مردی که مجلس را بست

زندگی یپرم خان، بدون شك یكی از پیچیده ترین سرگذشت های سرداران تاریخ مشروطه است و دیدگاه های كاملاً متفاوتی درباره وی وجود دارد. چرا كه او در چند مورد از معماگونه ترین رویدادهای تاریخ مشروطه كه هنوز درباره آنها اختلاف نظر وجود دارد نقش اساسی داشت.یپرم داویدیان گانتساسكی در سال ۱۲۴۷ خورشیدی در دهكده ای در نزدیكی گنجه، كه در آن زمان بخشی از روسیه بود، به دنیا آمد. یپرم ارمنی و مسیحی گریگوری بود. از پانزده سالگی مانند بسیاری از ارمنیان آن دوران گرایش های ناسیونالیستی ارمنی پیدا كرد و به تدریج فعالیت های خود را شدت بخشید تا اینكه به عضویت داشناكسیون، یك حزب مطرح ناسیونالیست - سوسیالیست استقلال طلب ارمنی درآمد. در همین دوران بود كه همراه گروهی نسبتاً كوچك از جوانان ارمنی راهی عثمانی شد تا به اقلیت ارمنی ساكن عثمانی كه تحت ستم شدیدی بودند كمك برساند. اما روس ها در مرز، او و عده ای دیگر را دستگیر كردند و پس از مدتی بازداشت و آوارگی و زندان در شهرهای مختلف روسیه، آنان را به ۲۴ سال تبعید با اعمال شاقه در جزیره ساخالین در سیبری محكوم كردند. درباره اینكه آن روزها چگونه بر یپرم و یارانش گذشت و سرانجام چگونه موفق به فرار از آنجا شدند اطلاعات دقیقی وجود ندارد. آنچه می دانیم آن است كه سرانجام وقتی دوباره در حین فرار اسیر روس ها شدند، خود را ایرانی و اهل تبریز معرفی كردند و چون سندی علیه شان پیدا نشد، به مرز ایران برده شده و در آنجا رها شدند. یپرم مدتی در گیلان و در كمیته های «ستار» و «برق» مشغول فعالیت بود تا اینكه سرانجام با فتح رشت رئیس نظمیه شد و به موقعیت تازه ای دست یافت.
با افتادن شهرهای گیلان به دست مشروطه خواهان، حركت نیروهای یپرم به سمت تهران به رغم مخالفت های گاه و بیگاه محمدولی خان تنكابنی شروع شد. گروه یپرم كه بخش عمده ای از آنان را ارمنی ها و گرجی ها تشكیل می دادند موفق به فتح قزوین شدند. عاقبت نیروهای سپهدار اعظم (محمدولی خان تنكابنی) و قوای سردار اسعد بختیاری نیز به نزدیكی تهران رسیدند. یپرم در كنار این قشون بزرگ تر به مبارزه با نیروهای دولتی برای فتح تهران پرداخت تا اینكه سرانجام مشروطه پیروز شد، تهران فتح شد و نام یپرم نیز به عنوان یكی از فاتحان تهران ثبت شد. پس از فتح تهران یپرم به ریاست نظمیه تهران گماشته شد كه پس از چندی به ریاست نظمیه كل كشور ارتقا یافت.
از آن پس یپرم جنگ های زیادی با مخالفان دولت جدید و طرفداران محمدعلی شاه داشت كه یكی از مهم ترین آنها جنگ با سالارالدوله فرزند مظفرالدین شاه بود كه به پیروزی كامل یپرم انجامید. نخستین اقدام بحث برانگیز مشهور یپرم در همان اوایل فتح تهران اتفاق افتاد. او یكی از حامیان اصلی اعدام شیخ فضل الله نوری بود، اعدام مرحوم شیخ فضل الله نوری آن هم بدان شكل همچنان از نقاط بحث انگیز در تاریخ مشروطه است. دومین حادثه ای كه چهره تاریخی یپرم را تا حدودی نزد گروه های مختلف خدشه دار كرد، ماجرای خلع سلاح مجاهدین و درگیری پارك اتابك بود. پس از آنكه آیت الله بهبهانی ترور شد و برنامه ریزی ترور به سران حزب دموكرات (عامیون) نسبت داده شد، تنش میان این حزب با اعتدالیون شدت یافت. چندی بعد محمدعلی خان تربیت از حزب عامیون نیز ظاهراً به تلافی ترور آیت الله بهبهانی ترور شد.
پس از آن، دولت به تصویب مجلس همه افراد مسلح را كه نظامی دولتی به شمار نمی آمدند، موظف به خلع سلاح كرد.
از چندی پیش، ستارخان جهت بزرگداشت و تمجید توسط دولت به تهران دعوت شده بود و پس از برگزاری مراسم گوناگون، در پارك اتابك تهران مستقر شده بود. هنگامی كه حكم به خلع سلاح داده شد، یپرم ، به عنوان رئیس قوای دولتی با قشونی نسبتاً نیرومند راهی پارك اتابك شد و در آنجا با مقاومت ستارخان و یارانش مواجه شد.این حادثه در آن زمان یپرم را نزد بسیاری بدنام نمود. سومین رویداد از این دست و شاید مهم ترین آنها، تعطیلی مجلس دوم بود. یكی از مخالفان دولت مشروطه، شعاع السلطنه بود. پس از آنكه مخالفت های او به درگیری های جدی با دولت انجامید، مورگان شوستر، مستشار آمریكایی داخل دولت، دستور به مصادره اموال وی به نفع دولت داد. روسیه كه شعاع السلطنه تبعه روس را یكی از مهره های مهم خود در ایران می دانست، این حكم را برنتابید و آن را دستاویزی برای مخالفت با مشروطه و اخراج مورگان شوستر كه از ابتدای ورودش به ایران ناخرسند بود قرار داد.
حكومت روسیه طی دو مرحله اولتیماتوم هایی به دولت ایران داد. اولتیماتوم دوم كه پس از رد شدن اولی توسط مجلس به دولت ایران ابلاغ شد، ایران را تهدید می كرد كه در صورت اخراج نكردن شوستر روس ها تا تهران پیش خواهند آمد.
مجلس كه این بند و مواد دیگر اولتیماتوم روسیه را نمونه بارز زورگویی می دید، با وجود اینكه روس ها تا همان زمان هم بسیاری از شهرهای شمالی كشور را اشغال كرده بودند و در حال پیشروی بودند، آن را رد كرد. اما دولت ناصرالملك نایب السلطنه كه تهدید روسیه را جدی می دید و می دانست كه ایران تاب مقابله با قدرتی چون روسیه را ندارد، موافق پذیرش اولتیماتوم بود. عاقبت قرار دولتیان بر آن شد كه هیاتی تعیین شود كه در این باره تصمیم گیری كند و برای جلوگیری از لغو مصوبات این هیات به دست مجلس، یپرم را بفرستند تا مجلس را ببندد و كسی را در آن راه ندهد.
بستن مجلس و رنجاندن مشروطه خواهان و نمایندگان مردم، اقدام نادرستی به شمار می رود. سرانجام، آخرین نبرد یپرم بار دیگر در برابر سالارالدوله اتفاق افتاد. پس از آن كه قشون عبدالحسین میرزا فرمانفرما از دسته ای از طرفداران سالارالدوله شكست خورد، یك بار دیگر یپرم راهی جنگ با سالارالدوله شد. اگرچه این جنگ با پیروزی نسبی یاران یپرم به پایان رسید اما خود او به تیری كه از درون قلعه شورجه به سوی او شلیك شد كشته شد.

محسن مهدوی مزده

منبع : روزنامه شرق