردد و سنگ طبیعی نیز مانند كالبدی ، قشری مستحكم در اطراف این فضا ایجاد می كند.
در معماری صخره ای از نظر شك و طبیعت صخره ها دو نمونه مهم تشخیص می دهیم.
۱ـ در درون صخره‏های عظیم آزاد و مجزا از یكدیگر فضاهای مستقل و یكپارچه ای خلق شده كه به یك واحد مسكونی و یا واحد عمومی تعلق دارند، نمای خارجی این گونه بناها را می توان حجاری و تزئین كرد. در اینجا به راحتی می‏توان پنجره و نورگیر تعبیه نمود معابد هندی و قسمت معتنابهی از معماری صخره ای منطقه گورمه ، حاجی رو و كاپادوركیه تركیه و همچنین معماری صخره ای كندوان آذربایجان را باید در ردیف نمونه های مشخص این نوع معماری محسوب می‏گردد.
۲ـ در درون صخره های كوهها و تپه ها فضاهایی ایجاد می گردد كه در آن صرفاً فضای داخلی به عنوان تقریباً یك حفره وسیع و بزرگ مطرح شده است. در اینجا نمای خارجی تقریباً مفهومی نداشته و پنجره و نورگیری نیز در آن نمی‏توان تعبیه نمود. نمونه مهم آن در ایران روستای میمند كرمان است.
معماری صخره ای روستای كندوان در رابطه با كرانهای طبیعی و مناظر اطراف جهانی از زیبایی آفریده است.در اثر فعل و انفعالات آتشفشانی كوههای سهند منظره‏أی در یكی از خوش آب و هواترین نقاط ایران ایجاد شده است كه بیشتر به نظر خواب و خیال می آید. دهها كران جوراجور ، چندتایی ، جفتی ، تكی ، مخروطی شكل و دو ك مانند یكی از بهترین مناظر طبیعی ایران را مجسم ساخته است. از دهانه‏های آتشفشان سهند و دیگر كوههای آتشفشانی طی هزاران سال مواد مذاب بیرون می‏جهیده است. این گدازه ها در طی قرون متمادی روی هم انباشته و به تدریج بر روی آنها پوسته‏ای از سنگ توف با مقامتهای مختلف ایجاد گردیده است. توده ها و گدازه های مذاب آتشفشانی به وسیله باد و بوران و برف و باران در طی هزاران سال متمادی شكل گرفته و به فرم كران در آمده است به تدریج قسمتهای كمتر سخت كرانها ریخته و قسمتهای سخت‏تر باقی مانده و وضعیت كنونی را كه بیشتر به معجزه طبیعی شباهت دارد ایجاد نموده است. باد و باران مفرط به خصوص در كرانهای ناحیه ورودی روستا بیشتر موثر بوده و صدمه زیادی به آنها وارد آورده است در صورتی كه در شرق و انتهای روستا به خاطر وجود تپه های مرتفع كرانها بلندتر و سالم‏تر باقی مانده است.
فلسفه سكونت در كندوان
در كندوان شكل خارق العاده و چشمگیر و خاص طبیعت است كه انسان را به سوی خود كشید بخصوص انسانی را كه سرگردان گشته و برای دفاع از زندگی خود در جستجوی پناهگاه امنی است. در این مورد احتمالاً حمله مغولان سبب شد كه مردم روستاهای اطراف و بخصوص حیله ور از موقعیت طبیعی كرانها استفاده نموده به تدریج درون كرانها را خالی كرده و در آنها جایگزین شدند بدین ترتیب هم خود را از نظر مقابله با بیگانگان در امان دیدند هم سكونت در كرانها را در تابستان و زمستان نیز از مقابله با سرما و گرما كاملاً مطبوع یافتند. شیارهای متعدد در روستا كه آب رودهای طبیعی نیز است كرانها را از یكدیگر جدا كرده و شكل طبیعی كوچه های روستا را ایجاد نموده است . بر روی بعضی از شیارهای پلهایی از چوب ساخته اند كه كرانی را به كران دیگر مربوط می كند. روستای كندوان دارای مسجد، حمام، مدرسه و آسیا می باشد و كران مسجد یكی از بزرگترین كرانهای روستا را تشكیل داده است. بنابر شكل مخروطی اغلب كران های دارای طبقات از داخل با یكدیگر ارتباط ندارند كرانها عموماً دارای دو طبقه است در بعضی موارد سه و حتی چهار طبقه نیز در آنها ایجاد كرده اند. ارتباط طبقات بالایی كرانها با خراج از طریق پلكان بسیار زیبایی از بدنه خود كران تامین گشته است. طبقه هم كف ، اكثراً اصطبل بوده طبقات دوم و سوم و چهارم مسكونی است و در بعضی موارد از طبقه چهارم به عنوان انبار نیز استفاده كرده اند. آبریزها اكثراً در كنار معابر و در خارج از كرانها و محیط مسكونی قرار داده هر چند خانواده به طور مشترك دارای یك آبریز است. آبریزها اكثراً دارای چند محل نشیمن انباره می‏باشد كه بستگی به شیب زمین دارد. به خاطر قطر و ضخامت زیاد كران ها ایجاد نورگیر در طبقات پایین كار بسیار مشكلی است بدین مناسبت نورگیرها اغلب در طبقات بالا واقع است جنس پنجره ها از چوب بوده اغلب به شكل شطرنجی و در آنها قطعات كوچك شیشه تعبیه شده است. هنوز آثار معماری صخره ای در اغلب نقاط جهان به چشم می خورد ولی معماری صخره ای از نوع كندوان فقط در یك منطقه دیگر در روی زمین ایجاد شده و آن در دره زیباری گورمه تركیه است. البته وسعت منطقه معمای صخره ای در دره گورمه در حدود ۱۵ الی ۲۰ برابر كندوان آذربایجان است. بدین مناسبت می توان كندوان ایران را نمونه كوچكتر گورمه تركیه دانست.

مختار حدیدی

منبع : ماهنامه بهارستان