ضرورت‌ها و الزامات ترجمه تازه کتاب مقدس

سابقه انس و آشنایی مسلمانان و ایرانیان با كتاب مقدس (مشتمل بر عهد عتیق و عهد جدید) به سالیان دور می‌رسد. این انس و آشنایی در پاره‌ای موارد به ترجمه كتاب مقدس هم منجر شده است. با این همه، ترجمه‌های پارسی این كتاب، هیچ گاه عاری از لغزش و نقصان نبوده است. پیروز سیار كه پیش از این، «كتاب‌های قانونی ثانی» را به قلمی پخته و پاكیزه در كسوت زبان پارسی درآورده بود، اینك روی به ترجمه كامل «عهد جدید» آورده است. این مجموعه قرار است در دو جلد به همت نشر نی انتشار یابد.
جلد نخست آن كه اكنون به پایان رسیده و در مراحل فنی است، شامل چهار انجیل به همراه رساله اعمال رسولان خواهد بود و جلد دوم آن در دست ترجمه و آماده سازی است. ترجمه و انتشار این مجموعه كه حجمی بالغ بر ۱۵۰۰ صفحه خواهد داشت، بی‌گمان اتفاق فرخنده‌ای در عرصه دین‌پژوهی به شمار می‌آید و پیداست كه اشتیاق فراوانی در میان مخاطبان متون دست اول دینی خواهد آفرید. آنچه از پی خواهد آمد، بخشی از دیباچه مترجم است كه در باب شیوه و شكل این اثر گران‌سنگ سخن می‌گوید.
برگردان عهد جدید كه دارای مقدمه‌ها، پانوشت‌های تفسیری و ارجاعات حاشیه صفحات است، نخستین ترجمه فارسی عهد جدید است كه با این ملحقات در ایران انتشار می‌یابد. مأخذ این ترجمه، روایت فرانسه كتاب مقدس اورشلیم است۱ كه از دیدگاه بسیاری از صاحب‌نظران، معتبرترین برگردان كتاب مقدس به زبان فرانسه به شمار می‌آید. ترجمه و تحشیه این كتاب مقدس ثمره كار گروهی متشكل از سی و سه عالم برجسته بوده است كه در میان آنها، به نام دانشمندانی همچون پ.دومناش، امیل اوستی و ... برمی‌خوریم.
این ترجمه فرانسه دارای پانوشت‌های تفصیلی و ارجاعات حاشیه صفحات است و در آن برای هر كتاب یا هر دسته كتاب، مقدمه‌ای نگاشته شده كه در آن مباحث مربوط به نسخه‌شناسی و تصحیح متن، محتوای ادبی، زمینه‌های تاریخی، مباحث مربوط به قانون كتاب مقدس و نیز الهیات با دقت تشریح شده است. این كتاب مقدس كه نخستین چاپ آن در ۱۹۵۵ انتشار یافت، تا این زمان بارها تجدید چاپ شده و آخرین متن تجدید نظر شده آن كه مبنای این ترجمه فارسی بوده، در ۱۹۹۸ انتشار یافته است.
مترجم در عین وفادار ماندن به كتاب مقدس اورشلیم و پیروی دقیق از متن آن، برای رفع مشكلات ترجمه، به متن‌های دیگری نیز مراجعه كرده است. در وهله نخست، باید از ترجمه لفظ به لفظ متن یونانی عهد جدید به فرانسه یاد شود كه با عنوان عهد جدید، ترجمه بین سطری یونانی به فرانسه(۲) به چاپ رسیده است. سراسر ترجمه فارسی حاضر با متن مذكور مقابله شده است. در وهله بعد، از ترجمه جامع كتاب مقدس(۳) كمك گرفته شده كه روایتی بین كلیسایی و ثمره كار محققان مذاهب كاتولیك، پروتستان و ارتدكس است. ترجمه‌های فرانسه دیگری كه به آنها مراجعه شده است، عبارتند از كتاب مقدس اوستی(۴)، كتاب مقدس سوگوند(۵)، كتاب مقدس اوستروالد(۶)، كتاب مقدس شوراكی(۷)،ترجمه جدید كتاب مقدس(۸) و كتاب مقدس مجموعه «لاپلئیاد»(۹).
علاوه بر این، روایت‌های فرانسه، ترجمه‌های فارسی كتاب مقدس كه در صد و پنجاه سال اخیر به چاپ رسیده‌اند نیز مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته‌‌اند. این منابع به ترتیب عبارتند از: كتاب مقدس به ترجمه ویلیام گلن و هنری مارتین (۱۸۷۸)، متن تجدیدنظر شده ترجمه پیشین كه متداول‌ترین ترجمه كتاب مقدس در زبان فارسی است (۱۹۰۴)،ترجمه عهد جدید با عنوان مژده برای عصر جدید (۱۹۷۸)،ترجمه تفسیری كتاب مقدس (۱۹۹۵)، انجیل مسیح (بدون تاریخ)، انجیل عیسی مسیح، ترجمه هزاره نو (۲۰۰۳). علاوه بر این، ترجمه‌های كهن‌تری همچون دیاتسرون (سده سیزدهم میلادی)، ترجمه اناجیل اربعه اثر محمدباقر بن اسماعیل حسینی خاتون آبادی (سده دوازدهم قمری)، نیز مورد مطالعه قرار گرفته‌اند. البته دو منبع اخیر بیشتر از لحاظ تاریخ ترجمه‌های فارسی كتاب مقدس اهمیت دارند.
مترجم چند سال پیش فرصت آن را یافت كه در كتابخانه واتیكان در شهر رم، نسخ خطی ترجمه‌های قدیمی فارسی كتاب مقدس را بررسی كند. این نسخه‌ها كه تعداد آنها كمتر از بیست عدد است، اكثراً به دوره قاجاریه تعلق دارند و استنساخ دو یا سه ترجمه اصلی هستند. یك نسخه از ترجمه خاتون آبادی (دوران صفویه) نیز در این كتابخانه موجود است كه ظاهراً در دوره قاجاریه استنساخ شده است.
در سایر كتابخانه‌های بزرگ اروپا، همچون كتابخانه ملی فرانسه، نیز نسخ خطی دیگری از ترجمه‌های قدیمی كتاب مقدس به زبان فارسی نگهداری می‌شوند. البته بدیهی است كه این منابع صرفاً از لحاظ تاریخ ترجمه‌های فارسی كتاب مقدس اهمیت دارند و برای برگردان‌های امروزی نمی‌توانند به عنوان مأخذ مورد استفاده قرار گیرند.
در این ترجمه تازه، با پیروی دقیق از متن كتاب مقدس اورشلیم، حداكثر كوشش به عمل آمده است تا مفاهیم عهد جدید با حفظ امانت منتقل شود. ذكر مثالی در این خصوص خالی از فایده نیست. نخستین جمله انجیل متی كه سرآغاز عهد جدید است، معمولاً چنین ترجمه می‌شود: «كتاب نسب نامه عیسی مسیح»، با «نسب نامه عیسی مسیح»، یا «شجره نامه عیسی مسیح». در ترجمه‌های فرنگی این جمله نیز اكثراً لفظ genealogie به كار رفته كه به همان معنی نسب نامه یا شجره نامه است.
اما در متن یونانی عهد جدید، جمله خاصی آمده است كه ترجمه دقیق آن چنین است: «كتاب پیدایش (سفر تكوین) عیسی مسیح». محقق فرانسوی، رنه لوارنتن(۱۰) كه صاحب تألیفات متعددی در حیطه مفاهیم كتاب مقدس است، در اثر خود با عنوان دیاتسرون جدید(۱۱)، در تفسیر این آیه چنین می گوید: «در اینجا متی واژه «پیدایش» (Genese) را به كار برده است كه به نخستین فصل كتاب مقدس اشارت دارد؛ همان فصلی كه با سرگذشت خلقت آغاز می‌شود. چرا انجیل نگار در ابتدای دو قطعه نخست انجیل خود (۱‎/۱ و ۱۸) دو بار این لفظ معنی‌دار را تكرار كرده است؟
از آن روی كه القا كند آمدن مسیح سرآغاز «خلقت جدید»ی است كه پیامبران از آن خبر داده‌اند و در مورد دوم، در آیه ،۱۸ به پیدایش انسانی عیسی مسیح اشارت كرده كه نام دیگر او عمانوئیل به معنی «خدا با من» (مت: ۲۳‎/۱) است.»(۱۲) واژه پیدایش در آیه ۱۸ كلاً به «ولادت» ترجمه می‌شود. با شرحی كه ارائه شد، معنی عمیق آیات یاد شده روشن می‌شود و آشكار می‌گردد كه تفاوت «كتاب پیدایش» با «نسب نامه» و «پیدایش (انسانی)» با «ولادت» چه اندازه است. تنها ترجمه فرانسه كتاب مقدس كه در آن به این نكته توجه شده، كتاب مقدس اورشلیم است كه در آن دو جمله مورد بحث چنین برگردانده شده است:
Livre de la genese de Jesus-christ or telle fut la genese de Jesus-christخوشبختانه پانوشت‌های تفسیری كتاب مقدس اورشلیم راهنمای بزرگی برای تنظیم روش ترجمه است و در موارد بسیار مانع از لغزش و خطا می‌شود. البته مترجم در یكی دو مورد، به دلایلی از معادل گذاری كتاب مقدس اورشلیم عدول كرده است. یكی از این موارد به شرطی مربوط می‌شود كه عیسی برای طلاق ذكر می‌كند. این شرط تنها در انجیل متی آمده است. در باب ۵ این انجیل، آیه ۳۲ چنین می‌خوانیم: «لیك شما را می‌گویم هر آن مردی كه زن خویش را به سببی جز بی‌عفافی طلاق دهد، او را به زنا كشانیده است»؛ در باب ۱۹ آیه ۹ نیز چنین آمده است: «باری، شما را می‌گویم: هر كس زن خویش را ـ جز به سبب بی‌عفافی ـ طلاق دهد و زن دیگری را به همسری گیرد، مرتكب زنا شده است.» در متن یونانی انجیل متی، شرط طلاق با لفظ Porneia بیان شده كه به معنی بی‌عفافی یا بی‌عفتی است.
در تفسیری كه در پانوشت این آیه آمده است، تصریح شده كه كلیساهای پروتستان و ارتدكس Porneia را به معنی زنا در زندگی زناشویی تفسیر می‌كنند، در حالی كه كلیسای كاتولیك این لفظ را به مفهوم ازدواج با محارم تعبیر می‌كند كه در شریعت یهودی نوعی از زنا شمرده می‌شود و اقسام آن در كتاب لاویان، باب ۱۸ مشخص شده است. این‌گونه وصلت‌های نامشروع در میان مشركان آن زمان رایج بوده و ازدواج هرودس با هرودیاس كه مورد مخالفت یحیی تعمیددهنده قرار گرفت و در نهایت موجب به قتل رسیدن او شد، از همین نوع وصلت‌ها بوده است. این دو تفسیر متفاوت نشان می‌دهد كه در اینجا باید معادلی برای Porneia به كار رود كه از لحاظ مفهومی دارای نوعی كلیت باشد و گنجایش تعبیرهای متفاوت را داشته باشد.
معادل بی‌عفافی كه در ترجمه فارسی حاضر به كار رفته است، توأمان می‌تواند شامل زنا و وصلت با محارم شود. اما در متن كتاب مقدس اورشلیم از معادل Prostitution استفاده شده كه به معنی خودفروشی یا فحشاست. آیا می‌توان زنا در زندگی زناشویی یا وصلت با محارم را نوعی از خودفروشی شمرد؟ جواب قطعاً منفی است. البته لفظ فحشا در زبان عربی معصیت و گناه بزرگ را نیز افاده می‌كند، اما این معنی در فارسی برای فحشا رایج نیست و در هر صورت Prostitution در زبان فرانسه معنایی جز خودفروشی ندارد.
نكته دیگر اینكه در ترجمه این لفظ، پیروان مذاهب پروتستان و كاتولیك اغلب تفسیر خود را جایگزین ترجمه می‌كنند؛ به این معنی كه به جای به كار بردن لفظی كلی كه ضمن وفاداری به متن اصلی، پذیرای تعبیرهای مختلف باشد، اغلب تفسیر خود را از بی‌عفافی در متن جایگزین می‌كنند و معادل‌های زنا یا وصلت نامشروع را به كار می‌برند. این یكی از روش‌های ناصواب برگردان متون دینی است كه در آن، تفسیر جایگزین ترجمه می‌شود. در ترجمه حاضر سعی بر آن بوده است كه از این شیوه پرهیز شود.
یكی از اشكالات ترجمه‌های فارسی كتاب مقدس این است كه در آنها از الفاظ عربی به معنای رایج نزد اعراب استفاده شده و اسامی شخصیت‌های تاریخی و شهرها و مناطق جغرافیایی به صورت متداول نزد عرب زبانان ذكر شده است. این شیوه بویژه از زمان ترجمه ویلیام گلن و هنری مارتین رایج شده و دلیل عمده آن بی‌گمان استفاده این مترجمان از یك ترجمه عربی بوده است. به همین سبب، می‌بینیم در این ترجمه فی‌المثل كیلیكیا به صورت قلقیا، ایكونیون (نام یونانی قونیه) به صورت ایقونیه، گالاتیا به صورت غلاطیه، فروگیا به صورت فریجیه، كورینتوس (كه در زبان فارسی طبق تلفظ فرانسه، به نام كرنت شناخته می‌شود) به صورت قرنتس و... ضبط شده است.
علاوه بر این، اسامی عبری نیز به صورت رایج نزد اعراب و گاه به چند شكل ضبط شده است. مثلاً ایلیا كه از پیامبران بزرگ دوران پادشاهان است و در كتاب‌های اول و دوم پادشاهان از او سخن رفته است، در زبان عبری الیاهو (به معنی «خدای من یَهُوَه است») نام دارد. الیاهو در عربی تبدیل به ایلیا (یا به تلفظ دقیق إیلیا) شده و به همین صورت در ترجمه فارسی كتاب مقدس وارد شده است.
البته شاید در زمان‌های گذشته رسم بر این بوده كه از اسامی رایج نزد عرب زبان استفاده شود و وسواس‌های فعلی در مورد ضبط دقیق اعلام وجود نداشته است. همین نام الیاهو در ترجمه‌های یونانی كتاب مقدس صورت یونانی یافته و تبدیل به الیاس شده، همچنان كه نام عبری یونا نیز كه به معنی «كبوتر» است، مبدل به یونس شده است. در متن عهد جدید با استناد به عهد عتیق (كتاب ملاكی) از ایلیا به عنوان طلایه‌دار ظهور مسیح یاد می‌شود. اما از آن جا كه عهد جدید به یونانی نگاشته شده، نام ایلیا در آن به صورت الیاس درآمده و به همین شكل در ترجمه‌های فارسی عهد جدید وارد شده است. در نتیجه بسیاری از خوانندگان فارسی زبان كتاب مقدس درنمی‌یابند كه مراد از الیاس عهد جدید، همان ایلیای عهد عتیق است و این دو نام در واقع به یك پیامبر واحد تعلق دارد.
نكته دیگر كه حادتر از مورد قبل است و گاه درك مطالب روشن كتاب مقدس را برای فارسی‌زبانان امروز دشوار می‌سازد، استفاده از از الفاظ عربی به معنی رایج نزد اعراب است. در واقع ما ایرانیان كلمات عربی متداول در زبان خود را نه مانند اعراب تلفظ می‌كنیم و نه به معنی دقیق رایج در زبان كه به كار می‌بریم. در نتیجه به كار بردن الفاظ عربی در فارسی باید با توجه به اختلاف معنایی آنها در زبان ما صورت پذیرد.
در این خصوص، ذكر مثالی می‌تواند به روشن شدن مقصود كمك كند. در ترجمه فارسی كتاب مقدس (۱۹۰۴)، آیه ۲۸ از باب ۴۴ كتاب اشعیا چنین ترجمه شده است: «و [خداوند] درباره كورش می‌گوید كه او شبان من است و تمامی مسرت مرا به اتمام خواهد رسانید.» در این آیه «مشیت» به اشتباه تبدیل به «مسرت» شده است. اما اشكال كار در اینجا نیست، مشكل این است كه فارسی‌زبانان امروز فعل «به اتمام رسانیدن» را نه به معنی اجرا كردن، انجام دادن، تحقق بخشیدن» كه مراد آیه است، بلكه به مفهوم «به پایان رساندن» به كار می‌برند.
معنی روشن این آیه چنین است كه كورش شبان یا راهبری از جانب خداست كه مشیت و اراده او را (در رهایی قوم اسرائیل از اسارت بابلی) محقق خواهد ساخت و بدان جامه عمل خواهد پوشاند. اما فارسی‌زبانان امروز با خواندن جمله «تمامی مسرت مرا به اتمام خواهد رسانید» احتمالاً تصور خواهند كرد كه كورش باعث به پایان رسیدن شادی خدا و بنابراین برانگیختن خشم او خواهد شد كه دقیقاً معنی عكس آیه است.
مورد دیگری كه در این خصوص قابل ذكر است، معادل واژه یونانی (episkope) مربوط می‌شود. episkope كه در ترجمه‌های فرانسه كتاب مقدس معمولاً معادل visite به معنی «دیدار» برای آن به كار می‌رود، در كابرد كتاب مقدس به مفهوم نظرافكندن خدا (epi به معنی «زیر» و skopeoش به معنی «نگریستن» است)(۱۳) بر شخص یا قومی برای داوری و جزا دادن است كه به یكسان می‌تواند منتهی به احسان كردن یا كیفر دادن آن شخص یا قوم شود. در ترجمه فارسی كتاب مقدس (۱۹۰۴) برای این واژه معادل «تَفَقُد» به كار رفته است. تَفَقُد اگر چه در زبان عربی به معنی «دیدار، بازدید، بازرسی، تفتیش» است، اما در فارسی از آن مفهوم دلجویی كردن و محبت و عنایت نمودن درك می‌شود؛ حال آن كه عمل یاد شده خدا می‌تواند منجر به عقوبت كردن فرد یا ملتی نیز بشود كه متضمن معنی عكس لفظ تفقد در زبان ماست.
آنچه گفته شد، بی‌گمان نیت كاستن از قدر و ارزش كار پیشینیان نبود، بلكه از آن روی بود تا تصوری هر چند اجمالی از كم و كیف دشواری‌های ترجمه كتاب مقدس و معضلات این كار ارائه گردد. ترجمه این كتاب هر قدر هم كه با دقت و موشكافی انجام پذیرد، هیچ گاه به نتیجه نهایی نمی‌رسد و در واقع كاری بی‌انتهاست كه در طول زمان پیش می‌رود و كمال می‌یابد، بی آن كه پایان پذیرد. نگارنده این سطور با علم به مشكلات عظیم این كار، در راه آن گام نهاد و تلاش كرد تا ترجمه‌ای در كمال امانت از متن و حواشی عهد جدید به دست دهد؛ ترجمه‌ای كه در عین دارا بودن كیفیت‌های ادبی، ذره‌ای از محتوای متن دور نشده باشد. بی‌گمان این كار نقطه شروع تلاشی است كه باید در طول زمان بهبود یابد و كمال پذیرد.

پیروز سیار
پی‌نوشت‌ها:
۱‎/La Bible de Jerusalem
۲‎/Nouveau Testament interlineaire grecfrancais
۳‎/Traduction CEcumenique de la Bible
۴‎/La Bible Osty
۵‎/La Bible Segond
۶‎/La Bible Ostervald
۷‎/La Bible Chouraqui
۸‎/La Nouvelle Traduction de la Bible
۹‎/La Pleiade
۱۰‎/Rene Laurentin
۱۱‎/Nouveau Diatessaron
۱۲- رنه لورانتن، دیاتسرون جدید، ص ،۶۸ پانوشت ۱.
۱۳. واژه «اسقف» (و نیز معادل فرانسه آن (eشve^que از لفظ یونانی episkopos به معنی «ناظر» گرفته شده است.

منبع : موسسه گفتگوی ادیان