فوتبال و آیین جهانی

انگاره سازی های رسانه ای در مورد تیم ملی ایران در رقابت های جام جهانی محور یك نشست علمی بود: « ...جام جهانی، و اما بعد...»
شنبه ۱۷ تیرماه در سالن بتهون خانه هنرمندان جمعی از استادان دانشگاه ، پیشكسوتان و دوستداران فوتبال دور هم جمع شدند تا به آسیب شناسی جام جهانی بپردازند.
سخنرانان نخستین «جستار ماه» مركز تحقیقات و مطالعات رسانه ای مؤسسه همشهری دكتر محمد دادگران، دكتر قاسمی، دكتر رحمتی، دكتر احمد میرعابدینی، دكتر عبدالله گیویان، دكتر نعمت الله فاضلی و نسرین سبزه كار بودند.
فوتبال را به خیلی چیزها تشبیه می كنند؛ به جنگ، نبردهای جمعی و فردی گلادیاتور ها، سیاست، انتخابات، سینما یا تب تندی كه باید آن را مهار كرد.
اما به اعتقاد دكتر احمد میر عابدینی فوتبال را می توان به یك آیین هم تشبیه كرد. او در اولین نشست علمی مركز مطالعات و پژوهش های رسانه ای مؤسسه همشهری سخنرانی كرد.
به نظر او فوتبال به عنوان یك آیین، نقش های متعدد و متفاوتی ایفا می كند كه زمینه سازی برای ایجاد اجماع در مورد جهانی سازی از آن جمله است. دین آئین جهانی گرایی با دو گرایش عمده آن یعنی پروژه جهانی سازی و فرآیند جهانی شدن را گسترش می دهد و ابعاد تازه ای برای خود و آنها می آفریند. فوتبال، به یاری فناوری های جدید، بویژه اینترنت و تلویزیون و در چارچوب صنایع سرگرمی، به شكلی آئینی بیشترین مردمان سراسر جهان را وارد عصر جهانی سازی می كند.
تردیدی وجود ندارد كه صرف نظر از عامل فنی و ورزشی، عامل های مختلف اجتماعی، فرهنگی و روانی در عملكرد تیم فوتبال ملی ایران در جام جهانی ۲۰۰۶ آلمان تاثیر داشته است.
دكتر رحمتی در ادامه با موضوع «آسیب شناسی اجتماعی و فرهنگی رسانه های ورزشی» در نشست «جام جهانی و اما بعد...» سخنرانی كرد و در آن مجال كوتاه با تأكید بر برخورد رسانه ها با تیم ملی فوتبال ایران از منظر آسیب شناسی اجتماعی به تحلیل عملكرد این تیم پرداخت.
دكتر سید محمد دادگران استاد دانشگاه مقاله خود را در مورد «پیچیدگی های روانی اجتماعی فوتبال رسانه ای» ارائه كرد. از نظر او فوتبال رسانه ای از نظر علم نشانه شناسی به عنوان مجموعه ای از علائم با تأكید بر مجموعه های مختلف نشانه ها ( لباس های بازیكنان، داوران بازی، تشویق كنندگان و تماشاگران، نشانه ها و علائم زمین بازی با رنگ های به شدت قابل توجه) است كه بر هیجان های حادثه می افزاید. او می گوید: از دیدگاه انتقادی فوتبال رسانه ای وسیله ای برای پر كردن اوقات فراغت، رفتار بازیكنان به عنوان كالا در زیر سلطه رسانه های انحصاری و صنعت تبلیغات در جهان به ظاهر متحد است. این پدیده روانی - اجتماعی با وانمایی هایی غیر واقعانه می تواند دغدغه ها و چالش های گوناگونی در جامعه ایجاد كند و از این طریق انسجام اجتماعی را در خطری جدی قراردهد، بدون اینكه آگاهی لازم و تحلیل دقیقی از وضعیت فوتبال سرزمین ما ارائه كند.
دكتر دادگران با موضوع « پیچیدگی های روانی- اجتماعی فوتبال رسانه ای» در جمع علاقه مندان بررسی كارشناسانه فوتبال حاضر شد و با ارائه تعریفی از فوتبال رسانه ای گفت: نقش همیشه در مقابل انتظار قرار دارد. وقتی انتظارات برآورده نمی شود ناكامی و پرخاشگری نمایان می شود. در فوتبال ۲۰۰۶ رسانه های ما بیش از اندازه مبالغه كردند. آنها از یك طرف وظایف سنگینی را بر دوش بازیگران گذاشتند و از طرف دیگر انتظارات زیادی در مردم ایجاد كردند. در نهایت رسانه های ما به جایی رسیدند كه فراموش كنند زمانی از برانكو و اعضای تیم ملی یك اسطوره شكست ناپذیر ساخته اند. بازیكنان تیم ملی وحشت از ورود به سرزمین خود دارند و این نتیجه نادرست كار رسانه هاست.
در این نشست، دكتر قاسمی با موضوع «فوتبال و رسانه های همگانی» سخنرانی كرد. به اعتقاد او فوتبال پدیده سیاسی شده ای است كه به حوزه فعالیت های فرهنگی - تفریحی وارد شده . از میان رسانه های گوناگونی كه به فوتبال می پردازند، تمركز بر مطبوعات و رادیو و تلویزیون ضروری است، زیرا این نهادها در تماس آنی یا مستمر با اكثریت افراد جامعه هستند.
دكتر قاسمی می گوید: در جامعه ما، در غیاب تنوع كافی تولیدات سرگرمی برای پركردن اوقات فراغت توجه فراگیر به تلویزیون (رسانه ای كه ارزان و بی درد سر است) به همراه جاذبه های فوتبال، تماشای جام جهانی را به یكی از مصارف فرهنگی مهم ( بویژه در میان نوجوانان و جوانان) برای گذران ایام فراغت تبدیل كرده است. فعالیت های فراغتی با ایجاد فضای عمومی و پیوند میان افراد مختلف از حوزه های متنوع را ممكن می كند به این ترتیب، رسانه ها با پرداختن به جام جهانی گامی در راه ایفای كاركردهای مختلف بر می دارند.
دكتر عبدالله گیویان نیز به خصلت های آیینی فوتبال می پردازد. او با موضوع «یك آیین جهانی و چندین آیین محلی» با مروری بر خصلت های آیین (Ritual) به ذكر ویژگی های مهم فعالیت های آیینی اشاره كرد. او می گوید: فوتبال كه برخی آن را به عنوان دین دنیای مدرن معرفی كرده اند، یك آیین و جام جهانی آیینی جهانی دیده می شود كه در آن، فضای كره خاك به شیوه ای نمادین نشانه گذاری می شود. در این آیین جهانی، سهم هر ملتی، به شیوه ای متأثر از منافع برگزاركنندگان آن، كنار جام گذاشته می شود. از اهداف و نتایج این آیین جهانی، یكسان سازی شیوه های فهم و ابراز خود در میان شهروندان جهانی و پذیرش اسطوره سلطه و ثبات در سطح جهانی است كه در یك دوره تناوبی ۴ساله، یك ماه را صرف زیارتی همه جانبه و گسترده می كند.
به اعتقاد این استاد دانشگاه علی رغم سیطره رسانه ای جام جهانی بر سپهر اندیشه و تفكر مردمان جهان، ملت های مختلف به شیوه های بومی بر شكست یا پیروزی تیم های ملی خود می گریند یا دست افشانی می كنند. در این تقابل، آمال و آرزوهای محلی سرچشمه هویتی آیینی می شوند كه در برابر هویت یكپارچه جهانی قرار می گیرد. به عبارت دیگر، آیین های محلی، آیین های مقاومت در برابر تلاش فراگیر برای هدم و حذف هویت های محلی در قالب توهم آیین جام جهانی است. پرسشی كه مقاله دكتر گیویان مطرح و برای پاسخگویی به آن تلاش می كند عبارت است از: نظام رسانه ای كشور تا چه اندازه مخاطبان خود را از ذات این آیین آگاه كرده است و تا چه حد آنان را نسبت به عواقب این آیین مطلع كرده است؟
نسرین سبزه كار نیز با اشاره به كاركرد های پنهان و پیدای فوتبال در سطح قهرمانی به تأثیر رسانه ها در ورود زنان پرداخت. به اعتقاد وی فوتبال به مثابه نوعی ورزش رسانه ای شده كاركردهای متفاوتی در ایران دارد. كاركردهای فرهنگی مانند سرگرم سازی و تفنن، كاركردهای نشانه شناختی مانند مدرن بودن، كاركردهای روان شناختی ابراز هیجانات، كاركردهای اقتصادی مانند كالایی و تجاری شدن فوتبال، كاركردهای اجتماعی مانند تحرك طبقاتی، كاركردهای سیاسی مانند تلقی های ایدئولوژیك و هویتی از تیم ها و مسابقات و كاركرد های سلامتی و بهداشت از آن دست است.
یكی دیگر از سخنرانان، دكتر نعمت الله فاضلی است. «بازنمای فوتبال یا واقعیت نگاهی مردم نگارانه به تماشای فوتبال» موضوع سخنرانی اوست. در این مقاله وی به پدیده ای به نام فوتبال رسانه ای می پردازد. رسانه ای شدن فوتبال باعث تغییر فوتبال از یك امر ورزشی به یك امر اجتماعی با ابعاد مختلف می شود. برخی از این ابعاد عبارتند از: توده گیرشدن، مجازی شدن، ایدئولوژیك شدن، كالایی شدن و جهانی شدن. مقاله دكتر فاضلی در صدد تبیین فرآیند رسانه ای شدن و پیامدهای آن است. هدف اصلی، در این مقاله تحلیل «بازنمای فوتبال» و نه خود فوتبال، توسط رسانه ها و نحوه تفسیر و تأویل این بازنما در ذهن تماشاگران و مخاطبان رسانه است. این مقاله معتقد است كه توجه به چند فرآیند رسانه ای سازی، ساده سازی، مجازی سازی، توده سازی، ایدئولوژی سازی و كالایی سازی فوتبال برای تمایز قائل شدن بین فوتبال به عنوان یك فعالیت و فوتبال به عنوان امری رسانه ای شده، ضروری است.
دكتر فاضلی هم با گله از رسانه های ورزشی در استفاده نكردن از نظرات جامعه شناسان در تحلیل مسائل اجتماعی مسابقات فوتیال گفت: در كشور ما دانش اجتماعی در مورد ورزش وجود ندارد. جامعه ای كه مشكلات عدیده ای در اقتصاد، اجتماع ، فرهنگ و ... دارد، چرا باید ورزشی متفاوت ارائه كند. ورزش ما برشی از اجتماع ما با همان مناسبات است.
در ادامه این نشست شركت كنندگان سؤالاتی را مطرح كردند كه سخنرانان به آنها پاسخ دادند.
مشروح این نشست تخصصی را در همشهری آنلاین بخوانید.

منبع : روزنامه همشهری