اعضای انجمن سری

بی شك اصلی ترین گروه هایی كه در زمان مظفرالدین شاه در زمینه مشروطیت گردهم می آمدند و با برگزاری جلسات و اجتماعاتی به دنبال براندازی حكومت وقت بودند، گروهی بود كه از ۱۲ ربیع الاول ۱۳۲۲ هـ.ق در باغ «سلیمان خان میكده» واقع در خیابان گمرك تهران تشكیل می شد. اعضای این گروه در اوج خفقان با مخفی كاری در شب ها گردهم می آمدند و تا صبح، اقدام به برنامه ریزی علیه حكومت وقت كه به فساد و تباهی متهم بود، می كردند و سپس متفرق می شدند. یكی از اعضای شركت كننده در این جلسات سری «بحرالعلوم كرمانی» برادر شیخ احمد روحی بود كه به دستور محمدعلی میرزا در تبریز به انتقام ترور ناصرالدین شاه به طرز فجیعی به قتل رسید. روحی از نویسندگان و ناشران روزنامه اختر بود كه در شهر استانبول تركیه چاپ می شد. این روزنامه در ایجاد نارضایتی سیاسی و اجتماعی در میان توده مردم نقش عمده ای داشت. نسخه هایی از این روزنامه كه به ایران می رسید دست به دست می گشت. روزنامه ای كه با تلاش میرزاآقاخان كرمانی و خیرالملك انتشار می یافت.
یكی دیگر از شركت كنندگان در این جلسات «علیقلی خان سردار اسعد بختیاری» یكی از روسای ایل بختیاری بود كه علیه سلطنت قاجار فعالیت می كرد. وی در آن زمان یكی از رهبران بانفوذ ایل ایران محسوب می شد. قتل محمدتقی خان بختیاری در دوره ناصری به دستور شاه، موجب این دشمنی شده بود و این ایل دشمن تاریخی و مهم قاجاریه به شمار می آمد. «سلیمان میرزا اسكندری» شاهزاده سرشناس قاجار و مترجم كتاب «سه تفنگدار الكساندر دوما» از دیگر شركت كنندگان فعال در این انجمن بود. خانواده اسكندری در زمره شاهزادگان روشنفكر دوره قاجار بودند. كسانی كه با وی در زمینه ترجمه كتاب فعالیت می كردند اقدام به ترجمه كتاب هایی كردند كه برخی از آنها به دستور شخص ناصرالدین شاه توقیف شد و اجازه انتشار نیافت.
بی تردید چهره برجسته و تاثیرگذار این جلسات میرزانصرالله بهشتی معروف به «ملك المتكلمین» بود. وی دارای اندیشه های روشنفكری بود و بارها به بابی گری متهم شد. با زمزمه های نارضایتی در اصفهان به تهران آمد. پس از مدتی عازم كردستان شد و مقارن با نارضایتی و نهضت عدالتخواهانه مردم ایران مجدداً به تهران بازگشت. شخص میكده از دوستان صمیمی ملك بود و بعدها میان وی و ملك حتی وصلت فامیلی نیز صورت گرفت. میكده بعد از پیروزی نهضت مشروطه از رهبران انجمن های تندرو دوره مشروطیت بود. «سیدجمال الدین واعظ اصفهانی» از دیگر شركت كنندگان این جلسات بود. وی نیز از دوستان نزدیك ملك بود. وی واعظی چیره دست بود و از این طریق به جایگاه ویژه ای در میان مردم دست یافت.
«شیخ الرئیس قاجار» دیگر شاهزاده دوران قاجاری بود كه همراه با دیگر شركت كنندگان و شاهزاده ای به نام «سلیمان میرزا» در این جلسات شركت می كرد. شیخ الرئیس از طرفداران سیدجمال اسدآبادی بود و مخفیانه ارتباط خود را با ناراضیان ایرانی مقیم استانبول حفظ می كرد. وی همچنین رساله ای تحت عنوان «اتحاد اسلام» و در ضرورت مقابله با نفوذ كشورهای استعمارگر غربی نوشت. از دیگر حاضرین در این جلسات «حاج میرزا یحیی دولت آبادی» بود. وی كتابی چهارجلدی به نام «حیات یحیی» در خصوص تاریخ معاصر ایران از قاجار تا استقرار رضاشاه در قدرت نوشت. «سیدنصرالله تقوی» نویسنده اولین رساله تحقیقی در خصوص مشروطه و انطباق آن با احكام شرع از جمله شركت كنندگان در این جلسات سری بود. وی با روزنامه تربیت كه نقش یك روزنامه ناراضی را بر عهده داشت، همكاری می كرد. «محمدحسن فروغی» مشهور به ذكاء الملك نیز از چهره های برجسته شركت كننده در این جلسات بود.
«میرزاحسن رشدیه» بنیانگذار مدارس جدید در ایران و همچنین «حاج سیاح محلاتی» كه بارها در دوره ناصری به زندان افتاده بود و حتی یك بار به اتهام مشاركت در قتل ناصرالدین شاه به حبس افتاد از دیگر شركت كنندگان در این جلسات بودند. «سلطان العلما زواره ای» و «میرزا جهانگیرخان صوراسرافیل» دو تن از برجسته ترین روزنامه نگاران دوره مشروطه نیز در جلسات این انجمن حضور می یافتند. گفته می شود دو تن از زرتشتیان به نام های «ارباب رستم گیو» و «اردشیر جی ایلچی پور» ریپورتر خبرنگار روزنامه تایمز لندن و فرستاده انجمن اكابر پارسیان هند به ایران نیز در این جلسات شركت می كردند. بی تردید اردشیر جی به دلیل آگاهی سیاسی و به ویژه تسلط و شناخت وی از شرایط جهانی، با بسیاری از این چهره ها قابل مقایسه نبود. «محمدرضا مساوات» ناشر روزنامه مساوات كه از جراید تندرو مشروطه بود از دیگر افراد شركت كننده در این گروه بود.
هیات رئیسه این گروه شامل «ملك المتكلمین، سیدجمال الدین واعظ، سیدمحمدرضا مساوات، سیداسدالله خرقانی، سلیمان خان میكده، یحیی دولت آبادی، میرزا محمدعلی خان نصرت السلطان و آقامیرزا محسن برادر صدرالعلما (مجموعاً نه نفر) بودند. این انجمن تلاش داشت شورش گسترده ای علیه سلطنت قاجار در سراسر كشور به پا كند و اصولاً اصلی ترین هدف تشكیل این انجمن براندازی حكومت قاجاریه بود. بی تردید بدون تائید و كسب نظر علمای بزرگ مقیم نجف، امكان فعالیت گسترده و فراگیر وجود نداشت. اعضای انجمن به این نتیجه رسیدند كه بدون كسب نظر موافق علما حركت آنها موفق نخواهد بود. بر این اساس سه تن از اعضای هیات یعنی سیدجمال الدین واعظ، سیدمحمدرضا مساوات و سیداسدالله خرقانی به عتبات اعزام شدند. در میان راه محمدرضا مساوات به شیراز رفت و در آنجا به فعالیت ضددولتی پرداخت، واعظ نیز در مساجد تهران به خطابه مشغول شد و فقط سیداسدالله خرقانی بود كه ضمن عزیمت به عتبات با گروهی از علما از جمله آخوند محمد كاظم خراسانی، شیخ عبدالله مازندرانی، آقامیرزا خلیل تهرانی و سیدكاظم یزدی ارتباط برقرار كرد. در اطراف مراجع بزرگ مقیم نجف گروهی از طلاب جوان و شاگردان آنها حضور داشتند كه «شیخ محمدحسین نائینی و شیخ اسماعیل محلاتی» دو تن از چهره های برجسته بودند كه بعدها در نظریه پردازی مشروطه با اتكای به منابع فقهی بسیار مطرح شدند. فعالیت این انجمن در آستانه سفر مظفرالدین شاه به اروپا كه البته آخرین مسافرت وی بود، گسترش یافت و رفتار مسیو نوز در گمرك كشور آغازگر بسیاری از حوادث بعدی شد. اعضای این انجمن هر یك در تحولات دوره مشروطیت نقش های متفاوت و اساسی برعهده داشتند.

محمود فاضلی

منبع : روزنامه شرق