روزی که وارونه می شود...

بدون شك، هواپیما وسیله‌ای بسیار آسان و بی‌‌نظیر برای سفر به مقاصد دور دست است و گاهی همین موضوع باعث می‌شود كه اصلا احساس نكنیم چه مسافت زیادی بین مبدا و مقصد سفر ما وجود دارد. اما حتما تا به‌حال شنیده‌اید یا خودتان تجربه كرده‌اید كه بعد از یك مسافرت هوائی چند ساعته، بدن چه عكس‌العمل‌های غریبی از خود نشان می‌دهد و چه طور سیستم خواب و بیداری و خوراك انسان از نظم خارج می‌شود.
البته اگر سابقه مسافرت زیاد به جاهای مختلف و دور دست را داشته و از آن دسته افرادی هم باشید كه خستگی و بی‌خوابی و ... را بعد از سفرهایتان تجربه كرده‌اید، شاید دقت كرده باشید كه بدنتان در سفرهای هوائی، به مناطقی كه معمولا بیش از ۳ ساعت با مبدا سفرتان اختلاف ساعت دارند (فاصله‌شان بیش از ۳ نصف‌النهار است) واكنش شدیدی نشان می‌دهد و گاهی تعجب می‌كنید كه چه طور بعد از یك مسافرت هوائی، فقط چند ساعته ، این قدر خسته شده‌اید كه گاها تا چند روز دچار حالات بی‌خوابی، خستگی مفرط، كاهش اشتها و گاهی سوء‌تغذیه و ... شده‌اید. به این حالات درنگ جتی (JET- LaG) گفته می‌شود و معمولا یك تا چند روز طول می‌كشد و باعث می‌شود كه به‌جای لذت از روزهای اول سفر، تجربه تلخی نصیب آنان شود.
اما در سفرهائی كه مبدا و مقصد سفر در یك نصف‌النهار یا نصف‌النهارهای نزدیك هم قرار دارند یا به عبارت دیگر از نظر ساعت رسمی كشور تفاوت زیادی ندارند، قاعدتا فقط یك خستگی معمولی سفر قابل تجربه است. واقعیت این است كه بدن ما یك ساعت بیولوژیك دارد، یعنی بدن خود را به یك زندگی تكرار شونده‌ی هر روزه و ۲۴ ساعته وفق داده است، به طوری كه مثلا روزهای با فعالیت عادی، صبح به بدن فرمان بیدار شدن می‌دهد و یا مثلا ظهر احساس گرسنه بودن را در انسان ایجاد می‌كند و یا حتی تغییر دمای بدن در طول شبانه‌روز را هم كنترل می‌كند.
فاكتورهای زیادی این ساعت درونی ما را تنظیم می‌كنند كه از جمله مهم‌ترین آنها روشنائی روز است.
● پس چرا وقت خوابم نمی‌رسد؟
فرض كنید شما از ایران در ساعت ۹ صبح به كشوری در غرب ایران مثلا انگلستان سفر می‌كنید كه حدود ۳ تا ۴ ساعت، ساعت رسمی‌شان از ایران عقب‌تر است؛ بعد از ۶ تا ۷ ساعت سفر، شما به آنجا می‌رسید، اما آنجا تازه ساعت ۱۲ یا ۱ ظهر است، با این حساب روز شما ۳ تا ۴ ساعت اضافه شده و چون ساعت بیولوژیك بدن ما بر اساس ۲۴ ساعت شبانه‌روز تنظیم شده و عادت كرده، حال كه به صورت حاد چنین تغییری انجام شده، ممكن است تا عادت كردن به وضع موجود، كمی از حالت تنظیم خارج شود و به صورت علائمی مثل به هم ریختن وضعیت خواب، خواب‌آلودگی روزانه، خستگی مفرط، سردرد، درد عضلانی، كاهش اشتها، سوء‌تغذیه، اختلال در فعالیت‌های ذهنی مثل قضاوت، تصمیم‌گیری،‌ تمركز و حافظه، تحریك‌پذیری یا بی‌تفاوتی خود را نشان دهد. مسلم است كه در سفرهائی با مقاصدی كه اختلاف ساعت بیشتری با مبدا وجود دارد، این مسئله مشهودتر است.
البته همه افراد هم الزاما دچار این علائم نمی‌شوند. ممكن است برخی اصلا ا‌ین تجربه‌ها را نكنند، ولی بعضی افراد هم با اینكه اصلا انتظار ندارند و قبل از سفر هم در حالت سلامت كامل بدنی و ذهنی هستند، از این واكنش بدن تعجب كنند.
در مورد افرادی كه به طور عادی ساعات دقیقی مثلا برای بیدار شدن و خوابیدن و غذا خوردن و... دارند، شاید این مشكلات با احتمال بیشتر پیش آید. مسئله جالب دیگر اینكه وقتی از مبدا سفر به سمت غرب، سفر هوائی كنیم، مشكلات كمتری حس می‌كنیم تا وقتی كه به شرق سفر كنیم، چون در این حالت در واقع روز ما طولانی‌تر می‌شود و بدن این وضعیت را راحت‌تر و زودتر تحمل می‌كند تا به كم شدن طول روز.
به هر حال اقداماتی را می‌توانیم قبل، در حین پرواز و موقع رسیدن به مقصد انجام دهیم تا علائم درنگ جتی با شدت كمتر بروز كند و بدن زودتر بتواند با وضعیت جدید كنار بیاید و مسلما لذت سفر هم بیشتر شود.
● اقدامات كمك كننده قبل از پرواز
▪ بهتر است در صورت امكان، سفرتان را طوری تنظیم كنید كه صبح یا ظهر به مقصد وارد شوید، در این حالت علائم درنگ جتی با احتمال و شدت كمتر بروز خواهد كرد.
▪ از حدود ۲ تا ۳ روز قبل از سفر، تغییراتی در ساعت خوابتان در شب بدهید، به طوری كه اگر می‌خواهید به سمت غرب سفر كنید، بهتر است حتی‌الامكان چند ساعت دیرتر به رختخواب بروید و بخوابید و اگر می‌خواهید به شرق سفر كنید شب‌ها چند ساعت زودتر بخوابید تا كم‌كم بدنتان را آماده تغییر كنید.
▪ قبل از سفر خوب بخوابید و فكر نكنید كه اگر خسته وارد هواپیما شوید و طی مدت پرواز در هواپیما بخوابید، موقع رسیدن به مقصد كمتر دچار بدخوابی و خستگی می‌شوید.
● اقدامات حین پرواز
اما مواردی هم در طی مدت پرواز هست كه با رعایت كردن آن می‌توانید علائم این بیماری را به حداقل برسانید. از جمله:
▪ با آرامش كامل سفرتان را شروع كنید.
▪ لباس‌های سبك و راحت در طول پرواز به تن كنید.
▪ ساعت‌تان را هر چه زودتر با ساعت محلی مبدا سفرتان تنظیم كنید.
▪ حتی‌الامكان از نوشیدن الكل و نوشیدنی‌های كافئین‌دار در طول سفر بپرهیزید.
▪ در طول پرواز به تناوب آب كافی بنوشید.
▪ در طول پرواز غذا به میزان كم و به تناوب بخورید و سعی كنید حتی‌الامكان غذاهای سبك مثل میوه و سبزیجات میل كنید.
▪ هر وقت احساس خواب‌آلودگی كردید، چرتی بزنید.
▪ برای استراحت و چرت زدن در طول پرواز ماسك چشمی بزنید.
▪ با استفاده از یك بالش سر و گردنتان را در وضعیت راحت قرار دهید.
▪ حتی‌الامكان دقایقی در هواپیما قدم بزنید.
پس از رسیدن به مقصد، بسته به فرد، از یك تا چند روز طول می‌كشد تا ساعت درونی بدن به وضعیت جدید عادت كند.
● اقدامات كمك كننده بعد از رسیدن به مقصد
▪ همان‌طور كه قبلا گفته شد به دلیل تغییراتی كه ممكن است در تمركز، عكس‌العمل‌های ذهنی، فیزیكی و ... به صورت موقت پدید آید، حتی‌الامكان در یكی دو روز اول رانندگی نكنید.
▪ حتی‌الامكان قرار كاری مهمی در ۱ تا ۲ روز اول نگذارید. در چند روز بعد هم اگر قرار می‌گذارید در صورتی كه به سمت غرب سفر كرده‌اید، معمولا با توجه به ساعت بیولوژی بدن كه نسبت به قبل تنظیم شده، در صبح انرژی بیشتری دارید، پس قرارهای مهم را صبح بگذارید و اگر به سمت شرق سفر كرده‌اید عصر انرژی بیشتری دارید.
▪ پس از رسیدن به مقصد، حتی‌ اگر خسته هم هستید، سعی كنید حتی‌الامكان نخوابید و اگر روز است به بیرون از مكان اقامت بروید و خود را در معرض نور آفتاب قرار دهید و اگر هم خواستید استراحت كنید، بیش از ۲ ساعت نخوابید.
▪ نور آفتاب كمك می‌كند كه بدن سریع‌تر به شرایط جدید عادت كند بنابراین تا می‌توانید نور‌آفتاب بگیرید!
▪ از خوردن الكل و نوشیدنی‌های كافئین‌دار قبل از خواب شبانه بپرهیزید. اما نوشیدن نوشیدنی‌های كافئین‌دار در طول روز به مقدار متوسط مناسب است.
▪ در صورت تمایل از تكنیك‌های آرام بخش استفاده كنید.
▪ سعی كنید ساعات به رختخواب رفتنتان را مثل قبل تنظیم كنید.
▪ كاملا در تاریكی بخوابید.
▪ در موارد بسیار شدید بدخوابی و خستگی ناشی از آن، استفاده از قرص‌های خواب‌آور و آرامبخش كمك كننده است كه ترجیحا با مشورت پزشك مصرف شود.
▪ در كشورهای دیگر قرص‌هائی حاوی ماده ملاتونین كه یكی از مواد موثر در تنظیم ساعت بیولوژیك بدن است، وجود دارد كه گاهی در مورد بدخوابی به دنبال درنگ جتی مصرف می‌شود، اما با توجه به رعایت نكات لازم در مصرف آن در افراد متفاوت، مشورت با پزشك قبل از مصرف آن توصیه می‌شود.

‌‌ دكتر فائقه شیخ مونسی

منبع : روزنامه سلامت