خوراک و وعده های غذایی در کویر

غذا از نظر اهمیت در رده ای پایینتر از آب و ترس قرار دارد . نوع خوراکی که در کویر همراه دارید باید به گونه ای باشد که در اثر گرمی هوا به سرعت فاسد نشود و خواص خود را از دست ندهد . در عین حال باید از نظر غذایی مقوی و انرژی زا باشد . از بردن خوراکی هایی که آب زیادی برای هضم مصرف می کنند خودداری کنید . انواع کنسروها غذاهای مناسبی برای مناطق کویری هستند . در صورتی که قصد بردن گوشت به مناطق کویری دارید , آن را کاملا خورد و ورقه ورقه کنید و لایه ای از نمک بر روی گوشت بپاشید . حل شدن نمک در آب گوشت باعث می شود که آب آن مدت زمان طولانی تری برای تبخیر لازم داشته باشد و از فساد سریع آن جلوگیری می کند . از همراه بردن غذا هایی که حاوی سس های خوراکی و سبزیجات هستند خودداری کنید . این نوع غذا ها در مدت زمان بسیار کوتاهی فاسد می شوند .
از مصرف مشروبات الکلی , نوشابه های گازدار و نوشیدنیهای شیرین خودداری کنید . در کویر هر نوشیدنی و یا خوراکی که باعث مصرف بیش از اندازه آب شود توصیه نمی شود . سعی کنید به جای مصرف آب از چایی استفاده کنید .
در هنگام صبح صبحانه کاملی صرف کنید , حتی المقدر در هنگام ظهر از صرف نهار خودداری کنید و غذای بسیار سبکی صرف کنید تا بدن شما به آب کمتری نیاز داشته باشد .
در شرایط بحرانی هر فرد قادر است به مدت ۱۰ روز یا بیشتر بدون مصرف غذا به زندگی ادامه دهد , هر چند مانند تشنگی , گرسنگی می تواند اثرات مستقیمی بر قدرت تصمیم گیری سریع , ترس , درد و سردی بدن داشته باشد . هرچند که اثرات روانی گرسنگی بسیار بیشتر از اثرات آن بر فیزیک بدن فرد می باشد . همان گونه که در روشهای یافتن آب به آن اشاره شد اولین گام قرار دادن خود در یک شرایط ایده ال برای یافتن غذا می باشد . یافتن غذا در شرایط حاد از اهمیت بسیار کمی برخوردار است . پیشنهاد می شود انرژی و زمان خود را صرف فعالیتهای مهمتری چون یافتن آب و یا یافتن مسیر کنید . تقریبا هر جانوری که راه می رود , می خزد , پرواز می کند و یا شنا می کند ارزش غذایی دارد . قطعا میزان گرسنگی شما منوی غذای شما را تعیین خواهد کرد .
قرار دادن دام برای پرندگان یا جانوران کوچک مانند خرگوش یا بزمجه که به وفور در مناطق کویری یافت می شوند روش مناسبی برای تهیه غذا می باشد . همچنین استفاده از گیاهان کویری نیز می توند کارساز باشد . بعضی از گیاهان سمی هستند . در صورتی که قادر به تشخیص سمی بودن یا نبودن آنها نیستید از خوردن گیاهان خودداری کنید و سخن آخر اینکه استفاده از غذاهای حاوی قند در مدت زمان کوتاه ( ۴ روز ) ضرورتی ندارد .
● گیاهان مناطق کویری
▪ درخت تاق
این درخت با آب و هوای خشک و زمینهای نسبتا" شور نواحی کویری بسیار سازگار بوده و در خاکهای سبک و شنی و همچنین بر روی تپه های شنی بخوبی رشد و نمو می کند.
بهمین دلیل از اهمیت بسزایی در رابطه با کویر و تثبیت شنهای روان در مناطق کویری کشور برخوردار است به علاوه چوب آن از نظر سوخت و تهیه ذغال مورد توجه بوده و همچنین در صنعت نئوپان هم مورد استفاده قرار می گیرد.
در خت تاغ بدلیل حفظ رطوبت خاک موجبات رشد و نمو سایر گیاهان طبیعی را فراهم می آورد بطوری که منطقه تاغ کاری شده پس از مدتی به صورت مرتع مشجری در می آید که می تواند مورد استفاده دامها قرار گیرد.
▪ Cyperus conglomerates کلبیت
گونه ای از «جگن» که در گویش محلی بیابان نشینان بنام «کلبیت» شهرت دارد، گیاهی است بوته ای پایا که در تمام عرصه های شنی نوار ریگ بلند آران و بیدگل (تپه های ماسه ای ، بستر کوچه ریگها ، چاله ریگها و حتی روی شنزارهای روان) استقرار دارند.
کلبیت از جمله گیاهان شن دوست بسیار سازگار به خاکهای شنی و فقیر از مواد غذایی می باشد. این گیاه بصورت پوشش غالب ، ایجاد تیپ گیاهی یکنواختی و همگنی را در شنزارها بوجود می آورد. از طرفی ، در جوامع گیاهی اسکنبیل ، دم گاوی ، خارسوف ، نترونسی، بصورت گونه غالب یا همراه ، مشاهده می شود. به علت انعطاف اکولوژیکی بسیار وسیع این گونه گیاهی ، انتشار جغرافیایی آن در ایران بسیار وسیع می باشد. بطوری که از شنزارهای جنوب کشور ، مرکزی و تا شمال کشور نیز گسترش نموده است. این گیاه دارای برگهائی باریک ، کشیده و معمولا" از میان برگها ، یک ساقه گل دهنده ، به طول ٣٠تا ٦٠سانتیمتر خارج می شود. بذرهای گیاه پس از رسیدن براحتی از پوشش محافط گل آذین جدا و توسط باد پراکنده می شود.
اغلب در سالهایی که متوسط بارندگی سالیانه ( زمستان و بهار) مناسب باشد ، رویشگاههای کلبیت ، با ایجاد ساقه های گل دهنده و رشد رویشی بسیار مناسب ، بستر را به شنزارها می بخشد. کلبیت دارای سیستم ریشه ای بسیار فعال ، بصورت ریزومهای جانبی (افقی و عمودی )فراوان ، معمولا" ایجاد توده های وسیع بصورت کلنی، در عرصه های شنی می نماید. بر روی ریزومهای افقی ، جستهای عمودی ، بصورت جوانه های فعال رویشی که تولید اندامهای هوایی می کند ، ظاهر می شود.
▪ Zygophyllum eurypterum قیچ
قیچ درختچه ای است همراه با انشعباات چوبی فراوان که در عرصه های بیابانی بصورت پراکنده در جوامع گیاهی درمنه دشتی مشاهده می شود. ارتفاع متوسط این درختچه تا ٥/٢ متر می رسد
قیچ در نقاط مختلف ایران ، قفقاز ، افغانستان و پاکستان انتشار دارد.
رویشگاههای اصلی قیچ در ایران ، جنوب شرقی شاهرود ، خراسان ، زنجان ، دامنه های مشرف به کوهستان سفید آب و دشت کویر، ارتفاعات انارک و چوپانان می باشد. قیچ معمولا" در خطوط همباران ١٠٠تا ١٥٠میلیمتر بصورت طبیعی ایجاد رویشگاههای مشجر می نماید.
دامنه ارتفاعی رویشگاه قیچ در دامنه های کوهستانی سفید آب بین ١٠٠٠تا ٢٠٠٠متر از سطح دریا است. قیچ گیاهی است بومی مناطق خشک و نیمه خشک در خاکهای شور ، قلیا و شور و قلیایی که عمدتا" دارای آهک فراوان است ، بخوبی رویش دارد. گلهای زرد این درختچه پیش رس بوده و معمولا" در اواسط اسفندماه ظاهر می شوند.
بدنبال آن میوه های بالدار حاوی سه عدد بذر، در اوایل اردیبهشت ماه بوجود می آیند. وجود باله های نسبتا" بزرگ میوه ، جابجایی بذر را توسط باد آسان کرده است. این گیاه بوسیله بذر و قلمه قابل تکثیر است.
▪ Ephedra strobilacea ریش بز
ریش بز که با نامهای «کلیشر» و «علی جونی» توسط بیابان نشینان گویش می شود از درختچه های همیشه سبز(ساقه سبزها) محسوب می شود که در مناطق بیابانی و استپی خشک ، ایجاد اجتماعات طبیعی وسیعی را می نمایند.
ارتفاع این درختچه تا ٥/١متر می رسد. برگهای آن خیلی کوچک و فلسی بوده و در واقع بخش اعظم فرآیند فتوسنتز گیاه به ساقه های آن سپرده شده است. گل های ریش بز، زرد رنگ ، معطر و معمولا" در اردیبهشت ماه ظاهر می شوند، میوه ها به صورت پوشش قرمز گوشتی و آبدار میوه محصور شده در اواخر مردادماه قابل جمع آوری است. این د رختچه در اقلیم خشک و نیمه خشک ایران ، در بیابانهای استان سیستان و بلوچستان ، دشت کویر، حوضه بیابانهای مسیله، قم ،سمنان ، خراسان و دامنه های جنوبی البرز انتشار دارند. ریش بز در خطوط همباران ١٠٠میلیمتر به بالا بصورت طبیعی رویشگاههایی را بوجود می آورد. دامنه ارتفاعی رویشگاه آن معمولا" از ٨٠٠تا ١٨٠٠متر از سطح دریا متغیر است. ریش بز اغلب در بیابانها روی سازند نئوژن که دارای تشکیلات مارنی گچی می باشد ، می روید. سیستم رسیشه ای آن بسیار فعال بوده و انشعابات وسیعی را به پیرامون می فرستد و در انتهای ریشه های سطحی (استولون) که در خاکهای شنی گسترده شده اند، اشنعابات هوایی بصورت جستهای فراوان ظاهر می گردند.
▪ Stipagrostis plumosaنسی
نسی گیاهی بوته ای پایا و بیابانها و شنزارها به فراوانی یافت می شود. انتشار جغرافیایی آن از جنوب ایران تا صحرای قره قوم ادامه دارد.
نسی از خانواده گندمیان (Gramineae) ، بوته ای مرتعی و خوشخوراک که بعنوان گیاهی سازگار، در نقاط استیپی بیابانها و شنزارها ، اجتماعات گیاهی یکدست و وسیعی را بوجود می آورد.
در بسیاری از عرصه های بیابانی که چرای شدید انجام می گیرد. فرصت ظهور و ازدیاد این بوته مرتعی سلب می شود. در صورتی که مدتی این مراتع قرق شوند، بخوبی گستره های رویشگاهی این گونه با ارزش آشکار خواهند شد. دامنه انشتار نسی در ایران شامل تمام بیابانهای لوت تا شمال دشت کویر ، بیابانهای مسیله و در شنزارهای نوار ریگ بلند ، بعنوان گونه شاخص حضور دارند. نسی در خطوط همباران ١٠٠میلیمتر به بالا در اقلیم خشک و نیمه خشک رشد طبیعی دراد. اغلب در تمام خاکها اعم از خاکهای سبک شنی ، لومی ، گچ دار و حتی خاکهای آهکی با نفوذ پذیری زیاد ، گسترش دارد. این گیاه اغلب به همراه درمنه دشتی، نتر ، قیچ و ریش بز جوامع گیاهی گسترده ای را تشکیل می دهند. علت مقاومت آن نسبت به شرایط اقلیم خشک ، بواسطه وجود غلافی از شن دانه اطراف ریشه های افشان گیاه می باشد که بوته را در درجه حرارتهای بالا ( مخصولا" در فصل تابستان) و در باربر کم آبی محافظت می کند. اگرچه نسی یکی از نادر گونه های مرتعی سازگار به عرصه های بیابانی محسوب می شود ولیکن تاکنون توسط دستگاههای اجرایی کشور ، فعالیتی در جهت تکثیر و احیا آن در مراتع قشلاقی صورت نپذیرفته است.
▪ Salsa crassa علف شور الوان
علف شور گیاهی است بوته ای یک ساله ، ساقه و برگهای آبدار و گوشتی ، دارای انشعابات و شاخه های گسترده بر روی اراضی شور و بحالت کپه ای دیده می شود. آنچه که باعث رنگین شدن منظر بوته به رنگهای ارغوانی ، قرمز ، نارنجی ، زرد و صورتی می شود ، مربوط به تغییر رنگ باله های میوه می باشد.
این تغییر رنگ اغلب در ماههای پاییز (آذر تا آبان ماه) مشهود است . بذور علف شور توسط باله های غشایی محصور شده و به این دلیل بذر را سبک و براحتی توسط باد قابل جابجایی است. زمان جمع آوری بذر علف شور طی ماه آبان می باشد. رویشگاههای طبیعی علف شور در اکثر نقاط شوره زار ایران مانند تپه های نمکی مردآباد کرج ، اراضی شور قزوین ، اراک ، قم ، سمنان ، یزد ، گیلانغرب ، قصر شیرین و بیابانهای حوضه مسیله می باشد. این گیاه تنها توسط بذر تکثیر می یابد و بهترین روش ازدیاد علف شور ، در طبیعت ، بذر پاشی و بذرکاری پس از ریزشهای جوی بویژه برف و باران ، در در عرصه های شور و قلیا بعنوان گیاه زیراشکوب گیاهان درختی و درختچه ای بیابانها.
علف شور معمولا" ایجاد تیپهای یکدست و یکنواختی را در تاغزارها می کند . ولیکن توام با سایر گونه های شور پسند مانند خولی ، اشنان و آنابازیس نیز بعنوان گونه های همراه نیز دیده شده است.
علف شور دارای گونه های متعددی است که در محیطهای شور و قلیایی بعنوان گیاهی سازگار و مقاوم زندگی می کند. این گیاه متعلق به خانواده اسفناجیان (Chenopodiaceae) بوده ، گیاهی است یکساله، علفی و ارتفاع آن بین ٤٠تا٨٠ سانتیمتر و قطر تاج پوشش آن بین ٤٠تا ١٠٠سانتیمتر متغییر است. برگهای علف شور کوتاه ، آبدار و گوشتی ، گلهایی سبز متمایل به زرد و میوه هایی رنگین که در فصل پاییز قابل مشاهده است. این گیاه معمولا" در بین تاغزارها به همراه سایر گونه های شن دوست مانند کریفون ، خولی و نسی ایجاد تیپهای گسترده ای را می نماید. خاکهای رویشگاه علف شور از آهکی – گجی تا شور و قلیایی ، متنوع است. این گیاه معمولا" در خطوط همباران ٨٠میلیمتر به بالا می شود. دامنه ارتفاع رویشگاهی آن بین ٤٠٠تا ١٢٠٠متر از سطح دریا متغیر است. علف شور در نواحی مختلف بیابانهای حوضه مسیله ، دشت کویر ، حاشیه دقهای بیابانی مانند بیابان سیاه رگه و چهار طاغی گسترش دارد. زیبایی گیاه بیشتر بواسطه تغییراتی است که در باله های میوه رخ داده ، اغلب نوسانات رنگ در فصل پاییز ایجاد رنگهای قرمز، نارنجی و سیاه می کند . به کوتاه سخن ، مجموعه های گیاهی علف شور ، طیفی از رنگهای متنوع را در سطح بیابانها و نمکزارها ، به تماشا می گذارند.▪ ریواس Rheum ribes
ریواس از گیاهان بوته ای دارویی و صخره دوست بشمار می آید که در نقاط کوهستانی اقالیم خشک و نیمه خشک رویش دارند.
این گیاه پایا ، معمولا" در نواحی شیب دار کوهستانها ، لابلای تخته سنگها به خوبی سازگاری پیدا نموده است. برگهای ریواس معملا" حالت طوقه ای پهن ، بر روی زمین گسترده شده و دارای دم برگ کوتاه ( ٥تا ١٠سانتیمتر) و پهنک بسیار خشن و عریضی ( در برخی موارد قطر پهنک بیش از ٨٠سانتیمتر می رسد) می باشد. در سالهایی که متوسط بارندگی سالیانه مطلوب (حداقل ١٣٠میلیمتر) باشد ، ریواس ایجاد ساقه های گل دهنده به ارتفاع ٥٠تا ٨٠سا نتیمتر می نماید. در انتهای ساقه گل دهنده ، گل آذین زرد متمایل به کرم در اوایل فصل بهار (اردیبهشت ماه) بخوبی نمایان است. میوه های بالدار و قرمز رنگ گیاه در اواخر اردیبهشت ماه و اوایل خرداد ماه رسیده و قابل جمع آوری است.
ریواس متعلق به خانواده علف هفت بند ( Polygonaceae) بوده و بعنوان گیاه خوراکی و دارویی از قدیم الایام در طب سنتی مورد استفاده قرار می گرفته است. ساقه های گل دهنده گیاه همزمان با شکفته شدن گلها ، زمانی که ترد و تازه هستند، به مصارف خوراکی می رسد و بعنوان سبزی خوراکی ترش مزه به همراه سایر ترشیجات مورد استفاده قرار می گیرد. گلهای ریواس دارای دانه های گرد نسبتا" زیادی بوده که زنبورهای عسل برای تغذیه نوزاد داخل کند و بهره برداری می کندن. از طرفی گلهای ریواس را بمنظور رنگ کردن مو به همراه سایر گیاهان رنگ دهنده به مصارف مختلف آرایشی می رسد . میوه ها و بذرهای ریواس نیز بعنوان ملین قوی و ضد کرم در طب سنتی استفاده می کنند.
▪ اشنان Seidlitzia rosmarinus
اشنان درختچه ای شورپسند، مقاوم به خشکی که در اغلب در نواحی شور و قلیایی بیابانها ، ایجاد اجتماعات یک دست و وسیعی را می نماید. اشنان در بیابانها و شوره زارهای دشت کویر و لوت ، بیابانهای مسیله ، دامغان ، سبزوار، خراسان ، کرمان ، یزد و اغلب نواحی شور و قلیایی کشور بعنوان گونه ای بومی و سازگار رویش دارد.
این درختچه متعلق به خانواده اسفناجیان (Chenpodiaceae)بوده و دارای برگهایی آبدار ، گوشتی و استوانه ای شکل که محتوی املاح فراوان می باشد. ارتفاع متوسط گیاه تا دو متر و قطر تاج پوشش آن تا یک و نیم متر نیز می رسد. زمان گل دهی آن ، اوایل شهریور ماه و بذور آن نیز در آبان ماه بطور کامل می رسند. بنابراین بهترین زمان جمع آوری بذر ، آبان تا آذر می باشد. اشنان خاکهای شور و قلیایی را بخوبی تحمل می کند و در خاکهای نیمه عمیق تا عمیق ، همراه با میزان شوری متفاوت و حتی در تشکیلات مارنی( بیابان خطب شکن) نیز می تواند رشد و نمود کند.
قدرت جذب فوق العاده زیاد املاح قلیایی مانند ترکیبات کربنات سدیم و پتاسیم را دارا است به همین دلیل از خاکستر حاصل از سوزاندن شاخ و برگ گیاه ، ماده ای قلیایی «کلیاب» بدست می آورند که در مراکز صنعتی و سنتی مانند صابون سازی ، سفالگری ، شستشوی نخهای ابریشم و شیشه گری استفاده می کنند. اشنان اجتماعات گیاهی وسیعی در عرصه های مختلف بیابانها و شوره زارها مانند بیابانهای ارغوانی ، چاق آباد ، چاه عروس ، چاه شور و اطراف مرنجاب را بوجود می آورند. طی چند ساله اخیر دستگاههای اجرایی در امر بیابانزدایی به توسعه و گسترش رویشگاههای اشنان واقع در مراتع قشقلاقی پرداخته است. اشنان نه تنها بعنوان یکی از گونه های مرتعی ، بلکه از لحاظ حفاظت خاک نیز حائز اهمیت می باشد . تکثیر این درختچه توسط بذر و در اغلب مواقع بذر پاشی از ریزشهای جوی با موفقیت همراه بوده است.
▪ Artemisia sieberi درمنه دشتی
درمنه دشتی به گویش بیابان نشینان «ترخ» شهرت دارد. این گیاه بوته ای بسیار معطر ، عنصر اصلی و غالب اجتماعات گیاهی در استپهای خشک و نپمه خشک کشور محسوب می شود. ارتفاع این بوته بین ۳۰ تا ۵۰ سانتیمتر ، دارای انشعابات متعدد و متراکم که شکل کپه ای را به بوته می بخشد.
درمنه دشتی از خانواده کاشنی(Compositae) بوده و تمام اندامهای هوایی گیاه اعم از ساقه ، برگها ، گل ، میوه و بذر دارای عطری بسیار تند و نافذ می باشد. این گیاه در خطوط همباران ۱۰۰ میلیمتر به بالا به راحتی استقرار می یابد. اغلب در خاکهای لومی، شنی و لومی رسی ایجاد رویشگاهای وسیعی را می نماید. در عرصه های استپی بیابان به همراه سایر گونه های بیابانی و کم توقع مانند نسی، نتر و علف شور، اجتماعات گیاهی متنوعی را بوجود می آورد. این گیاه اگر چه در فصل بهار و تابستان بواسطه بوی عطر بسیار تند آن ، مورد استفاده چرای گوسفندان قرار نمی گیرد، ولیکن در فصل پاییز و زمستان ، زمانی که گیاه غرق در بذر می باشد.
توسط گوسفندان مورد چرا قرار می گیرد. درمنه دشتی از جمله بوته های بسیار سازگار به شرایط سخت بیابان محسوب می شود که علاوه بر مصارف علوفه ای ( در مراتع قشلاقی ) ، بوته ای بسیار مقاوم در مقابل فرسایش های بادی و نقش ارزنده ای را در حفاظت خاک این قاط بر عهده دارد. در طی دهه اخیر، اهمیت اکولوژیکی این گونه با ارزش در عرصه های بیابانی تا حدودی مشخص شده و دستگاه اجرایی کشور ( منابع طبیعی) مراتع قشقلاقی را توسط این گیاه بذرکاری می کنند. تنها روش تکثیر گیاه توسط بذر می باشد.
▪ اسکنبیل Calligonum comosum
اسکنبیل درختچه ای است سازگار به شرایط بیابان ، در شنزارها بعنوان گونه ای شاخص و مقاوم به خشکی و کم آبی زندگی می کند. این درختچه از جایگاه ویژه ای در شرایط متفاوت اقلیم خشک و نیمه خشک بویژه تپه های ماسه ای و شنهای روان برخوردار است. دامنه انتشار آن بسیار گسترده بوده بطوری که در اغلب شنزارهای مرکزی ایران مانند بیابانهای شنی کرمان ، خوروبیابانک ، نائین، دشت کویر، ریگستان جن ، دامغان ، سیستان و بلوچستان ، کرج و آذربایجان حضور دارند.
اسکنبیل متعلق به خانواده علف هفت بند ( Polygonaceae)دارای تنه ای منشعب ، یا غیر منشعب، سفید رنگ، ساقه ایستا و افراشته، برگها اغلب حالت آویز بخود می گیرند. دوره رشد رویشی آن از اسفندماه آغاز و ظهور برگهای باریک و کشیده تا اواسط فروردین ادامه پیدا می کند. گلهای ریز و سفید رنگ آن از اواخر فروردین ماه آغاز و تا اواخر اردیبهشت ماه منظره بسیار بدیعی را به چهره شنزارها می بخشد. میوه ها بتدریج در خردادماه ظاهر می شوند میوه های مژک دار به رنگهای کرم ، سفید، صورتی، قرمز رنگ، تمام پیکر گیاه را فرامی گیرند. ارتفاع اسکنبیل معمولا" بین یک تا سه متر متغیر است.
سیستم ریشه ای درختچه اسکنبیل در شنزارهای مناطق خشک، تنها وسیله جاذب رطوبت بوده و یگانه ابزاری است که گیاه برای جستجوی رطوبت و ترفیع نیاز آبی خودش، به آنها مجهز شده، افزون بر این بواسطه کمبود میزان رطوبت در شنزار و کند بودن جریان آب در خاک ، گیاه مجبور است بطور مداوم انشعابات ریشه ای را جهت درسیابی به رطوبت کافی، به هر سو گسیل دارد. بنابراین فعالیت رشد سیستم ریشه ای در این درختچه ها بسیار فعال بوده و حجم وسیعی از ریشه ها، اندامهایی را در مقابل شرایط محیط سخت محافظت می کند. این فعالیت را حتی در نهالهای کوچک گیاهان شندوست می توان مشاهده کرد.
در برخی بررسیهای انجام گرفته پیرامون تناسب اندامهای زیرزمینی(ریشه ها) به اندامهای هوائی ، نسبت به ده به یک را نیز نشان داده است. به کوتاه سخن، این حجم ریشه ، یگانه وسیله موثر برای زندگی گیاه در خاکهائی است که رطوبت در طبقات عمیق تر وجود دارد. سیستم ریشه ای علاوه بر نقش فیزیولوژیک برای گیاه (ترفیع نیاز آبی) ابزاری نیز می باشد که گیاه را در مقابل بادهای سهمگین و طوفانهای شنی حفاظت کند . به همین دلیل در برخی نقاط شاید بخش وسیعی از خاک اطراف ریشه های اسکنبیل توسط باد، برداشته شده باشد. با این حال گیاه همچنان به رشد طبیعی خود ادامه دهد.اسکنبیل در عرصه های تپه های شنی و ماسه های روان براحتی مستقر شده و درختچه ای است شن دوست که سیستم ریشه های آن با خاکهای سبک سازگاری پیدا نموده است. این درختچه اغلب در بیابانهای ارمنستان ، تاجیکستان ، صحرای قره قوم ایجاد رویشگاههای وسیعی را می نماید. اسکنبیل تغییرات و نوسانات شدید حراتی و رطوبتی را براحتی تحمل می کند و برای کاهش میزان تعرق از سطح برگها ، سطح برگهای خود را به حداقل رسانده است. شکل برگها باریک ، کشیده و دراز می باشند تا در مقابل کمبود رطوبت ( مخصوصا" در فصل تابستان ) و حشکسالی ها ، بتواند حداقل اتلاف آب را از برگها داشته باشند.
اسکنبیل در طبیعت معمولا" بهمراه سایر گونه های شن دوست مانند نسی ، خارسوف ، سوف بی خار، دم گاوی ، آفتاب پرست و کلبیت دیده می شود. اسکنبیل از جمله درختچه هایی است که در دستگاههای اجرایی کشور ( منابع طبیعی) برای احیا عرصه های شنی و شنزارها ، پس از ایجاد بادشکن و یا مالچ پاشی شنهای روان ، در قالب عملیات بیولوژیک از آن استفاده می کنند. روش تکثیر اسکنبیل علاوه بر بذر توسط قلمه نیز ازدیاد صورت می گیرد.
اسکنبیلها همانند دم گاوی انعطاف اکولوژیک بسیار زیادی در مقابل شرایط سخت محخیط بیابان از خود نشان می دهند. این درختچه ها نوسانات شدید درجه حرارت را در فصول مختلف سال براحتی تحمل نموده ، علاوه بر این با وجود سیستم ریشه ای بسیار گسترده و فعال ، حتی در گرمترین ماه سال نیز از حداقل رطوبت موجود در خاک بخوبی استفاده کرده و در واقع حداکثر صرفه جویی را در مقابل اتلاف آب از طریق تعرق ، از خود نشان می دهد . این درختچه ها دارای انشعابات فرعی گسترده بر روی شنزارها بوده و فرم گیاه به اشکال متفاوتی ( کروی ، ایستاده و یا خمیده ) در تپه های ماسه ای مشاهده می شود. میوه های اسکنبیل معمولا" کروی و توپی شکل بوده و در اواخر بهار تشکیل می گردد.
انبوه میوه های مژک دار اسکنبیل در روی ساقه ها به رنگهای قرمز، صورتی و زرشکی ، مناظر بدیعی را در روی ماسه های روان به نمایش می گذاراند. میوه دارای تارهای نازک ابریشمی زیاد در اطراف بوده و به شکل توپ کوچک می ماند که براحتی توسط باد جابجا می شود . اسکنبیلها در اقالیم خشک و نیمه خشک منحصرا" در خاکهای ماسه ای و تپه های شنی استقرار دارند.
▪ Astragalus Squarrous نتر
«نتر» یا «سوس» نامی است که بیابان نشینان به این گونه«گون» نهاده اند. درختچه ای است شن دوست ، بسیار مقاوم به خشکی و سازگار به عرصه های شنی – گچی . این درختچه متعلق به خانواده پروانه آسا(Papilionaceae) ، ارتفاع آن بین ۷۰ تا ۵/۱ متر و قطر تاج پوشش آن بین ۶۰ تا ۱۰۰ سانتیمتر بالغ می گردد.
برگهای شانه ای گیاه پوشیده از کرکهای ریز سفید رنگ بوده به همین دلیل ریخت ظاهری گیاه سبز نقره ای جلوه می کند. این گیاه کم برگ بوده و به همین دلیل بخشی از مکانیسم فتوسنتز گیاه ، توسط ساقه های سبز و جوان آن انجام می گیرد. نتر بومی نواحی ایران ، پاکستان ، افغانستان و ترکمنستان می باشد. در عرصه های شنزارهای چوپانان ، خوارتوران ، سیستان و بلوچستان و بیابانهای مسیله( تپه های شنی مظفرآباد، چاه قرقره و نوار ریگ بلند ) گسترش دارند. خاک رویشگاه نتر اغلب شنی ، سبک و گچی می باشد.دامنه ارتفاعی رویشگاه نتر بین ۸۰۰ تا ۱۲۰۰ متر از سطح دریا است.
این نواحی در خطوط همباران ۸۰ تا ۱۰۰ میلیمتر قرار دارند. این درختچه اغلب همراه سایر گیاهان شن دوست مانند کلبیت ، اسکنبیل، نسی و خار سوف ایجاد اجتماعات پراکنده ای را در شنزارها می نماید. گلهای گیاه معمولا" در اواسط قروردین ماه ظاهر می شوند و میوه های حاوی ۲تا ۳ عدد بذر در خردادماه قابل مشاهده هستند. این درختچه شن دوست ، گیاهی مرتعی و بسیار خوشخوراک در مراتع قشقلاقی محسوب می شود. در اوایل بهار سر شاخه های جوان و گلدار گیاه مورد علاقه گوسفندان می باشد. نتر بوسیله بذر تکثیر می شود.
▪ Ficus carica L.subsp rupestrise انجیر خوراکی صخره ای
انجیر وحشی که در واقع زیرگونه ای از انجیر خوراکی می باشد، درختچه ای است صخره دوست و کند و رشد که اغلب در نقاط سنگلاخی و شیب دار نواحی کوهستانی نیمه خشک رویش دارد. این گیاه درختچه ای است دارای سیستم ریشه ای فوق العاده فعال و سازگار به نوسانات شدید رطوبتی می باشد. انشعابات ریشه های انجیر وحشی در شکاف سنگها ، جایی که تنها در محدوده یقه و منطقه ریشه این گیاه ، مقدار ناچیزی خاک وجود دارد ، نفوذ می کند.
در برخی موارد فعالیت شدید سیستم ریشه ای گیاهان در منافذ سنگها ، منجر به شکستن و خرد کردن سنگها نیز می شود. ولیکن در کوههای ارتفاعات سیاه کوه، کوههای یخ آب و کوشکوه نیز به طور پراکنده در منافذ تخته سنگها دیده می شود. وجود این قبیل گونه های درختچه ای بسیار مقاوم و سازگار ، استعداد و پتانسیل منطقه را در ایجاد پوشش استپ – جنگل بالا می برد و چنانچه خواص اکولوپیک چنین عناصری شناخته شود ، قطعا" در احیاء نواحی سنگلاخی و تراسهای در حال فرسایش کمک بسیار موثری برای مدیریت دستگاههای اجرایی در امر منابع طبیعی خواهد بود. میوه های این گیاه ، شیرین و دارای ارزش غذایی می باشد به همین دلیل اغلب به صورت میوه های خشک در آجیل و تنقلات مورد استفاده قرار می گیرد.
▪ اسفناج وحشی - آنزیپلکس
اسفناج وحشی از جمله گیاهان بوته ای چند ساله می باشد که کشت آن در شرایط آب و هوایی خاص کشور ما نتیجه بسیار مطلوب و خوبی دارد.
گیاهی خوشخوراک، و مناسب برای تغذیه دامها می باشد.
در مقابل خشکی و کم آبی و گرمای زیاد مقاوم بوده و در محیطهای شور بخوبی رشد می کند ، به علاوه از شوری خاک می کاهد و در نتیجه باعث ایجاد محیطی مساعد برای رشد و تجدید حیات گیاهان دیگر می گردد.
روی هم رفته این گیاه با بازده علوفه ای خوبی که دارد برای احیاء و اصلاح مراتع مناسب می باشد.
▪ Smirnovia iranica دم گاوی
دم گاوی معمولا" در عرصه های تپه های ماسه بادی بیابانهای چوپانان ، نوار ریگ بلند ، شنزارهای خوار توران و ریگستان جن انتشار دارد. گلهای این درختچه معمولا" در اواخر اردیبهشت ماه بتدریج تبدیل به میوه های بسیار زیبایی می شوند. میوه ها بصورت نیامهای پفکی شکل ، نسبتا" بزرگ که در داخل آن تعداد ٢ تا ٥ عدد بذر جای دارد. میوه بواسطه وجود کیسه هوادار ، سبک بوده و در اوایل مردادماه توسط باد جابجا شده و به اطراف پراکنده می شوند.
این گیاه معمولا" در خطوط همباران ٨٠ تا١٣٠ میلیمتر بطور طبیعی رویش دارد. دامنه ارتفاعی رویشگاه آن بین ٨٠٠تا ١٢٠٠متر از سطح دریا است. دم گاوی دارای دو نوع سیستم ریشه ای می باشد. ریشه های عمودی گیاه که معمولا" در سالهای اوایل رویش فعالیت دارند، بیشتر بواسطه دسترسی به رطوبت زیرین و استقرار اولیه گیاه در شنزار می باشد.
این نوع سیستم ریشه ای معمولا" زیاد فعال نبوده بلکه ریشه های افقی و سطحی گیاه که معمولا" از سال دوم به بعد فعالیت می کند، برای دستیابی به رطوبت سطحی با انتشار وسیع و گسترده تا شعاع ٣٥متر نیز گسترش می یابد . سیستم ریشه ای در رویشگاه طبیعی دم گاوی معمولا" بر روی ریشه های سطحی و افقی گیاه ، به فواصل ١ تا ٥/١ متر از پایه مادری ، جستهای جدیدی را تولید می کند که پس از چند سال ، توده ای از درختچه که در زیر به هم متصل هستند، بوجود می آیند بنابراین تکثیر دم گاوی علاوه بر انشعابات جستهای ریشه ای ، توسط بذر نیز تکثیر می شوند.
▪ گیاه باریجه Ferala gum mosa
نام گیاهی ست پایا و منوکاریپیک ، بومی نواحی کوهستانی مرطوب و نیمه خشک ایران و چند کشور حوضه دریای مدیترانه .
عمده رویشگاههای گیاه در استانهای خراسان ، اصفهان ، تهران ، مازندران ، مرکزی و زنجان می باشد . شیرابه ای که در اثر خراشهای طبیعی یا مصنوعی از ریشه ، ، ساقه ، برگ و میوه گیاه تراوش می شود اصطلاحا" گالبانوم" گویند. صمغ حاصل از گیاه ، جز فرآورده های فرعی مرتع بوده و بعنوان یکی از مهمرتین گیاهان دارویی – صنعتی صادراتی کشور محسوب می شود.
بدلیل کیفیت و مرغوبیت بسیار بالای باریجه ایران نسبت به سایر ممالک حوضه مدیترانه ، سالیانه بیش از دهها تن صمغ ، به شکل خام از کشور صادر و فرآورده های حاصل از آن با چندین برابر قیمت به کشور سرازیر می شود یکی از رویشگاههای با اهمیت باریجه ، حوضه های آبخیز جنوب و غرب کاشان که براساس آمار سال ۱۳۷۱ ، بیش از یک ششم باریجه صادراتی کشور(حدود یازده تن ) را بخود اختصاص داده است.
از جمله مصارف صمغ باریجه ، کاربرد آن در صنایع عطر و ادکلن سازی، نقاشی ، نساجی و داروسازی است مهمترین ترکیب شیمیای آن ، شامل ترکیبات کومارینی ، استرولی و گلیکوزیدی می باشد.
بدلیل بهره برداری هر ساله از این گیاه در رویشگاههای مختلف کشور و بمنظور یافتن مناسبترین شیوه بهره برداری و برآورد میزان توانایی آن در تولید محصول ، بررسیهای مطالعاتی در زمینه شیوه های مختلف بهره برداری در چهار مرتع باریجه خیز کاشان ( اسحاق آباد ، ویدوجا ، نشل و مرق) انجام گیرد.
نتایج حاصله نشان داد که ما بین چهار روش بهره برداری مرسم ( برش عرضی ، برش طولی، نربری و رویش ایژی ) ، برش طولی ، مناسبترین شیوه در امر بهره برداری شناخته شد. در این عملیات حداکثر تا چهار برش ، بسته به قطر و سنگ گیاه ، آسیب غیر قابل جبرانی را وارد نیاورده و قدرت بازیابی و ترمیم زخم وارد شده ، امکان پذیر است.

محسن ادیب
دکتر حسین بتولی

منبع : سایت کویرهای ایران