بررسی علل شکست انقلاب مشروطه

اتفاق غیرمنتظره دومین روز همایش «ایران، یكصد سال پس از مشروطیت تجارب گذشته چشم انداز آینده» دو چیز بود: اول سخنرانی برنامه ریزی نشده اما نكته سنجانه دكتر سیدجواد طباطبایی و دوم سخنرانی رك و صریح مهدی كروبی.
●كروبی مشروطه و اصلاحات
سخنان كروبی البته بی سابقه نبود. او در آغاز برای سخنانش اسناد تاریخی را به شهادت گرفت و از فریدون آدمیت و ناظم الاسلام كرمانی چند نقل قول آورد اما سرانجام حرف دلش را زد و گفت: همایش سده مشروطه خوب است اما چرا مشروطه چرا نهضت ملی چرا انقلاب اسلامی چرا به نهضت اصلاحات نپردازیم اهل مشروطه درگذشته اند اما اهالی اصلاحات زنده اند. و به همین دلیل كروبی به طرح این سئوال پرداخت كه چرا نهضت هایی مانند مشروطه شكست می خورند، ناكام می شوند و در واقع به خواست اصلی خود یعنی دموكراسی نمی رسند و چندی پس از پیروزی اولیه فردی مانند رضاخان از دل مشروطه سربرمی آورد .
به نظر كروبی آسیب شناسی این نهضت ها نشان می دهد فاصله گرفتن از شعارهای اولیه و اعلام شده مهم ترین دلیل تفرقه ای است كه بعدا در مشروطه پدیدار شد و به شكست آن منتهی شد. كروبی افزود: درباره مشروطه نظریات مختلفی داده شده است اما همه صاحب نظران بالاتفاق می گویند جنبش مشروطه حركتی مقدس بود و گام مهمی هم برداشته شد اما ناكام شد و به نتایج مطلوب نرسید و طولی هم نكشید كه از درونش استبداد رضاخانی بیرون آمد. من فكر می كنم در تحلیل هر جنبش و حركتی باید به چند نكته توجه كرد. اول اینكه ببینیم پیشگامانش چه كسانی هستند پیشینه آنها چه است و چه می خواهند. بعد اگر به اهداف نرسیدند ببینیم كه یا كلك زدند و به مردم دروغ گفتند یا اینكه می گوییم نه آنها مواضع شان را گفتند و مردم هم همراهی كردند اما بعدها شعارها عوض شد و بحث ها دگرگون شد و تفرقه به وجود آمد. همه تقریبا این دو نكته را قبول داریم و تفرقه را موجب ناكامی می دانیم. خیلی قبل از مشروطه زمینه اش در محافل دینی است و پیشگامانش هم علما و روحانیون هستند. خب آقای آدمیت مواضعش مشخص است و می گوید روحانیون عامل موثر و اصلی هیجان ملی به شمار می رفتند و قدرت آنها در نفوذ در افكار عامه و طبقه متوسط كسبه و تجار بود. نویسنده تاریخ بیداری ایرانیان جزء مستندترین وقایع نگار های مشروطه بوده كه وقتی به آن نگاه می كنیم متوجه می شویم كه كل قضیه در ذیل دین و در خانه علما اتفاق افتاده است. من منظورم این است كه علما در جنبش مشروطه نقش داشتند و حرفشان هم معلوم است پس ما هر چیزی را كه بخواهیم واقعیتش را بررسی كنیم باید اول ببینیم كه خواسته های پیشگامانش چه بوده آن وقت مراقب بود كه آن مسیر طی شود اما در مشروطه انحراف به وجود آمد و مسیر اولیه طی نشد و بین رهبران اختلاف پیش آمد. در هر حركتی اگر بخواهیم مسیرش منحرف نشود و اهداف اولیه دنبال شود باید به حركت اولیه وفادار ماند و حرف های دیگر نباید جای حرف ها و شعارهای اول را بگیرد.كروبی سپس میان شكست مشروطیت و شكست اصلاحات پیوندی ایجاد كرد و افزود: چرا راه دور می روید در همین جنبش اصلاحات نیز میان اهداف اولیه و راه طی شده فاصله وجود داشت صریحا بگویم آقای خاتمی می گفت كه شعارهای من مصادره شده و بسیاری از آن چیزهایی كه می گویند من نگفته ام. همین انحراف سبب تفرقه و سرانجام شكست می شود و دست آخر یاس و سرخوردگی حاكم می شود. كروبی با اشاره به اثرگذاری اصلاح طلبان بر محافظه كاران گفت: افتخار می كنیم كه زبان آنها مثل زبان ما شده است. اما زبان كافی نیست شاید آنها هم فهمیده اند كه ما دكانی درست كردیم و حالا می خواهند آنها هم دكانی درست كنند اما مغز و قلب باید اصلاح طلب و دموكرات باشد.كروبی در آسیب شناسی شكست مشروطه فقدان احزاب قدرتمند را مهمترین آفت شكست مشروطیت و اصلاحات دانست و افزود: دموكراسی واقعی بدون رقابت احزاب معنا ندارد. آن هم نه احزاب قدرت ساخته بلكه احزاب نیرومندی كه بتوانند برای كسب قدرت رقابت كنند.
●طباطبایی: علما، روشنفكران و مشروطه
دیگر سخنران مورد توجه همایش دیروز دكتر سیدجواد طباطبایی بود. سیدجواد طباطبایی كه چندی است از آمریكا به وطن بازگشته از صبح به همراه همسرش در همایش حضور یافته بود و در حالی كه در هیچ یك از همایش های سده مشروطه در اروپا و آمریكا شركت نكرده بود در همایش اصلاح طلبان حاضر شد و بدون برنامه ریزی قبلی به دعوت برگزاركنندگان سخنرانی كرد. سخنرانی وی چنان جذاب و دقیق بود كه محسن كدیور دو دقیقه از رئیس جلسه وقت گرفت و چند مطلب جامانده در سخنرانی اش را به عنوان استنادات سخنرانی طباطبایی بیان كرد. در واقع طباطبایی كه خود صبح دیروز شنونده سخنرانی كدیور بود در آغاز اعلام كرد كه مایل است در ادامه سخنان كدیور درباره آخوند خراسانی به طرح این مسئله بپردازد كه آیا علمای مشروطه خواه تصور درستی از مشروطه داشتند یا در پی عدالت و... راهی جنبش مشروطه خواهی شدند طباطبایی نظریه بی اطلاعی علما از مشروطه را رد كرد و گفت: اتفاقا اگر قرار باشد افرادی از مشروطه خبر داشته باشند همین علما هستند. جواد طباطبایی برای اثبات نظریه خود به چند نكته توجه كرد: اول اندیشه مشروطه اولین بار در انگلستان تجربه شده است گرچه این تصور كه «مشروطه یك برنامه انگلیسی بود» غلط است اما انگلیسی ها ۸۰۰ سال سابقه دولت مشروطه دارند و منتسكیو و توكویل تقدم انگلیس را تایید كرده اند. دوم اندیشه مشروطه و نظریه دولت قانون تنها یك تئوری مدرن نیست تاریخ مدرنیته مربوط به چند صدسال اخیر است اما مشروطه در انگلیس ۸۰۰ سال سابقه دارد و این نشان می دهد كه مشروطه ریشه در سنت دارد و نه فقط مدرنیته. سوم بنیان اندیشه دولت قانون از دل ادیان الهی به دست می آید. اصولا ادیان الهی چون فقه دارند از نظریه دولت قانون به معنای قانون شرع دفاع می كنند. چهارم اندیشه مشروطه در ایران صدسال سابقه ندارد، از دویست سال قبل از تبریز شروع شده است و علمای دین چون برداشت دقیقی از فقه داشتند و چون فقه با حقوق نسبت دارد دقیقا می دانستند مشروطیت چیست. این درحالی است كه روشنفكرانی مانند آخوندزاده و ملكم خان هیچ تصور درستی نه درباره غرب داشتند و نه اسلام. طباطبایی افزود: خواسته هایی مانند پروتستانتیسم و سكولاریسم و نظریه هایی مانند هرمنوتیك و كلام جدید درباره فهم اسلام كارگشا نیست. من رسما اعلام می كنم بحث سكولاریسم در ایران كاملا پا در هوا است. سكولاریسم در ایران و اسلام نه ممكن است، نه مفید است، نه امكان آن وجود دارد و نه می تواند به وجود آید. اگر قرار است به تجربه گذشته توجه كنیم و برای آینده عبرت بگیریم باید از اینكه پروژه علمایی مانند آخوندخراسانی، علامه نائینی، محلاتی و... را ادامه ندادیم و به تجربه های درخشانی مانند مجلس اول در تبدیل فقه به قانون توجه نكردیم از خود انتقاد كنیم. نه اینكه به حرف های روشنفكران توجه نكردیم و صاحب «مشروطه ایرانی» شدیم.طباطبایی وعده داد تفصیل این بحث را به زودی در كتاب جدیدش درباره «نظریه مشروطه و دولت قانون» منتشر كند.
●حجاریان: تالیف مشروطه
سعید حجاریان اولین سخنران جلسه صبح بود كه ریاست آن را عبدالله ناصری برعهده داشت. او از تكالیف معوقه مشروطه گفت و ادعا كرد ما هنوز در عصر مشروطه ایم. «یك قرن از جنبش مشروطه ایران می گذرد و آنچه مهم است نگاهی انتقادی به این جنبش از زاویه دید جامعه امروز ایرانی است. ذیل این رویكرد، به زعم من، ما كماكان در عصر مشروطیت به سر می بریم. به این اعتبار كه موانع تحول جامعه ایرانی، كماكان به قوت خود پابرجا است.» او كه به دلیل كسالت قادر به خواندن متن سخنانش نبود در بخش دیگر سخنانش به تشریح جنبش مشروطه پرداخت: «جنبش مشروطه ایران در نظامی پاتریمونیال ظهور یافت و تكالیفی را برعهده گرفت. اولین وظیفه مشروطه حاكمیت قانون است. قانون فارغ از محتوای آن، باید ویژگی های شكلی و فرمی مشخصی داشته باشد. یكی از معادل های مشروطه، قانون است.» او افزود: «دومین تكلیف مشروطه تفكیك قوا است اگرچه این روند معمولا سال ها به طول می انجامد و تكلیف سوم تثبیت اصل تساوی مردم در برابر قانون است. جنبش مشروطه ایران برخلاف نمونه های موفق خود، هیچ گاه در مسیری مستمر و پایدار به معیار های خود نزدیك نشده است. این امر سبب بازتولید نظامی پاتریمونیال و استقبال توده مردم از چكمه پوشی به نام رضا خان شد.» حجاریان در ادامه، از مصدق و آرمان های او سخن گفت و از فقدان طبقه متوسط در ایران دوران مشروطیت به عنوان اصلی ترین عامل معوق ماندن تكالیف این جنبش یاد كرد: «مصدق یك مشروطه طلب واقعی بود كه با رویكرد تفویض اختیارات شاه به دولت، مجددا شعار مشروطیت را زنده كرد: شاه باید سلطنت كند نه حكومت. به هر صورت، كودتای ۲۸ مرداد روند تازه اوج یافته مشروطه خواهی را مجددا با افول مواجه كرد.» «چرا با وجود سال ها تلاش، تكالیف مشروطه در ایران هنوز معوق مانده است مهمترین دلیل، فقدان طبقه ای خودآگاه است.» حجاریان به سه گرایش موجود میان روحانیان مشروطه خواه اشاره كرد و فقدان استبداد منور و وضعیت اقلیمی اجتماعی ایران را از دیگر عوامل ناكامی مشروطه برشمرد. «هنوز در فاصله ای معنی دار از معیارهای مشروطیت به سر می بریم و به این اعتبار ما هنوز در عصر مشروطه ایم.»
●نیلی، اقتصاد سیاسی مشروطه
مسعود نیلی دیگر سخنران همایش مشروطه اصلاح طلبان بود. او ابتدا به تبیین رویكرد اقتصاد سیاسی در بررسی تاریخ پرداخت و از معایب دیگر رویكردها به تاریخ سخن گفت: «در اغلب رویكردهای تاریخی، توانایی تعمیم نتایج ضعیف است و این رویكردها قادر نیستند توضیح دقیقی از شرایط به دست دهند. طبق رویكرد اقتصاد سیاسی، انگیزه های بشری در طول تاریخ ثابت است اما شكل آن تفاوت پیدا می كند. در این رویكرد، بر تضاد منافع بین بازیگران اصلی تاكید می شود و این تحلیل توضیح می دهد كه چرا مشروطه دچار شكست شد.» نیلی سپس به معرفی بلوك های اصلی جامعه ایران در عصر قاجار پرداخت و آنها را به تفكیك بررسی كرد. نهادهایی مانند شاه، دربار، دولت، تجار و بازاریان، روحانیان و روشنفكران. او پس از برشمردن منافع هریك از این گروه ها گفت: «با توجه به این شرایط غیرواقعی به نظر می رسد كه جامعه آن زمان خواسته های مترقی ابراز كند و گروه های دیگری وجود داشته اند كه انگیزه های مشروطه خواهی را در جامعه ایران برمی انگیخته اند. تجار در غیاب نظام های مدرن مالی، ایفای نقش می كرده اند و روشنفكران به شیوه های گوناگونی خواسته های مشروطه خواهانه را دنبال می كردند.» بخش بعدی سخنان نیلی به تشریح نقاط اشتراك و افتراق منافع این گروه ها اختصاص داشت. او سپس به شرایط نابسامان محیطی جامعه ایران از دیدگاه اقتصاد، فرهنگ، سیاست بین الملل پرداخت و سخنانش را با این جمله به پایان برد: «در شرایطی كه هم حكومت و هم مردم ضعیف باشند گروه هایی كه اشتراك منافع زیادی دارند، بسیار تاثیرگذارند.»
●غنی نژاد، آرای ملكم خان
دومین سخنران اقتصادی همایش، موسی غنی نژاد بود.
او در ابتدای سخنانش از رویكرد اقتصادی دكتر نیلی به مشروطه دفاع كرد و مشروطه را تجربه شكست اصلاحات نامید. او به اولین اندیشه های فلسفه اقتصادی در مشروطه اشاره كرد و گفت: «اولین كسی كه به صورت منسجم درباره مباحث مطرح اقتصادی در اندیشه مدرن سخن گفت میرزا ملكم خان ناظم الدوله بود شخصیتی كه تا به امروز منفور است. ملكم خان جدای از اینكه چه منافعی داشته و چگونه عمل كرده است برای اولین بار به قانون در مفهوم مدرن آن می پردازد و از تكلیف دستگاه حكمرانی در برابر مردم سئوال می كند.» او این نگاه ملكم را رویكردی جدید به حكومت دانست و افزود: «ملكم خان وجود دولت و حاكم را در چارچوب یك رابطه تجاری می بیند و عقیده دارد انجام وظایف دولت مستلزم امنیت است و دستگاه حكمرانی، كارگزار مردم برای حفظ این امنیت است.» او در پایان علت كنار گذاشته شدن افكار ملكم خان را حاكم شدن آرمان های ناسیونالیستی و سوسیالیستی دولت مدار دانست.
●كدیور مكتب سیاسی آخوند خراسانی
محسن كدیور نیز یكی دیگر از سخنرانان روز دوم همایش مشروطه بود. محمد تقی فاضل میبدی به عنوان رئیس جلسه كدیور را به سخنرانی دعوت كرد و او نیز ابتدا با دو نقل قول از احمد كسروی و تقی زاده درباره اهمیت نقش علمای نجف در جنبش مشروطه سخنانش را آغاز كرد. او آخوند خراسانی را مهم ترین مرجع نجف در آن روزگار دانست كه در كنار میرزا محمد حسین تهرانی، عبدالله مازندرانی، شیخ اسماعیل محلاتی و میرزا محمد حسین نائینی در نجف حامی مشروطه خواهان بودند. او ممیزات مكتب سیاسی آخوند خراسانی را اینگونه برشمرد: «آخوند اعتقاد دارد حكومت مشروعه در خاندان اهل بیت ع است. آخوند خراسانی سایر حكومت ها را عادلانه یا ناعادلانه می داند و همچنین اعتقاد دارد در تدبیر حوزه عمومی فقیهان از امتیاز ویژه ای نسبت به دیگران برخوردار نیستند.» كدیور پس از این مقدمه، به آگاهی و بینش بالای آخوند خراسانی در تبیین اهداف مشروطه اشاره كرد و به بررسی جامعه مشروطه از دو دیدگاه حقوق مردم و جایگاه دین پرداخت: «آخوند عقیده دارد اساس مشروطیت مبتنی بر آزادی است و در حاكمیت مشروطه، ملت است كه زمام تمام امور را بر عهده دارد.» كدیور پس از اینكه كمی به اندیشه های آخوند خراسانی پرداخت آرای او را در سه حوزه قضائیه، مجریه، مقننه و شورای نگهبان بررسی كرد.●عبدی بلای نفت
نوبت به عباس عبدی رسیده بود. او آخرین سخنران جلسه اول بود و از دغدغه حاكمیت قانون و رانت نفت سخن گفت. عبدی سخنانش را با پرداختن به اهمیت عدالت نزد مشروطه خواهان آغاز كرد و مشكل اصلی جامعه پیش از مشروطه را نبود عدالت دانست: «به رغم تمام تلاش های صد سال گذشته جامعه ایران، نیاز امروز ما به قانون كمتر از گذشته نیست. قوانین و تبصره های بی شماری تصویب شده اند اما به معنای دقیق، قانون وجود ندارد.» عبدی سپس به تعریف قانون پرداخت و از علل حكمفرما نشدن قانون در جامعه ایرانی سخن گفت: «عده ای دلیل حاكم نشدن قانون در ایران را مسائل بین المللی دانسته اند و برخی ساختار اقتصادی و اجتماعی را عامل این امر دانسته اند اما به عقیده من هیچ كدام از این دلایل نتوانسته ما را ۱۰۰ سال دور نگه دارد مگر آن كه دلیلی ساختاری باشد.» او همچنین به برداشت صوری مشروطه خواهان و روشنفكران از مفهوم قانون پرداخت و در پایان گفت: «اگر یك اتفاق در ایران رخ نمی داد، مشروطه به نتیجه می رسید. آن اتفاق آغاز فروش نفت است. همبستگی كامل و روشنی میان سهم درآمدهای نفتی در اقتصاد با عدم حاكمیت قانون وجود دارد.»
●رئیس نیا انجمن ایالتی آذربایجان
پس از سخنان كدیور و تشویق بی امان حضار، رحیم رئیس نیا به جایگاه سخنرانی دعوت شد و به تفصیل درباره شكل گیری و فراز و فرود های انجمن ایالتی آذربایجان سخن گفت. او ساز و كارهای مختلف انجمن های مخفی آذربایجان را برشمرد و انجمن ایالتی آذربایجان را برخاسته از درون ملت خواند: «انجمن ایالتی آذربایجان به قدری قدرت و دامنه داشت كه اعتراض برخی از اهالی مجلس شورای ملی تهران را برانگیخت هرچند منشٲ این اعتراضات، شایعات بی اساسی بود كه مخالفان این انجمن رایج كرده بودند.» او در پایان سخنانش به دستاورد های این انجمن پرداخت و فعالیت های آن را به سه دوره تاریخی تقسیم كرد كه با جنگ خونین به پایان رسید.
●سیدآبادی مكتب خانه تا مدرسه
علی اصغر سیدآبادی روزنامه نگار اصلاح طلب سخنران بعدی بود. او تلاش كرد با استناد به شواهد و منابع تاریخی موجود، دقایقی از سیر گذار جامعه ایران به مدرسه نوین سخن بگوید. «آموزش و پرورش در دورا ن ما، بحثی روشنفكرانه نیست. برعكس در مشروطه تمام روشنفكران از جایگاه مهم آموزش و پرورش در روند پیشرفت ایران سخن گفته اند و حتی گاهی اظهارنظرهای اغراق آمیزی از نقش این نهاد ارائه كرده اند.» سیدآبادی سپس به بیان نظرات میرزافتحعلی خان آخوندزاده و عبدالرحیم طالبوف درباره آموزش و پرورش پرداخت و سخنانش را با نقل قول هایی از یحیی دولت آبادی درباره اهمیت آموزش و پرورش در بیداری ایرانیان ادامه داد. یحیی دولت آبادی از اعزام دختران به خارج از كشور برای تحصیل حمایت می كند و از جوانان فرنگ رفته ای كه درس نمی خوانند به شدت انتقاد می كند. پایان سخنان سیدآبادی سه ویژگی گذار از مكتب خانه به مدرسه بود: «اول این كه قبل از تشكیل مدارس ابتدایی، مدارس عالی در ایران شكل می گیرند. ضمن این كه فاصله بین تاسیس مدارس دخترانه و پسرانه نیز زیاد است. تفكرات متولیان آموزش و پرورش آن روزگار معطوف به تكنیك بوده و آنها تصور می كردند علم، بسته ای آماده است كه از غرب وارد می كنند و دانش آموزان مدرن می شوند.»
●شكوری سید جمال الدین واعظ
حجت الاسلام ابوالفضل شكوری تمام بحث خود را معطوف به آرا و نظرات سید جمال الدین واعظ اصفهانی كرد. شكوری از نظرات عدالت محور سید جمال الدین گفت و به روش استدلالی او در بحث های قانونی و سیاسی اشاره كرد: «سید جمال الدین عقیده دارد نبود آزادی باعث همه بلاهای كشور است و برای این جمله، استدلال های قرآنی و فقهی فراوانی می آورد. سید جمال الدین واعظ بر شایسته سالاری تاكید فراوانی دارد و آرای او درباره حقوق انسانی و حقوق بشر، قابل تامل است.» شكوری سخنان خود را با تاكید بر بومی سازی اندیشه های غربی برای پیشبرد اهداف آزادیخواهانه به پایان برد: «اخیرا بحثی با عنوان تقلیل مفهوم مشروطه مطرح می شود به این معنا كه سران مشروطه، مشروطه را نمی فهمیده اند و برای اجرای آن، تقلیلش داده اند. این حرف، هیچ پایه علمی ندارد. كافی است نگاهی به كتاب سید جمال الدین واعظ بیندازید و ببینید كه او تعاریف علوم سیاسی را همانند علمای این علم در غرب تبیین می كند.»جلسه دوم نیز با توصیه محمد تقی فاضل میبدی برای شركت در انتخابات انجمن صنفی روزنامه نگاران به پایان رسید تا هادی خانیكی سخنرانی اش را بعدازظهر روز دوم، آغاز كند.
●خانیكی گرانیگاه مطبوعات
زهرا شجاعی رئیس جلسه بعدازظهر بود. او از خانیكی دعوت كرد تا درباره روند فعالیت مطبوعات از مشروطه تا امروز سخن بگوید. خانیكی ابتدا مدل تحلیلی خود را كه مبتنی بر متغیر های كمی و كیفی بود توضیح داد و بحث را آغاز كرد. او در تمام بحث خود دوره مشروطیت و دوره رضا خانی را مقایسه می كرد و خصوصیات هركدام را برمی شمرد. خصوصیاتی كه تاثیر مستقیم بر كمیت و كیفیت مطبوعات ایرانی داشتند. «مشروطه خواهان به گونه ای روزنامه نگار بوده اند و بسیاری از روزنامه نگاران نیز جزء فعالان جنبش مشروطه به شمار می روند. بین ساحت قدرت و توسعه مطبوعات رابطه معنادار و معكوسی وجود دارد. هرچه حكومتی متمركزتر باشد، مطبوعات توسعه نیافته ترند.» او همچنین پنج شاخص را برای قدرت تعریف كرد: «تمركز، ثبات دولت ها، سهم قدرت نظامی، نحوه پراكندگی نهادهای مدنی و میزان دخالت دولت در اعمال نظارت بر جامعه، متغیر هایی هستند كه بسته به شرایط سیاسی، تغییر می كنند.»او سپس وضعیت جامعه مدنی را در دو دوره مذكور مقایسه كرد و سخنانش را اینگونه به پایان برد: «امروز باید بیشتر به ساختار قدرت بیندیشیم. نگاه گذشته من هابرماسی بود اما پس از مشاهده تجربیات مطبوعات ایران پس از انقلاب، احساس می كنم لازم است روایتی فوكویی از جایگاه مطبوعات در ایران داشته باشم.»
●قاسمی تلاش گام به گام مطبوعات
سید فرید قاسمی شناخته شده ترین پژوهشگر تاریخ مطبوعات ایران است. عنوان سخنرانی او «تلاش گام به گام مطبوعات ایران، از آغاز تا فرمان» بود. قاسمی اینگونه آغاز كرد: «هفتاد سال منتهی به مشروطه، یكی از دشوار ترین دوران روزنامه نگاری در ایران است. ۱۸ سال طول كشید تا در دوره محمد شاه، با درخواست میرزا صالح جهت چاپ روزنامه موافقت كردند و اولین نشریه در ایران متولد شد.» قاسمی سپس به اوضاع مطبوعات ایران در دوره ناصری پرداخت و از ظرافت های روزنامه نگاران آن دوره سخن گفت: «روزنامه نگاران عهد ناصری با وجود همه فشار ها به وظایف خود عمل كردند.» ادامه سخنان قاسمی به اوضاع مطبوعات ایران پس از مشروطیت اختصاص داشت. او از نقش روزنامه تربیت سخن گفت و شرایط ایران پس از مشروطه را تشریح كرد. قاسمی سخنانش را اینگونه به پایان برد: «تجارب را دفن نكنیم، محیط پر از سوءظن و آفت است. روزنامه از لوازم یك جامعه پیشرفته است هرچند آورنده آن نیست.»
●امجد درام مشروطه
حمید امجد نمایشنامه نویس و كارگردان تئاتر ایران، پیش از آن كه سخنانش را آغاز كند علت پیراهن آستین كوتاهش را گرمای قلب الاسد دانست و از حضار عذر خواهی كرد.بحث او درباره الگوهای تجدد در درام مشروطه بود: «ادبیات نمایشی به مفهوم جدید خود در ایران، همزاد تجدد بوده است. نخستین درام پرداز ایرانی همان نخستین نگره پرداز تجدد هم هست میرزا فتحعلی آخوند زاده.» امجد با تاكید بر دو نگره «مقلد» و «مولد» در ادبیات دراماتیك ایران، به مقایسه نگاه، زبان، درام و تفكر دو نمایشنامه نویس دوران مشروطیت پرداخت و آنها را با هم مقایسه كرد: «موید الممالك و كمال الوزاره، هركدام به نوعی بر ادبیات دراماتیك مشروطه، تاثیر گذاشته اند. با موید الممالك مرز های طبقات اجتماعی ایران پررنگ می شود و كمال الوزاره با به كارگیری زبان های گوناگون، آثار یكدستی می آفریند.» امجد پس از بررسی كامل خصوصیات درام این دو نویسنده، به جامعه پس از آنها پرداخت و سخنانش را با توجه دادن همه به مقوله فرهنگ به پایان برد: «با تجربه این همه جابه جایی قدرت و بهتر نشدن اوضاع آیا باز هم باید حوزه عینی و سیاسی را بر حوزه های فرهنگی رجحان داد»
●رجبی دستاوردها
احمد مسجدجامعی در حالی بر صندلی ریاست بخش پایانی همایش تكیه زده بود كه محمدحسن رجبی قرار بود از دستاوردهای فرهنگی و سیاسی روحانیت در مشروطیت سخن بگوید: «صدور صدها نامه و تلگراف در تایید مشروطه خواهان، ظهور روزنامه های مستقل تحت نظارت روحانیان و تاثیرات رسانه ای آنها بر مشروطه، نقش های مهمی است كه روحانیان در مشروطه ایفا كردند.»
●ناطقی انتقاد از ناكامی
ناطقی جوان ترین سخنران همایش مشروطه بود و طبیعی به نظر می رسید رویكردی دانشجویی و رادیكال را در سخنان خود پیگیری كند. او چالش های اصلی ایران مشروطه و ایران امروز را چالش های مذهب و اندیشه، روشنفكری، فرهنگی، اقتصادی و ساختاری توصیف كرد و پس از توضیح درباره آنها و نگاهی به گفتمان های دوران مختلف تاریخ سیاسی ایران به انتقاد از اصلاح طلبان نیز پرداخت.
●صدر زن در طنز
رویا صدر آخرین سخنران همایش بود كه مقاله خود را درباره زنان و جایگاه آنان در ژورنالیسم مشروطه ارائه كرد. او ابتدا به چهره دوگانه زن در طنز ایرانی پرداخت و گفت: «در اندیشه های مشروطه، به زنان نگاه نوگرایانه ای وجود ندارد. البته یك استثنا به نام بی بی فاطمه استرآبادی وجود دارد كه بافت جنسیتی را در طنز مشروطه به هم می ریزد و جامعه مرد سالار را به انتقاد می گیرد. زن ایرانی در طنز، راه درازی را پیموده است و امروز منتقد و هراسناك از تنگ نظری های جریان مسلط جامعه است.»
●جمع بندی همایش توسط احمد مسجدجامعی
در پایان همایش و پیش از سخنان مهدی كروبی،احمد مسجد جامعی نتایج همایش را اینگونه جمع بندی كرد: یك سئوال وجود داشت كه چگونه از بین این همه مسائلی كه در جامعه ما هست به سراغ واقعه تاریخی مشروطیت، كه بحثی چالش برانگیز است، رفته اید آیا این حركت تاریخی می تواند حداقل برای فهم بهتر شرایط امروز كمك كند. با این همه اختلافی كه در مباحث بود وقتی به گذشته رجوع می كنیم به كلمات، معانی و مفاهیمی برخورد می كنیم كه در قالب نگارش ها و جزوه هایی ارزشمند در دوره مشروطیت خلق شدند و در طول این صدسال پیوسته در حوزه نظر و عمل اجتماعی ما حضور داشته اند. مفاهیمی كه در اندیشه متفكران آن دوره مطرح شد و هر روز ابعاد بیشتری یافت مانند كاربرد كلمه ملت در حوزه شریعت و تبدیل واژه رعیت به ملت یا مردم در متمم قانون اساسی و برابری همه افراد در برابر قانون، حقوق شهروندی، رعایت حقوق اقلیت های دینی و حق سئوال نمایندگان از دولت و تفكیك قوا. علاوه بر این معانی، طرح دوگانه هایی كه تا امروز در جامعه فكری ما حضور دارد، از قبیل شریعت و مشروطیت، فقه و قانون، حقوق مردم و تكالیف الهی، سنت و تجدد، عدالت و آزادی، اسلامیت و ایرانیت، عقل و دین، دموكراسی و دینداری، ملت و امت سبب شد تا به سراغ این موضوع برویم. همه این تلاش ها به خاطر آن بوده كه نظامی متناسب با شرایط ایران و سازگار با این عرصه شود. جنبش مشروطیت حوزه دین و سیاست را از هم جدا نكرد. اگر بخواهیم با زبان امروز صحبت كنیم می توانیم بگوییم مردم سالاری دینی، دموكراسی سازگار با دین و بسیاری از تعابیر و مفاهیم سیاسی جامعه امروزی ما ریشه در حوزه های فكری مشروطیت دارد. شكل گیری این نظام جدید با توجه به سنت هزارساله گذشته امری نبود كه به سادگی امكانپذیر باشد. هرچند مجلس نخست توانست با تكیه بر اصول شرع قوانین حقوقی نظام را استخراج كند ولی در عین ترجمه قوانینی از دیگر كشورها و الزام قانونی دادن به آن نخستین گام را برداشت. رویكرد این اجلاس دامن زدن به بحث های كارشناسی، ارائه تحقیقات جدید و استفاده از همه ظرفیت های علمی بود كه حاضر به همكاری با اجلاس بودند. به همین دلیل هم در طول اجلاس شاهد بحث های چالش برانگیز و دیدگاه های مختلف و متفاوت در باب نگرش علما، روشنفكران، جامعه عصر مشروطیت و پیامد های سیاسی و فرهنگی انقلاب مشروطیت بودیم و این به معنای موافقت یا مخالفت برگزاركنندگان با دیدگاه های عرضه شده نبوده است.

منبع : روزنامه شرق