گنج واژه کیمیاگران نوین

دكتر علی پورجوادی متولد ۱۳۲۷ در تهران تحصیلات ابتدایی و متوسط خود را در دبستان و دبیرستان جعفری اسلامی گذراند. پس از طی دوره كارشناسی شیمی در دانشگاه ملی (سابق) رهسپار فرانسه شد و دكترای سیكل سوم و دكترای دولتی خود را در رشته شیمی پلیمر از دانشگاه پی یر و ماری كوری اخذ كرد. از بدو تاسیس مركز نشر دانشگاهی در سال ۱۳۵۹ در سمت های رئیس گروه شیمی و مهندسی شیمی، معاونت پژوهشی و امور ویرایش و قائم مقامی با این مركز همكاری داشت. این همكاری هم اكنون در سمت رئیس گروه شیمی و مهندسی شیمی ادامه دارد. دكتر پورجوادی طی ربع قرن فعالیت فرهنگی خود بیش از چهل كتاب تالیف، ترجمه و ویرایش كرده است. وی به مدت هجده سال مدیریت مسئول و سردبیری مجله شیمی (از نشریات علمی - ترویجی مركز نشر دانشگاهی) را عهده دار بوده است. دكتر پورجوادی عضو گروه های واژه گزینی شیمی و هماهنگی علوم پایه فرهنگستان زبان و ادب فارسی و استاد دانشكده شیمی دانشگاه صنعتی شریف است.
آنچه ثابت می ماند، به این علت كه ذاتاً بدیهی یا محرز است ثابت نمی ماند، بلكه آنچه كه در اطرافش قرار دارد آن را ثابت نگه می دارد.
●در باب یقین، ویتگنشتاین
دغدغه واژه گزینی و بازتولید علم به زبان مادری سابقه زیادی در زبان فارسی دارد، چه در دوره ای كه زبان عربی زبان علم بوده است و چه اكنون كه زبان انگلیسی زبان علم است. در قرون اولیه بعد از اسلام ابن سینا و ابوریحان بیرونی تلاش هایی برای نوشتن علوم دوره خود به زبان فارسی كردند كه به هر دلیلی تداوم نیافت، در دوران پس از مشروطه نیز پس از ورود علوم جدید به ایران نشانه هایی از این تلاش ها وجود دارد. اما هیچ گاه در هیچ دوره ای سرعت تولید علم و اصطلاحات جدید و تغییر شیوه های زندگی مانند قرن اخیر نبوده است. چنان كه به نظر می رسد حیات بسیاری از زبان های دنیا (بخوانید فرهنگ های آنها) به خطر افتاده است. به گزارش یونسكو ۶ هزار زبان در شرف انقراض هستند و ۸۰ درصد تولیدات علمی دنیا به ۸ زبان انجام می شود كه البته زبان ما جزء آن ۸ زبان نیست.
اكنون دیگر با ملی گرایی و كوفتن بر طبل پیشینه كهن باستانی و یا تكیه بر سوابق درخشان علمی ایران در جهان اسلام نمی توان جلوی زوال را گرفت و برای ماندگاری زبان و فرهنگ ملی، تا زمانی كه دوباره فرهنگ ایرانی بتواند در عرصه جهان منشاء اثر باشد، لازم است بیشتر تلاش كنیم و به گذشته ها دل نبندیم. دیگر نمی توان با روش های سنتی و تكیه به نخبگانی كه گهگاه در عرصه پرپیچ و خم جامعه، امكان اثرگذاری بر روندها را می یابند، امید به نجات داشت، بلكه باید نهادهایی ایجاد شوند كه از بهبود و توانمندسازی به صورتی روشمند حمایت كنند تا بهسازی پیوسته و شتابنده شود.فرهنگستان های اول و دوم به منظور ایجاد نهادهایی كه شرایط را برای ظهور و تاثیرگذاری نخبگان فراهم آورند، تاسیس شدند تا نگاهبان و پرورنده زبان فارسی باشند. اما هر دو به دلایل مختلف، از جمله شرایط اجتماعی و سیاسی آن دوران به تعطیلی كشیده شدند. در دوره تعطیلی فرهنگستان دوم تا زمان شكل گیری فرهنگستان سوم، بخشی از نخبگان علاقه مند به توسعه علمی و زبان فارسی با توجه به تعطیلی دانشگاه ها در دوره انقلاب فرهنگی فرصتی یافتند كه ابتدا در كمیته تالیف و ترجمه كتب دانشگاهی وابسته به ستاد انقلاب فرهنگی كه بعدها به مركز نشر دانشگاهی تغییر نام یافت، به وضعیت نابسامان كتاب های علمی و زبان علم در فارسی بپردازند. مركز نشر دانشگاهی به نوعی متولی پرورش زبان فارسی علمی بود و در این راه قدم های بزرگی برداشت و با تشكیل گروه هایی به واژه گزینی علمی پرداخت و مفاهیم و روش هایی را پروراند كه اكنون كم و بیش به فرهنگستان سوم منتقل شده است تا این سنت ادامه یابد.
دو اصطلاح یا پدیده مهم كه در مركز نشر دانشگاهی قوام یافت، اصطلاحات واژگان و واژه نامه بودند. شرط اول واژه گزینی این است كه بدانیم در برابر یك اصطلاح فرنگی چه معادل های فارسی به كار رفته است تا بعد به واژه گزینی بپردازیم و به این ترتیب با اتكا به عقل جمعی و پذیرش عموم دانشوران یك رشته علمی به انتخاب برابرنهاده پرداخته شود تا از اعمال سلایق شخصی و یا واژه سازی های بی مورد پرهیز شود، سپس به واژه گزینی پرداخته شود تا واژه نامه ای برای هر رشته فراهم شود. پس از تدوین واژه نامه ها شرایط برای ترجمه و نشر فرهنگ های علمی فراهم می شود.
برای این امر در هر گروه واژه گزینی در مركز نشر سعی شد تا چنین مجموعه ای فراهم شود كه آن را واژگان نامیده اند. در مركز نشر دانشگاهی واژگان های مختلفی تهیه و چاپ شده است: واژگان زیست شناسی، اقتصاد، فیزیك، مكانیك، صنایع، كشاورزی، عمران، متالورژی، دامپزشكی، برق و شیمی و مهندسی شیمی از آن جمله اند. اما فقط دو عنوان از آنها یعنی واژگان فیزیك و واژگان شیمی و مهندسی شیمی به ویرایش دوم رسیده اند. به نظر می رسد تا حدود زیادی چاپ این مجموعه ها وابسته به توان فردی و یا گروهی از افراد علاقه مند صورت گرفته است و در غیاب آن افراد كار عملاً متوقف شده است. ضمن این كه به رغم هماهنگی در برخی حوزه ها، در برخی موارد دیدگاه افراد نیز در تدوین واژگان دخیل بوده است. برای مثال در واژگان شیمی و مهندسی شیمی یا كشاورزی، همه اصطلاحات مندرج در كتاب های مرجع تدوین فهرست نشده اند بلكه معادل هایی را كه غلط تشخیص داده اند، حذف كرده اند و یا در واژگان مكانیك فقط به گردآوری واژه های فارسی مندرج در كتاب ها پرداخته اند. برخی واژگان ها نیز عملاً مقدمه ای ندارند كه روش كار تشخیص داده شود. در این میان تعداد منابع واژگان شیمی و مهندسی شیمی كه به همت آقای دكتر علی پورجوادی گردآوری شده است بیش از همه است (قریب به ۳۰۰ منبع) و تنها واژگانی است كه در مقدمه ویرایش دوم آن از تلاش برای چاپ ویرایش سوم كتاب خبر داده است، پس از آن واژگان كشاورزی و مهندسی مكانیك به لحاظ تعداد منبع سرآمد هستند.
در مورد نحوه كار، برای مثال در واژگان شیمی و مهندسی شیمی در برابر اصطلاح dissociation معادل های تفكیك، دیسوسیاسیون، تجزیه، تجزی، تفرقه، انحلال، تجزیه الكتریكی الكترون ها، دیسوسیشن، دیسوسیه شدن و شكند آمده است كه تفكیك بیشترین بسامد تكرار را دارد و در واژه نامه شیمی نیز معادل تفكیك برای آن برگزیده شده است. در برابر dispersion نیز اصطلاحات پراكندگی، پاشیدگی، پاشندگی، پخش، دیسپرسیون، تجزیه، انتشار، پاشیدن، پراكند، پراكندن، پراكنش، تعلیق، تفرق، تفكیك، پراكندش، پراكنده شدن، تجزیه نور و دیزپرسیون آمده است كه در ویراست نخست واژه نامه شیمی معادل پراكندگی كه بیشترین بسامد را داراست برای آن برگزیده اند، ولی گویا بعداً به دلیل هماهنگی با گروه فیزیك در ویرایش های سوم و چهارم به پاشیدگی و در ویرایش پنجم به پاشش تغییر داده اند.
تقریباً چه در واژگان و چه در واژه نامه های مركز نشر، به خوبی اثر همت عالی افراد در كتاب های چاپ شده مشخص است. مثلاً چاپ واژگان مهندسی مكانیك حدود ۱۰ سال به طول می انجامد كه یكی از دلایل آن سفر مولف به فرنگ برای تدریس است. از عنایت به این نكته كه عمده مراجع تدوین واژگان، كتاب های چاپ شده در اوایل انقلاب و یا پیش از انقلاب هستند و در آن دوران درج واژه نامه در انتهای كتاب مرسوم نبود، می توان سختی كار را كه یافتن اصطلاحات از میان متون بوده است، درك كرد. این همه نشان از آن دارد كه هنوز ما در دوره ای هستیم كه محتاجیم افرادی دهخداوار و یك تنه به سرپرستی و گردآوری چنین مجموعه هایی دست یازند و هنوز به قدر كافی نیروی فرهیخته و یا محیط های بالنده پدید نیاورده ایم كه كار را ادامه داده و بارور سازند.در واژه نامه های مركز نشر نیز همین روند را می بینیم. در عمل تنها واژه نامه ای كه پیوسته روی آن كار شده است، واژه نامه شیمی است كه ویرایش نخست آن با ۲۳۰۰ واژه در سال ۱۳۶۰ انتشار یافت. ویرایش های بعدی در سال های ،۱۳۶۴ ۱۳۷۰ ، ۱۳۷۷ و اكنون ۱۳۸۴ به ترتیب با ،۴۰۰۰ ۵۱۰۰ ، ۹۲۰۰ و اكنون با ۱۵هزار واژه انتشار یافته اند. چنین گنج واژه ای خود به تنهایی منبع بزرگی برای تحقیق و مراجعه پژوهشگران و دانشجویان است. البته به نظر می رسد واژه های افزوده در سال های اخیر به طور عمده از واژه های كتاب های چاپ شده در مركز نشر دانشگاهی بوده است. این مجموعه در واقع حاصل تتبع و ممارست آقای دكتر پورجوادی در ویرایش كتاب های مختلف حوزه شیمی مركز نشر و نیز مجله شیمی مركز نشر دانشگاهی است. هم ایشان در سال ۱۳۸۲ به ترجمه و نشر «فرهنگ فشرده شیمی و مهندسی شیمی» با همكاری آقای مهندس سیاوش احمدی بر مبنای این تجربیات پرداخته اند و هم اكنون نیز در حال تدوین «فرهنگ جامع شیمی و مهندسی شیمی» هستند. باید توجه داشت كه به ندرت ممكن است چنین جایگاه و كانونی فراهم شود كه یك نفر به طور مداوم با نویسندگان و مترجمان كتاب های مختلف چنین انتشاراتی بزرگی برخورد داشته باشد، همزمان قریب به ۱۸ سال سردبیر یك مجله شیمی باشد و خود دست اندركار تدوین واژه نامه آن رشته نیز باشد. این مختصات به همراه علاقه به كار، همت عالی و فضایی كه در مركز نشر برای این كار فراهم آمده بوده است، موجب شده كه چنین كار(های) سترگی به سرانجام برسد و تداوم بیابد. در تدوین «واژه نامه شیمی» دكتر پورجوادی البته از همكاری دیگران از جمله آقایان دكتر منصور عابدینی، دكتر عبدالرضا سلاجقه، مرحوم دكتر قاسم خدادادی و آقای احمد خواجه نصیر طوسی بهره برده اند ولی جز در ویرایش های اول و دوم كه واژه نامه حاصل یك كار گروهی است و اسامی افراد همكار به عنوان تدوینگر (آقایان دكتر شروین اسفندیاری، مرحوم عبدالله ارگانی، دكتر عباس فرازدل و دكتر علی پورجوادی) در شناسنامه كتاب درج شده است از ویرایش سوم به بعد نتیجه كار حاصل یك كار گروهی كامل نیست و اسامی سایر همكاران در مقدمه مولف درج شده است.
ایشان در تغییر واژه های مندرج در واژه نامه علاوه بر نظر كارشناسان این رشته به ظرف اجتماعی و بازتاب واژه ها نیز اهمیت داده اند و به محض پدید آمدن یك واژه بهتر، تغییری در واژه نامه ایجاد نكرده اند، بلكه در نهایت واژه جدید را در كنار واژه قبلی در واژه نامه آورده اند، از این رو نسبت تغییرات در ویرایش های مختلف واژه نامه زیاد و ناگهانی نیست و افزایش تعداد واژه ها محسوس تر است. در مورد تغییرات مثلاً در ویرایش دوم، برای Polymerization اصطلاح پلیمر شدن در كنار بسپارش آمده است و یا برای كراكینگ معادل فارسی ذكر نشده است ولی در ویرایش پنجم، در برابر اولی فقط بسپارش آمده است و برای كراكینگ معادل مولكول شكنی درج شده است. البته در برخی موارد هم برخی تجربه ها را حذف كرده اند، برای مثال فقط در ویرایش نخست از مصدر برساخته بسپاریدن استفاده شده است و در ویرایش های بعدی آن را حذف كرده اند. همین طور در برابر واژه Paint در ویرایش چهارم فقط اصطلاح رنگ درج شده است ولی در ویرایش پنجم هر دو اصطلاح رنگ و پوشرنگ با هم آمده اند. یا مثلاً در ویرایش نخست، در برابر Isomer فقط ایزومر آمده است ولی در ویرایش پنجم ایزومر و همپار با هم آمده اند. همچنین به نظر می آید كه از ویرایش چهارم به بعد، یعنی از زمانی كه فرهنگستان زبان و ادب فارسی قوت گرفته است تمایل به برگزیدن معادل های فارسی و حذف معادل های بیگانه در واژه نامه شیمی قوت بیش تری گرفته است، یعنی برای مثال تثبیت پار در برابر پسوند mer و كافت در برابر lysis در مورد تقریباً همه واژه ها در ویرایش های اخیر گسترده تر شده است.
در «واژه نامه شیمی» جدا از معادل ها به مسئله مهم تثبیت رسم الخط اصطلاحات شیمی و نام های مواد شیمیایی نیز پرداخته شده است، این امر به ویژه اكنون كه جست وجوی رایانه ای متون بسیار رایج شده است اهمیت خود را دوچندان نشان می دهد، چه در یافتن كلیدواژه ها بسیار موثر است و البته در نمایه سازی متون و پایان نامه ها (كه در مركز اسناد و مدارك علمی كشور نیز بسیار اهمیت دارد) بسیارمهم است. باید توجه كرد كه مسئله اصلی این نیست كه سلیقه واژه نامه شیمی در كتابت اصطلاحات خوب است یا بد، بلكه مسئله اصلی رواج طرز تفكر و لزوم پیروی از یك روش واحد است. برای مثال در واژه نامه شیمی آمده است كه تمام اصطلاحات انگلیسی كه معنای الكل می دهند و به ol ختم می شوند در فارسی با «ول» كتابت می شوند، مانند اتانول، متانول، .... و یا همه oseها كه معنای قند می دهند با «وز» نوشته می شوند، مثل سلولوز، فروكتوز، و......
نكته دیگری كه نشانه بهبود و تكمیل در ویرایش های مختلف« واژه نامه شیمی» است، درج مترادف های اصطلاحات فرنگی و نام های تجاری از ویرایش سوم به بعد است كه در ویرایش چهارم و پنجم كاملاً پررنگ شده است.
در این میان البته نباید از اهمیت گردآمدن جمعی نخبه در مركز نشر برای واژه گزینی غافل شد. در سال های ابتدایی شكل گیری این حركت به ویژه در گروه فیزیك نشر دانشگاهی كه شاید بیشتر بار فكری مجموعه را به دوش می كشیده است، از آقایان دكتر علی اشرف صادقی، دكتر حسین معصومی همدانی و نیز دكتر داریوش آشوری كه اكنون جلای وطن كرده اند و هم چنین استاد ابوالحسن نجفی، استاد اسماعیل سعادت و استاد احمد سمیعی گیلانی در حوزه های زبانی و واژه ای مشورت گرفته می شده است، ضمن این كه همت و خوش فكری اساتیدی مانند دكتر رضا منصوری نیز همراه این مجموعه بوده است. در چند سال اخیر نیز شركت در جلسات واژه گزینی در فرهنگستان زبان و ادب فارسی در حضور سایر اساتید در گروه شیمی و گروه های هماهنگی واژه گزینی بر غنای فكری و پشتوانه علمی این واژه نامه افزوده است.
اما فرهنگستان سوم كه بر چنین خوان آماده ای شكل گرفت و از همكاری و همراهی این افراد بهره مند شده است به رغم پیشرفت در برخی ابعاد هنوز راهی دراز در پیش دارد تا بتواند چنان فضایی را دوباره تولید كند، مثلاً اكنون عملاً تولید واژگان ها متوقف شده و جایگزین دیگری نیز به جای آنها ارائه نشده است، هنوز گروه های مهندسی صنایع و یا مهندسی مكانیك شكل نگرفته اند (كه در مركز نشر دانشگاهی نیز قوام چندانی نداشته اند)، هنوز مجموعه گروه های فیزیك به نوعی قوی ترین گروه های فرهنگستان هستند (كه در مركز نشر نیز گویا چنین بوده است) و قس علی هذا. (البته گروه های دیگری كه در مركز نشر دانشگاهی نبوده اند، در فرهنگستان ایجاد شده اند ولی در حوزه علوم دقیقه كه محل بحث این نوشته است، نیستند.)
هدف این گزارش البته نقد عملكرد مركز نشر دانشگاهی و یا فرهنگستان زبان نبوده است بلكه غرض یادآوری این نكته بود كه وجود نهادهایی برای واژه گزینی و پرورش و بالش افراد علاقه مند در این محیط ها می تواند ما را به آینده زبان فارسی علمی امیدوارتر كند، مگرنه شیوه فعلی كه به نسبتی وابسته به همت عالی افراد است، ممكن است چندان ره به مقصود نبرد. این امر به خصوص اكنون كه با گسترش انتشارات دانشگاه های مختلف، از وزن و اهمیت مركز نشر دانشگاهی كاسته شده است، بسیار مهم تر می نماید.هدف این نوشته، اگر تا حدودی از عهده برآمده باشد، قدرشناسی و تبیین عملكرد بزرگوارانی است كه در این عرصه زحمات زیادی كشیده اند و موجبات نضج و قوام زبان علمی كنونی ما را فراهم آورده اند. تكیه خاص بر حوزه شیمی در این مقاله به غیر از چاپ ویرایش جدید «واژه نامه شیمی» ناشی از محدودیت دانش نگارنده به این حوزه نیز هست، به این دلیل امكان پرداختن موسع به حوزه های دیگر فراهم نشد. البته در حوزه شیمی استادان دیگری به صورت های مختلف ولی نه چنین متمركز و پی گیر بیرون از مركز نشر دانشگاهی به واژه گزینی و نشر فرهنگ پرداخته اند كه مجال پرداختن به همه آن ها نبود، هر چند لازم به قدردانی هست.
زبان علمی فارسی نیز اطرافی دارد كه باید آنها را دریافت و شناخت و قدر گذارد تا زبان و فرهنگ فارسی همچنان برپا بماند، مگر نه این موجود به خودی خود برپا نیست. نباید پنداشت كه این كار یك بار فقط به عهده ابوالقاسم فردوسی بوده است كه بسازد از نظم كاخی بلند، و پس از آن دیگر این كاخ تا ابد از باد و باران گزند نمی یابد.
*عضو گروه واژه گزینی شیمی فرهنگستان زبان و ادب فارسی
دكتر علی عباسیان*

منبع : روزنامه شرق