رابطه تقدیر با اختیار

می گویند در شب قدر مقدرات بندگان اعم از خیر و شر و ولادت و مرگ و خلاصه هر چه تا شب قدر سال آینده با آن مواجه می شوند، تقدیر و معین می گردد. اگر چنین باشد، هر كس سرنوشتش تا سال آینده مشخص است. بنابراین، در دایره همین سرنوشت معین حركت می كند و اختیاری از خود ندارد؛ زیرا با توجه به سرنوشتی كه در شب قدر برایش رقم خورده، حركت كرده است. بنابراین، زندگی جبر مطلق است؛ مخصوصاً با عنایت به این كه شب قدر هر سال تكرار می شود، انسان از ولادت تا مرگ در سرنوشتی از پیش تعیین شده حركت می كند؛ اختیاری از خود ندارد. آیا چنین نیست؟ برای پاسخ به این پرسش اشاره به چند مسأله ضرورت دارد:
● معنای قدر و تقدیر چیست؟
قدر در لغت به معنای اندازه و اندازه گیری است. تقدیر نیز به معنای اندازه گیری و تعیین است. اما معنای اصطلاحی قدر عبارت است از ویژگی هستی و وجود هر چیز و چگونگی آفرینش آن؛ به عبارت دیگر، اندازه و محدوده وجودی هر چیز قدر نام دارد. یعنی در نظام آفرینش هر چیزی اندازه خاص دارد و هیچ چیز بی حساب و كتاب نیست. جهان حساب و كتاب دارد، براساس نظم ریاضی تنظیم شده و گذشته و حال و آینده آن با هم ارتباط دارد. استاد مطهری در تعریف قدر می فرماید: «... قدر به معنای اندازه و تعیین است... حوادث جهان... از آن جهت كه حدود و اندازه و موقعیت مكانی و زمانی آن ها تعیین شده است، مقدور به تقدیر الهی است.»
پس در یك كلام قدر به معنای ویژگی های طبیعی و جسمانی چیزها است كه شامل اندازه و حدود و طول و عرض و موقعیت های مكانی و زمانی آن ها می شود و موجودات مادی و طبیعی را دربرمی گیرد.
بنابراین، معنای تقدیر الهی این است كه در جهان مادی آفریده ها از حیث هستی و آثار و ویژگی هایشان محدوده ای خاص دارند. این محدوده با اموری خاص مرتبط است؛ اموری كه علت ها و شرایط آن ها هستند و به دلیل اختلاف علل و شرایط، هستی و آثار و ویژگی های موجودات مادی نیز متفاوت است. هر موجود مادی به وسیله قالب هایی از داخل و خارج اندازه گیری و قالب گیری می شود. این قالب حدود یعنی طول و عرض و شكل و رنگ و موقعیت مكانی و زمانی و سایر عوارض و ویژگی های مادی آن به شمار می آید. پس معنای تقدیر الهی در موجودات مادی یعنی هدایت آن ها به سوی مسیر هستی شان كه برای آن ها مقدر گردیده است و در آن قالب گیری شده اند.
● تعبیر فلسفی قدر، اصل علیت است
«اصل علیت همان پیوند ضروری و قطعی حوادث با یكدیگر و این كه هر حادثه ای تحتم و قطعیت ضروری و قطعی خود را و همچنین تقدر و خصوصیات وجود خود را از امری یا اموری مقدم بر خود گرفته است. اصل علیت عمومی و نظام اسباب و مسببات بر جهان و جمیع وقایع و حوادث جهان حكمفرما است و هر حادثی، ضرورت و قطعیت وجود خود را و همچنین شكل و خصوصیت زمانی و مكانی و سایر خصوصیات وجود خود را از علل متقدمه خود كسب كرده است و یك پیوند ناگسستنی میان گذشته و حال و استقبال میان هر موجودی و علل متقدمه او هست.»
اما علل موجودات مادی تركیبی از فاعل و ماده و شرایط و عدم موانع است كه هر یك تأثیر خاص بر آن دارند و مجموع این تأثیرها قالب وجودی خاصی را شكل می دهند. اگر تمام این علل و شرایط و عدم موانع كنار هم گرد آیند، علت تامه ساخته می شود و معلول خود را ضرورت و وجود می دهد كه از آن در متون دینی به فضای الهی تعبیر می شود. اما هر موجودی با توجه به علل و شرایط خود قالبی خاص دارد كه عوارض و ویژگی های وجودی اش را می سازد و در متون دینی از آن به قدر الهی تعبیر می شود. پس این كه می گویند. در شب قدر همه مقدرات تقدیر می گردد، معنایش آن است كه قالب معین و اندازه خاص هر پدیده روشن و اندازه گیری می شود. این اندازه گیری حتمی نیست؛ زیرا در عالم طبیعت رخ می دهد كه جهان تغییر است و شرایط و موانعی خاص دارد. در این عالم، وجود اشیاء تنها در صورتی قطعیت می یابد كه علت تامه شان موجود شود؛ یعنی تمام شرایط موجود و همه موانع مفقود گردد و فاعل نیز تاثیر بخشد.
با توجه به مقدمه فوق، رابطه شب قدر و تعیین سرنوشت بندگان و كردار اختیاری آن ها روشن می شود. «قدر» یعنی پیوند و شكل گرفتن هر پدیده و هر حادثه با سلسله علل خود و در شب قدر این پیوند دقیقاً اندازه گیری می گردد. اولاً، برای امام هر زمان این پیوند معلوم و تفسیر می شود و ثانیاً، رابطه این پدیده ها با علل خود روشن می گردد.
خداوند متعال چنان مقدر كرده است كه بین اشیاء رابطه ای خاص برقرار باشد؛ مثلاً بین عزت و دفاع از كیان و ذلت و پذیرش ستم رابطه است. هر كس از كیان خود دفاع كند، عزیز می شود و هر كس تسلیم زور و ستم شود، ذلیل می گردد. این تقدیر الهی است. یا بین طول عمر و رعایت بهداشت و ترك بعضی گناهان مثل قطع صله رحم و دادن صدقه رابطه برقرار كرده و فرموده است: هر كس طول عمر می خواهد باید در این قالب قرار گیرد. آن كه این شرایط را مهیا كرد، طول عمر می یابد و آن كه در این امور كوتاهی كرد، عمرش كوتاه می گردد. پس در افعال و كردار اختیاری بین عمل و نتیجه كه همان تقدیر الهی است، رابطه مستقیم وجود دارد.
پس این كه فرموده اند در شب قدر مقدرات بندگان اعم از مرگ و زندگی و ولادت و زیارت و ... تقدیر می شود، همگی با حفظ علل و شرایط و عدم موانع است كه اختیار یكی از علل و شرایط آن به شمار می آید. به این دلیل است كه سفارش شده آن شب مخصوص را به شب زنده داری و عبادت و دعا سپری كنید، تا این عمل در آن شب خاص كه از هزار شب برتر است، شرایط نزول فیض الهی را فراهم آورد. چنین نیست كه اگر كسی در طول سال كاری انجام داد، این تقدیر را تغییر ندهد؛ زیرا تقدیر تغییرپذیر است و با توجه به مقدمات آن تغییر می كند. مثلاً معلم كاردان و مجرب به خوبی می داند كدام یك از دانش آموزانش به دلیل تلاش فردی و استعداد لازم با رتبه بالا قبول می شود و كدام یك به دلیل تلاش یا استعداد كمتر در حد متوسط نمره می آورد و كدام یك به دلیل تنبلی تجدید می شود. علم معلم به دلیل علم او به علت ها است و نفی كننده تلاش دانش آموزانش نیست. در شب قدر همه كردار اختیاری انسان با وصف اختیاری بودن مقدور و اندازه گیری و قالب بندی می شود. خدا، عالم را به علت ها و براساس نظم ساخته، اشیای این جهان را برنامه ریزی می كند و اختیار یكی از مبادی این جهان مادی است.

منبع : روزنامه جوان