تهران، محتاج خرد زیستن است

از جهت تاریخی تهران بر بستر فرهنگی ری باستان استقرار یافته است. قدیمی ترین لحظات این بستر فرهنگی معروف به تمدن چشمه علی متعلق به هزاره ششم پیش از میلاد است و قدمتی ۸ هزار ساله دارد. فرهنگ چشمه علی بخشی از منظومه تمدن های فلات مرکزی ایران و شکوفاترین آنهاست که با قدیمی ترین تمدن های شناخته شده از استقرار و اسکان بشر در بین النهرین و تمدن های شناخته شده از استقرار و اسکان بشر در بین النهرین و تمدن های رود سند، کوس رقابت، برابری و پیشی دارد. این بستر فرهنگی در دوران مادها، هخامنشیان و پارت ها و ساسانیان استمرار حیات می یابد که آثار آن بر بستر ری فعلی در قالب نشانه های بی شمار هنوز پابر جاست، این دوران را می توان «دوران باستان» تمدن تهران نامید.
در دوران اسلامی، ری، ام البلاد شهرهای اسلامی و به قولی عروس شهرهای جهان اسلام بود جهانی که از دره سند تا کناره دریای آناتولی گسترده است. در این دوران نیز در شهر ری که همان بستر فرهنگی تهران است عمده ترین دانشگاه های سرزمین های اسلامی، بزرگ ترین کتابخانه ها، بیمارستان ها و رصدخانه ها استقرار دارد. در این زمان ری، ذکریای رازی را تقدیم تمدن بشری می کند، شهری بزرگ با محلات مختلف دارای برج و بارو و دژ و کهندژ و دروازه های متعدد بر سر راه ابریشم و شاه راه خراسان و مفصلی که شرق و غرب را به هم می پیوندد. بنابراین عرصه حضور فرهنگ های گوناگون است و خود حاصل تداومی است که فقط آغاز آن نقطه آغاز تمدن بشری در سراسر گیتی است.
این ری کهن در قرن هفتم پس از حمله مغولان دچار رکود و فترت می شود و از پاجوش آن تهران تولد می یابد. تهران بسیار بیشتر از آن که شاه طهماسب، حصاری بر دور آن بکشد (۹۶۰ هجری قمری)‌از اعتبار برخوردار بود که نشانه های آن را می باید در اهمیت و اعتبار مسجد جامعش و بقاع متبرکه اش جست و جو کرد. این اعتبار حسن گزینش شاه طهماسب را تایید می کند و نشان از استعدادها و تداوم ظرفیت های محیطی و فرهنگی ری دارد همان استعدادی که سبب پایتختی تهران (در سال ۱۲۱۰ ه.ق) شد. شهر شاه طهماسبی، تا سال ۱۲۸۵ در قالب شهر سنتی تهران استمرار حیات یافت تا در این سال و به واسطه امواج تازه از راه رسیده تجدد، دگرگون شد. از این دوران می توان تعبیر به دوران «سنت» کرد.
در دوران تحولات بزرگ اجتماعی و اقتصادی جهان و در اواسط قرن نوزدهم، تهران پایتخت ایران است، امواج جدید برگرفته از غرب که تاسیس دارالفنون عمده ترین تجلی فرهنگی آن است و انقلاب مشروطه بارزترین تجلی سیاسی آن به تدریج در این شهر رخ می نماید.
شهر با طرحی هندسی به پنج برابر حصار صفوی گسترش و وسعت می یابد. پارک ها و کوشک های رجال در بخش های مختلفف شهر، با معماری برونگرا و با نظمی هندسی، جایگزین شهر درون گرا و ارگانیک قدیم می شوند. خیابان های شهر سنگفرش و چراغانی نهرهای آشکار در جوی ها روان شده و توپخانه جایگزین دژ و ارگ قدیم می شود. چراغ برق، ماشین دودی، گرامافون،‌ دوربین عکاسی و سینماتوگراف و مدارس متعدد اروپایی، ارتش ملبس به اونیفورم، موزیکانچی های رسمی با فراگ و پاپیون و تراموای اسبی و اتومبیل، مظهر فرهنگ جدیدی است که تهران برای حضور در جهان معاصر پذیرای آن است. «دوران تجدد» نامی است که باید به این مقطع از تاریخ تهران داد.
انقلاب صنعتی، جهان گیر است و تمدن های سنتی، تاب مقاومت و استمرار حیات ندارند. مظاهر تمدن جدید در تهران کامل نمود پیدا نکرده و برای همگام شدن با دنیای معاصر، گام های دیگری در راه است. تشکیل دولت دیوانسالار و متمرکز جدید به جای دولت و نظام سنتی قدیم، با شکل گیری وزارتخانه های متعدد که به طور متمرکز امور مملکت را تمشیت کنند، همراه است. تاسیس وزارتخانه های متعدد به شیوه دول صنعتی، تاسیس راه آهن، ایستگاه رادیو، وارد کردن هواپیما و تاسیس فرودگاه، تاسیس کارخانه های جدید، بانک های جدید، دانشگاه های جدید، موزه، سینما و تاتر و دانشکده های نظامی و ایجاد شهری هندسی بدون خندق و برج و بارو و دروازه با بلوار و ایستگاه های راه آهن، همگی مظاهر دوران جدید زندگی شهر است. پارلمانیزم همراه با احزاب و گروه های سیاسی فعال با روزنامه های متعدد، کافه های روشنفکران و تحصیل کردگان در کنار دانشگاه های با دانشجویان ملبس به اونیفورم و شهری با رانندگان اونیفورم پوش، نگهبانان اتو کشیده ادارات و دوایر دولتی و بانک ها و جاری بودن زندگی شبانه بعد از کار روز در خیابان ها، از دیگر مظاهر این دوران است که از آن به «دوران صنعت» تعبیر می کنیم.
«دوران صنعت» زودگذر است و تحولات جهانی شتابان و تاثیرگذار، ظاهرا اقدامات انجام شده برای ورود به دنیای معاصر کافی نیست و گام های دیگری در راه است. ملی شدن صنعت نفت و انجام اصلاحات ارضی را باید از جمله مهم ترین تحولات سیاسی و اجتماعی این دوران که به طور عمده سبب تغییر ساختار جامعه شهری شد، منظور کرد. شیوع مدرنیزم عمده ترین ویژگی فرهنگی این دوران است که آغاز آن را دهه ۱۳۲۰ به بعد باید به حساب آورد. رشد جمعیت شهری و گسترش بی وقفه شهرها و التقاط جمعیت شهری و روستایی در کنار ظهور مظاهر تمدنی جدید که غالبا خلق الساعه در عرصه شهر بروز می کنند، از جمله ویژگی های این دوران است. فروشگاه های بزرگ، سینماهای متعدد، پارک ها، خیابان های جدید، شهرک های تازه تاسیس، بانک های بین المللی،‌ دانشگاه های متعدد و در بافت شهری وسیع از جمله مظاهر این دوران است. مظاهر ورود به دوران مدرنیزم در تهران (در فاصله دهه ۳۰ تا ۴۰) آثار قابل توجهی را شکل داده اما از دهه ۴۰ به بعد، اغتشاش و آشفتگی و نابسامانی در راه است، که تسبیح هزار دانه ای است که هیچ نخی را برای بهم پیوستن آن نمی توان یافت. ساخت و سازهای پس از انقلاب (در دهه ۶۰ و ۷۰) هم استمرار این آشفتگی است و تشدید آن را به دنبال دارد. این که آیا واقعا سیما و بافت شهری تهران مغشوش است. و چرا لفظ اغتشاش و در هم ریختگی را به کار می بریم.
آیا قصد مطرح کردن بحثی کیفی را داریم و آیا کیفیتی نامطلوب را که در اثر فعایت های ۴۰ ساله اخیر به وجود آمده مورد نظر داریم، چرا این کیفیت نامطلوب است و یا پای مشکلات کمی هم در میان است. آیا بر این بستر وسیع که تهران بر آن استقرار دارد با پس زمینه کوه های البرز و دره های حیات بخش آن دامنه ای گسترده که سابقه سکونت ۸ هزار ساله تمدن بشری را دارد تنها این گونه می توان رفتار کرد، به طور قطع پاسخ منفی است و نسل ما با این زیستگاه، رفتار مناسب و آگاهانه ای را پیشه نکرده است. زیستگاهی که دارای میراث ارزشمند تاریخی و طبیعی است. و در مقاطع مختلف تاریخی، انسان ساکن در آن از خود شعور زیستن بروز داده است.
تهران کنونی بیشتر از هر چیز محتاج خرد زیستن است. این جا سرزمین ماست، نه حالا هزاران سال است که این جا سرزمین ماست قرار نیست که آن را به غیر واگذار کنیم. چه طور می توان به کیفیتی مطلوب رسید و مشکلات را از میان برداشت. جامع نگری، خرد باوری، استفاده از خرد جمعی و مسئولیت پذیری همراه با ارتقا شناخت ساکنین شهر از آن، همراه با باور این نکته که ما قرار است بمانیم و سکونت ما در شهر گذرا نیست شاید از جمله نکاتی باشد که ما را می تواند در دستیابی به کیفیتی مطلوب از شهر رهنمون باشد.

اسکندر مختاری

منبع : خبرگزاری میراث فرهنگی