تب شهری شدن بالا می گیرد

كارشناسان جمعیت بر این باورند كه تا سال ۲۰۳۰ میلادی، حدود دو سوم از انسان ها در دنیای شهری زندگی خواهند كرد و جهان شاهد انفجار جمعیت شهرنشینان به ویژه در كشورهای در حال توسعه خواهد بود؛ چشم انداز ترسناكی كه نگاهی به آثار و پیامدهای آن، خواب از چشم برنامه ریزان و مسئولان دلسوز و متعهد می رباید.
تب شهری شدن در دنیای امروز همچنان با سرعتی مهار ناپذیر بالا و بالاتر می رود و افزایش شمار شهرنشینان از یك سو، همچنین تغییر سبك و شیوه زندگی در پی شهری شدن از سوی دیگر، انواع معضلات اجتماعی، اقتصادی، زیست محیطی، روانشناختی و ... را فرا روی بشر قرار داده است كه باید به منظور رفع آنها و پیشگیری از پیامدهای بعدی، تدابیر مناسبی اندیشید.
چشمه تمدن، مركز شیطان
روزگاری كه زمین نظاره گر معدود شهرهای میلیونی و كانون های پرجمعیت بود، مشاهده این قبیل شهرها از نزدیك، چون خاطره ای به یادماندنی، مسافران و گردشگران دیگر نقاط را دچار حیرت فراوان می كرد و آنها را به هیجان می آورد، اما امروزه دیگر نشانی از این هیجان نیست، زیرا كمتر جایی را روی این سیاره می توان یافت كه از هجوم انبوه انسان ها در امان مانده باشد و گردشگران بیشتر در پی یافتن مكانی دنج و خلوت هستند تا بتوانند در آنجا خود را لحظه ای تنها و فارغ از هیاهوی عظیم شهرها و جوامع دریابند.
ابن خلدون، مورخ عرب، در سال ۱۳۸۲ میلادی درباره قاهره می نویسد: این شهر، مادرشهر جهان و باغ دنیا است ؛ توماس كوریات، گردشگر انگلیسی، ونیز را ملكه زیبا توصیف می كند و مركل دوشامپ، هنرمند فرانسوی، نیز شهر نیویورك را در سال ۱۹۱۵ یك اثر هنری كامل می خواند.
شهرها از زمان ظهور در ۳ هزار سال پیش از میلاد مسیح، همواره مركزی طبیعی برای هر موضوع و فعالیت مهمی بوده اند، به طوری كه انواع معابد و پرستشگاه ها، دادگاه ها، بازارها و... را میزبانی كرده اند. به این ترتیب، برای هر كسی كه ذره ای جاه طلبی و بلند پروازی در وجودش بوده، شهر همچون میعادگاهی رویایی جلوه كرده و از این رو، سیل عظیمی از جمعیت بشر به سوی زیستگاه های شهری به حركت درآمده است.
البته ممكن است شهر امروزی شما به هیچ وجه همچون یك زیستگاه بی همتا برایتان متصور نباشد و بهشتی را پیش چشمتان تصویر نسازد، اما به اعتقاد بسیاری از متفكران، همین شهرها و كانون های جمعیت، سرچشمه های تمدن بشر بوده اند. با وجود این، شماری دیگر نیز، شهرها را منشأ فساد و مركز شیطان نامیده اند؛ جایی كه در آن انواع گناه ها به وقوع می پیوندد.
بنیان های موفقیت
شهرهای كوچك و بزرگ خواه بهشت باشند یا مركز شیطان ، به هر صورت امروزه زیستگاه جوامع عظیمی از انسان ها هستند و روز به روز به تعداد شهروندان و شهرنشینان افزوده می شود. اكنون شهرها با سرعتی بیش از گذشته، رو به رشد و توسعه می روند و قلمرو و سیطره خویش را بر سرزمین های گوناگون می گسترانند.
در دهه های اخیر، اگرچه بخش قابل توجهی از این رشد در كشورهای توسعه یافته و صنعتی ظهور یافته؛ به گونه ای كه برای مثال، شهر لاس وگاس در دهه ۹۰ میلادی حدود ۸۳ درصد توسعه پیدا كرده است، اما نگران كننده ترین رشد در این زمینه، در جهان سوم و كشورهای فقیر در حال توسعه، به چشم می خورد كه توجه بسیاری از كارشناسان را به سوی خود جلب كرده است. به گفته كارشناسان، می توان گفت به طور تقریبی تمام رشد جمعیت بشر در ۳۰ سال آینده، در شهرهای كشورهای در حال توسعه به وقوع خواهد پیوست و تا سال ۲۰۳۰ میلادی برای نخستین بار در طول تاریخ، افزون بر ۶۰ درصد از كل انسان های این سیاره، در شهرها و زیستگاه های شهری زندگی خواهند كرد.
از برخی جهات، شاید این خبر خوبی باشد. به گفته مارك ویس، رئیس مؤسسه توسعه شهری جهان در پراگ، شهرها آجرهای بنیادین و بلوك های ساختمانی اساسی برای موفقیت و كامیابی ملت ها و خانواده ها هستند. امروزه، فعالیت های صنعتی و تجاری كه در شهرهای گوناگون صورت می گیرد، عامل و منشأ حدود ۵۰ تا ۸۰ درصد از كل تولید ناخالص داخلی (GDP) بیشتر كشورهای جهان به شمار می رود.
ویس همچنین تصریح می كند: اندیشه و خیال نادرستی وجود دارد كه می پندارد برای مقابله با معضلات و مسائل شهری، باید مردم را از شهرها دور نگاه داشت، در حالی كه مسائل و چالش های زندگی روستایی و
غیر شهری بسیار جدی تر از انواع مشابه آن در شهرها است. صرف نظر از درستی یا نادرستی نظر ویس ، كارشناسان و ناظران شهری بر این نكته مهم تأكید دارند كه كیفیت زندگی و حیات در آینده، بر اساس كیفیت شهرها و زیستگاه های شهری تعیین و استوار خواهد شد.
غول های جمعیتی
رشد و توسعه شتابان بسیاری از شهرها همچنان ادامه دارد. آمارها نشان می دهد شمار غول های جمعیتی یعنی شهرهای بیش از ۱۰ میلیونی جهان در سال ۱۹۹۵ میلادی، ۱۴ مورد بوده است و پیش بینی می شود با تداوم روند كنونی، این میزان در سال ۲۰۱۵ میلادی به ۲۱ شهر افزایش یابد.
به همین ترتیب، رتبه بندی ها نیز در این زمینه با تغییراتی رو به رو خواهد شد؛ به گونه ای كه مقام یك تا ۵ در فهرست بزرگ ترین شهرهای امروزی از نظر جمعیت، هم اكنون در اختیار توكیو، مكزیكوسیتی، سائوپائولو، نیویورك سیتی و بمبئی قرار دارد، اما پیش بینی ها نشان می دهد كه این رتبه های برتر در سال ۲۰۱۵ میلادی، ممكن است به توكیو، داكا، بمبئی، سائوپائولو و دهلی نو تعلق گیرد.
البته باید به این نكته توجه داشت كه تعداد ساكنان یك شهر به تنهایی نمی تواند یك پارامتر كافی برای ترسیم چشم انداز و وضع شهر مورد نظر باشد. برای مثال،
آدیس آبابا در اتیوپی با شهر هامبورگ در آلمان هم جمعیت است، اما به هیچ وجه نمی توان این دو شهر را همتراز یكدیگر دانست.
همچنین رشد انفجاری نیز به تنهایی فاكتور مناسبی برای رسیدن به نتیجه قطعی درباره یك شهر نیست، بلكه آنچه اهمیت فراوان و نقش تعیین كننده ای دارد، كارایی سیاست ها و عملكرد مدیران شهری و نیز مسائل و چالش های خاص شهر مورد نظر است.
وظیفه خطیر
تداوم روند رشد جمعیت و شهری شدن جوامع گوناگون، بی تردید بسیار نگران كننده می نماید و در این میان، برنامه ریزان، سیاستگذاران و متولیان امور نقش بسیار مهمی در ترسیم چشم انداز آتی ایفا می كنند.
به گفته كارشناسان، اگرچه كوچك ترین غفلتی در این زمینه می تواند به سر بر آوردن شمار هر چه بیشتری از شهرهای بسیار شلوغ، كثیف و با كیفیتی نازل در آینده بینجامد، اما این سرنوشتی محتوم و گریزناپذیر نیست.
چشم اندازی را تصور كنید كه در آن، شهرهایی سرشار از كثیفی و زندگی پست در گوشه و كنار جهان سوم، جمعیت عظیمی را درون خود جای دهد. این تصویر بسیار شبیه به وضع اسفباری است كه محلات پست لندن، پاریس و نیویورك در قرن نوزدهم داشتند. حتی این چنین فضاهایی را كه در آن كودكان كارگر یا دزد در وضعی ترسناك به امرار معاش مشغول بوده اند، می توان به خوبی در آثار چارلز دیكنز یا ویكتور هوگو جست و جو كرد، اما امروزه تحول بزرگی در این قبیل مناطق پست و كثیف به وجود آمده است و این شهرها اكنون از جمله بهترین كلان شهرهای دنیا به شمار می روند.
در واقع، راه حل ها پیش از این كشف شده است و رمز كار در قاعده مندی آن است. امروزه كارشناسان برجسته ای در جهان وجود دارند كه محصول تلاش و تحقیقات آنها، تدوین و تهیه دستور كارهای دقیقی و جامعی برای شهرداران و متولیان شهری دنیا است.
اكنون، با بهره گیری از دانش نوین و فناوری های مدرن و روزآمد می توان برنامه و دستور كار مناسبی را برای آینده یك شهر پایه ریزی كرد؛ دستوركاری كه اجرای آن، چشم اندازی روش را برای كلان شهرها و مادرشهرهای فردا نوید می دهد. اما امروز، یافتن بهترین شیوه و راهكار به منظور اجرای برنامه ها و تحقق اهداف نگاشته شده بر روی كاغذ ها شرط اساسی است؛ شرطی كه دستیابی به آن، هنر فراوانی می طلبد.

ترجمه: فرهاد رضائی

منبع : روزنامه همشهری