تمدنی که به یغما رفت

یک روستائی در سال ۱۳۸۰ به‌طور اتفاقی ظرف تزئینی زیبائی از سنگ صابون را از گورستان باستانی محطوط آباد در حاشیه هلیل‌رود واقع در ۳۰ کیلومتری جنوب‌شهر جیرفت پیدا کرد. این ظرف پرده از راز ۵ هزار ساله تمدن مدفون‌شده‌ای برداشت و توجه جهانیان را به این‌سو از سرزمین ایران جلب کرد. متعاقب این کشف دست طعمکاران با سرعتی به مراتب بیشتر از مراقبان بر این گنجینه چیره شد و بازارهای حراج و مجموعه‌های خصوصی خارجی را از این گنجینه ایرانی پر کرد. به غارت رفتن اشیاء بی‌نظیر و خروج میراث فرهنگی باارزش از کشور و بدتر از آن تخریب لایه‌های فرهنگی و گورستان‌های بزرگ باستانی در حاشیه هلیل‌رود، به‌دلیل غفلت میراث‌بانان ما صدمات جبران‌ناپذیری وارد ساخت.
پس از گذشت ۲ سال، سرانجام با دخالت نیروی انتظامی و اقدامات اولیهٔ سازمان میراث فرهنگی و گردشگری با اعزام هیئت باستان‌شناسی با عنوان گروه نجات بخش و انجام بررسی‌های باستان‌شناسی و فعالیت‌های اداره کل حقوقی سازمان میراث فرهنگی و پلیس بین‌الملل این غارتگری و ویرانگری تا حدودی متوقف شد. اما مشخص نیست چه میزان از این آثار تاکنون به تاراج رفته است.
بازگشت تنها ۱۱۷ قطعه تاراج رفته تمدن جیرفت
سفارش جمهوری اسلامی ایران در لندن در اواسط تابستان سال ۱۳۸۳ گزارشی را مخابره کرده که طی آن ۲ محموله آثاری فرهنگی تاریخی (محموله نخست شامل ۳۰ قطعه و محموله دوم شامل ۸۷ قطعه) از مبداء کویت و دبی که از حفاری‌های غیرمجاز جیرفت استحصال و به‌صورت غیرقانونی خارج شده بود، در گمرک فرودگاه هیثرو لندن متوقف شده است.
در پی دریافت این گزارش، اداره کل حقوقی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری از طریق سفارت ایران در لندن و دفتر خدمات حقوقی و بین‌المللی کشور برای استرداد این آثار وارد عمل شد. مدارک و مستندات آماده شد و دو وکیل انگلیسی به استخدام درآمد تا این اشیاء را بازستانند. وزارت امورخارجه که از حراج یک اثر تاریخی ـ فرهنگی کشف شده از جیرفت در مؤسسه حراج اموال فرهنگی (ساتی بی) مطلع شده با اطلاع‌رسانی به دفتر خدمات حقوقی بین‌المللی مدارک و مستندات لازم را به منظور اثبات تعلق اثر به ایران فراهم و تصمیم سازمان میراث فرهنگی و گردشگری به اعلام شکایت از مؤسسه مذکور به‌طور کتبی و مستند به مؤسسه حراج (ساتی بی) اعلام شد.
در جریان اقدامات فوق مؤسسه (برکلی) که خود را مالک اثر اعلام کرده بود، آمادگی خود را برای استرداد این اثر به ایران، ابراز داشت و طرح شکایت منتفی شد. از طریق سفارت ایران اقدامات لازم برای استرداد و اثر آغاز گردید و نهایتاً اثر مذکور نیز به سفارت جمهوری اسلامی ایران تحویل داده شد. با رفع مشکلات گمرکی مربوط به خروج آن از گمرک انگلیس این اثر به همراه محموله‌های اول و دوم به کشور عودت داده شد و پس از طی مراحل قانونی اکنون این اشیاء در موزه ملی ایران قرار دارد.
اداره کل حقوقی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری علاوه بر استرداد آثار جیرفت در سال گذشته توانست دو قبضه شمشیر مسروقه از کاخ موزه سعدآباد را که در سال ۱۳۷۸ صورت گرفت، از کشور جمهوری آذربایجان بازگرداند. همچنین ۳۰۰ قطعه لوح به خط میخی مربوط به حفاری‌های تخت جمشید از کشور آمریکا را به کشور عودت داد. با توجه به عضویت ایران در کنوانسیون‌های ۱۹۷۰ یونسکو و ۱۹۹۵ یونیدروآ، و نیز عضویت در کنوانسیون بین‌المللی کمک‌های متقابل اداری به منظور پیشگیری، تجسس و جلوگیری از تخلفات گمرکی ۱۹۷۷ میلادی از طریق گمرک جمهوری اسلامی ایران این امکان حقوقی و بین‌المللی برای مقامات جمهوری اسلامی ایران وجود دارد که در اسرع وقت نسبت به بازگرداندن آثار تاریخی اقدام کنند.
مطالعات باستان‌شناسی در جنوب شرق ایران و حوزه فرهنگی هلیل‌رود می‌تواند سهم بسزائی در شناخت بهتر این فرهنگ و ارتباط آن با فرهنگ‌های شرق باستان بین‌النهرین (میان رودان) و تمدن سند و پنجاب داشته باشد. این شناخت تا حدی قبلاً از یافته‌های محوطه‌های باستانی شهداد، تپه یحیی، تل ابلیس، شهر سوخته و... به‌دست آمده بود.
جیرفت، مهد تمدن
شهرستان جیرفت با وسعتی حدود ۱۸ کیلومترمربع در استان کرمان و در ۲۴۰ کیلومتری جنوب شرق کرمان، واقع شده است و ارتفاع آن از سطح دریا حدود ۶۰۰ متر است. این شهرستان که یکی از شهرهای جنوب‌شرق ایران محسوب می‌شود از شرق به استان سیستان و بلوچستان، از غرب به شهرستان‌های بافق و سیرجان، از شمال و شمال‌شرق به مناطق کوهستانی جبال بارز و ساردوئیه و شهرستان بم و از جنوب به استان هرمزگان محدود است. آب‌وهوای آن در بخش پست جنوبی، گرم و مرطوب است و دمای آن در تابستان‌ها از ۵۰ درجه سانتی‌گراد فراتر می‌رود و در مناطق مرتفع در طول سال، معتدل اما در طول زمستان سرد است. رود تمدن‌ساز هلیل مهم‌ترین رود استان کرمان است که با مساحت حوزه آبریزی حدود ۸ هزار و ۴۵۰ کیلومترمربع از کوه‌های بافت، هزار، لاله‌زار و بهر آسمان در شمال‌غرب استان سرچشمه می‌گیرد و در مسیر ۴۰۰ کیلومتری خود به سمت جنوب‌شرق سرازیر است. این رود در انتها به باتلاق جازموریان می‌ریزد و در طی این مسیر بخشی از اراضی زیرکشت جیرفت و رودبار را مشروب می‌سازد. رودهای مهم دیگر منطقه شامل رودشور، رود خشک، رود ملنتی و چندین رود فصلی است. این رودها به‌ویژه هلیل‌رود از دیرباز تاکنون عامل اصلی به‌وجود آمدن و و شکل‌گیری فرهنگ‌ها و تمدن‌های متکی بر اقتصاد کشاورزی و دامداری بوده‌اند. این شهرستان با داشتن چنین ویژگی اقلیمی امروزه نیز ۶ درصد از کل میوه کشور را تأمین می‌سازد، افزون بر اینها این منطقه دارای معادن سنگی فراوان و دشت‌های وسیع حاصلخیزی است که توانسته در طول هزاره‌ها، به‌ویژه از اوایل هزاره سوم پ.م. به یکی از مهم‌ترین حوزه‌های فرهنگی و تمدنی و کانون‌های مهم اقتصادی ـ صنعتی شرق باستان تبدیل شود.
افزون بر آن این حوزه توانسته است با ایجاد ارتباط مستمر با تمدن‌های عیلام و بین‌النهرین در غرب و فرهنگ‌ها و تمدن‌های موجود در مناطق جنوبی، شرقی و شمالی خود در سرزمین‌های جنوبی خلیج‌فارس، دره هند و افغانستان، دستاوردهای فرهنگی و صنعتی خود را به آن سرزمین صادر کند.
پیشینه مطالعات باستان‌شناختی در جنوب‌شرق ایران
تعداد اندک کاوش‌ها و بررسی‌های باستان‌شناختی حوزه فرهنگی جنوب‌شرق ایران تاکنون یکی از دلایل کم‌توجهی باستان‌شناسی امروز به این منطقه بوده است نخستین آنها، بررسی‌های سر اورول اشتاین در اوایل قرن بیستم که حاصل آن، شناخت محوطه‌ای استقراری دوران پیش از تاریخ و ادوار تاریخی در ناحیه کرمان بود. در حد فاصل سال‌های ۱۳۴۰ تا ۱۳۵۰ شمسی برابر با دهه ۱۹۶۰ میلادی، تئودور ورتایم، پروفسور اسمیت و خانم ریکاردی مطالعات دامنه‌داری را در ناحیه کرمان و جنوب‌شرق ایران انجام دادند که حاصل آن شناسائی تعدادی محوطه متعلق به دوران پارینه سنگی تا عصر مفرغ در این منطقه بود. در سال ۱۳۴۲ شمسی (۱۹۶۴ میلادی) ژوزف کالدول باستان‌شناس ـ انسان‌شناس آمریکائی با کاوش در تل ابلیس موفق به شناخت یکی از مراکز اولیه تولید مس از سنگ مس با استفاده از صنعت ذوب، مربوط به اواخر هزاره پنجم پ.م. گردید.در سال ۱۳۴۶ شمسی (۱۹۶۷ م) کارل لامبرگ ـ کارلوفسکی از دانشگاه هاروارد با انجام بررسی‌های باستان‌شناختی و یک سلسله کاوش در تپه یحیی در ۲۲۵ کیلومتری جنوب کرمان واقع در شمال‌غرب جیرفت، موفق به کشف یک مرکز کوچک، اما بسیار مهم صنعتی با تعدادی کارگاه‌های تولید ظروف و اشیاء تزئینی از سنگ کلوریت از جمله پیکرک کوچک زنی شد و به این ترتیب فرهنگ منطقه از هزاره پنجم پ.م. تا مرحله ورود به سپیده‌دم شهرنشینی آشکار گشت. در سال ۱۳۴۷ شمسی (۱۹۶۸ میلادی) کاوش‌های شهداد توسط مرحوم علی حاکمی باستان‌شناس ایرانی آغاز شد.
علی‌رغم وقفه‌های متعدد تا به امروز به سرپرستی میرعابدین کابلی ادامه دارد. این حفریات نشان داد که شهداد همانند یحیی و ابلیس در نیمه دوم هزاره سوم پ.م. منطقه صنعتی دیگری در رشته‌های گوناگون سنگ و فلز در جنوب‌شرق ایران بوده است. در سال ۱۳۷۰ شمسی نیز مهدی رهبر در منطقه کنار و در حاشیه هلیل‌رود، بررسی و گمانه‌زنی کوتاه‌مدتی مربوط به گورستانی از هزاره سوم پ.م. را انجام داد. مطالعات تاریخی نیز نشانگر اهمیت منطقه در دوره‌های تاریخی هخامنشی، پارتی، ساسانی بوده و وجود شهر عظیم دقیانوس مربوط به دوران سلجوقی در حاشیه غربی شهر جیرفت اهمیت منطقه را تا این دوران نشان می‌دهد. این منطقه در دوران قراختائیان، تیموریان، صفویان، افشار، زند و قاجار نیز مورد توجه بوده است.
افزون بر بررسی‌های منتشر شده، بررسی‌های دیگری نیز انجام شد که به مرحله چاپ نرسیده است. نخستین آن را علی‌اکبر سرفراز در سال ۱۳۴۴ شمسی انجام داد که تنها خلاصه مقاله‌ای از آن در چکیده مقالات همایش شناخت و تمدن حوزه هلیل‌رود، بهمن‌ ۱۳۸۳ به چاپ رسید و دیگری بررسی‌هائی است که سیدمنصور سیدسجادی انجام داد، که از میان آنها بررسی کرمان در سال ۱۳۵۵ شمسی و بخش کوچکی از بررسی‌های سال ۱۳۶۴ شمسی به چاپ رسیده است. بررسی‌های دیگر را از سال ۱۳۸۱ شمسی در منطقه بدم و بردسیر، خسرو خسروزاده و در منطقه سیرجان و شهر بابک، ابوالقاسم حاتمی تا زمستان ۱۳۸۳ شمسی انجام دادند که هنز به مرحله چاپ نرسیده است.
در سال ۱۳۸۰ شمسی کشف اتفاقی ظرف تزئینی زیبائی از سنگ صابون توسط یک روستائی از گورستان باستانی محطوط آباد در حاشیه هلیل‌رود واقع در ۳۰ کیلومتری جنوب شهرستان جیرفت در استان کرمان توجه جهانیان را به این‌سو از سرزمین ایران جلب کرد، این کشف، حفریات غیرقانونی دامنه‌دار، گسترده و بدون وقفه‌ای را در پی داشت. حاصل این کاوش‌های غیرعلمی کشف بین از ۱۰۰هزار شیء باستانی بود که باعث به یغمارفتن و غارت اشیاء بی‌نظیر و خروج میراث باارزش فرهنگی از کشور و تأمین بازارهای حراج و مجموعه‌های خصوصی خارج از کشور در کشورهای اروپائی، آمریکائی و آسیائی شد و مهم‌تر اینکه باعث تخریب و مضطرب ساختن تعداد بی‌شماری گور در چندین گورستان بزرگ باستانی در کناره هلیل‌رود گردید. اشیاء به‌دست آمده شامل ظروف و پیکره‌های سنگی از کلوریت با نقوش زیبای کنده مرصع به سنگ‌های نیمه‌قیمتی و صدف، ظروف سنگ مرمر، مجسمه‌های کوچک انسانی و جانوری از مفرغ و سنگ مرمر، مهرهای مسطح و سیلندری از سنگ‌های مرمر و لاجورد بود. این حفریات حدود دو سال مداوم و بدون وقفه ادامه داشت.
به موازات کاوش‌ها و پژوهش‌های باستان‌شناسی چندین مقاله و بروشور از سال ۱۳۸۰ شمسی و همچنین کاتالوگی تحت عنوان ”جیرفت کهن‌ترین تمدن شرق“ به همت دکتر یوسف مجیدزاده در معرفی و ارزش آثار توقیف شده از حفریات غیرقانونی جیرفت به رشتهٔ تحریر درآمد و در پی آن مجلات خارجی معتبری همچون مجله فرانسوی Archeologia با سه مقاله در ارتباط با این اشیاء و سپس یک شماره اختصاصی متشکل از ۹ مقاله توسط باستان‌شناسان و پژوهشگران ایرانی، فرانسوی و آمریکائی در مجله Archeologia Dossiers تحت‌عنوان Jiroft, Fabuleuse Decouverte en Iran در شماره ۲۸۷ و تاریخ ۲۰۰۳ October به چاپ رسید. امروزه با مراجعه به اینترنت می‌توان شاهد افزایش روزافزون تعداد نشریات گوناگون که به این موضوع پرداخته‌اند بود. مصاحبه مطبوعاتی دکتر مجیدزاده در بهار سال ۱۳۸۲ شمسی با ۵۰ تن از ارباب جراید فرانسوی در پاریس اطلاعات جامعی در مورد تمدن هلیل‌رود (جیرفت) به جهانیان عرضه کرد که در روزهای بعد از مصاحبه شمار بالائی از مجلات و روزنامه‌های فرانسوی از جمله فیگارو، لوموند، لیبراسیون و... به اهمیت فرهنگی جیرفت پرداختند.
کاوش‌ها و بررسی‌های انجام شده اخیر در جیرفت
پس از وقایع به‌وجود آمده و در پی آن تصمیم‌گیری برای حفاری علمی گسترده، پیش از هر اقدامی نیاز به بررسی جامعی در این منطقه محسوب بود. نتیجه اولین فصل بررسی، محدوده‌ای به وسعت ۴۰٭۹۰ کیلومتر را در جنوب شهر جیرفت، حد فاصل جیرفت کهنوج، در حاشیه هلیل‌رود را در برگرفت که حاصل آن شناخت بیش از ۸۰ محوطه استقراری و گورستانی متعلق به اوایل هزاره سوم پ.م. تا ادوار تاریخی و اسلامی در کناره‌ها و دلتای هلیل‌رود بود و نتیجه دومین فصل آن در مناطق کوهستانی هزار و لاله‌زار از سرچشمه‌های هلیل‌رود، منطقه‌ای به وسعت ۸۰۰ کیلومترمربع به‌طول کامل بررسی و مطالعه گردید و ۱۷۰ محوطه باستانی به‌طور کامل شناسائی و نقشه‌برداری شده و به ثبت رسید.
در پی این بررسی‌ها فعالیت‌های کاوش علمی نیز در این منطقه آغاز شد. از جمله کاوش‌های دوره اسلامی در شهر قدیمی دقیانوس در حاشیه غربی شهر جیرفت مربوط به دوره سلجوقی توسط هیئت ایرانی به سرپرستی حمیده چوبک طی دو فصل در سال‌های ۱۳۸۱ و ۱۳۸۲ شمسی و کاوش‌های دوره پیش از تاریخی با سرپرستی یوسف مجیدزاده که تاکنون طی سه فصل در سال‌های ۱۳۸۱ از دوم بهمن به مدت ۴۵ روز، ۱۳۸۲ از دوم دی تا دوم اسفند به مدت ۶۰ روز و ۱۳۸۳ شمسی از پنجم دی‌ماه به مدت ۷۰ روز به انجام رسیده است. این تیم متشکل از اعضاء ایرانی، فرانسوی و آمریکائی بود که گروه ایرانی شامل کارشناسان باستان‌شناس و مرمت و... همین‌طور جلال‌الدین رفیع‌فر در رشته دیرین سنگ‌شناسی، استاد و مدیر گروه انسان‌شناسی دانشگاه تهران، گروه فرانسوی از مرکز تحقیقات علمی فرانسه CNRS با حضور مارگارتا تنگبرگ، گیاه باستان‌شناس، مرجان مشکور، جانور باستان‌شناس در هر سه فصل اول، دوم و سوم، از دانشگاه پاریس ۱۲ با حضور اعضاء گروه ژئومورفولوژیست، اریک فواش به همراه یکی از دانشجویان و دو تن از همکاران وی در فصل دوم و سوم و از موزه ملی تاریخ طبیعی پاریس با حضور یک شمایل شناس در فصل دوم و گروه آمریکائی با حضور هولی پتمن استاد تاریخ هنر خاور نزدیک باستان در دانشگاه پنسیلوانیا به همراه تعدادی از دانشجویان وی در فصل دوم و سوم بوده است.
نمونه‌ای دیگر از کشف خط در این محوطه در فصل سوم اتفاق افتاد و آن بخشی از کتبیه‌ای کوچک شکسته با نوعی خط است که نیاز به کشف رمز دارد. از این محوطه افزون بر معماری و اثر مهر، تعداد زیادی ظروف سفالی با تنوع در شکل و تکنیک ساخت، آثار مفرغی، مهره‌های کوچک و نگین‌های کار گذاشته شده در ظروف سنگ کلوریت از تنوع سنگ‌های نیمه‌قیمتی و تراشه‌های آنها و دیگر داده‌های فرهنگی که در مطالعات جنوب شرق ایران بسیار مفید خواهد بود، به‌دست آمد.

منبع: موزه ملی ایران ـ کتاب فرهنگ حاشیه هلیل‌رود جیرفت، ۱۳۸۴
روشنک پایدار