آیا ایران وارد بازی انرژی شده است

درحالی كه آمریكایی‌ها از تقاضای شدید نفت هند و چین ابراز نگرانی كرده اند این دو كشور خواهان گاز بیشتر هم هستند و به صورت همزمان این بحث مطرح شده است كه آیا می توان گاز را جایگزین نفت کرد .
ایران از نظر ذخایر هیدروكربنی در جهان رتبه بالایی دارد، برای مثال از نظر گاز در رتبه دوم است و از نظر نفت هم جزء ۱۰ كشور نخست است، به عبارت بهتر هر چند در زمینه گاز، اختلاف نظر جدی وجود ندارد ولی به جهت مباحث بازار نفت، در مورد "ذخایر درجا" اختلاف نظرهای جدی هست كه می‌توان در نهایت جایگاه‌های دقیق برای ایران تعیین كرد.
در هر حال،‌ایران یكی از بزرگترین كشورهای دارای ذخایر گاز طبیعی است و همین مزیت دركنار هزینه‌های كالاهای جایگزین، استفاده از گاز طبیعی را به عنوان تامین‌كننده انرژی مورد نیاز در صنعت و حمل‌ونقل كم‌كم مورد توجه قرار داده است.
اگر فرض كنیم وقوع رخدادهای بازار گاز و شرایط ایران در كنار تحلیل نتایج حاصل از استراتژی‏های توسعه، این نتیجه را به دست داده قطعاً نمی‏توان بدون هدف‏گذاری مناسب به تدوین استراتژی پرداخت. به عبارت بهتر اقتصاد كشور در شرایطی نیست كه مدعی شویم می‏توان از مؤلفه‏های یك اقتصاد باز همچون قیمت، سهل‏الوصول بودن و یا معافیت‏های مالیاتی به افزایش مصرف در این بخش به صورت مناسب و در حالت بهینه امیدوار بود.
در واقع اگر به منابع تامین منطقه‌ای نفت خام دقت كنیم در یك دوره كوتاه مدت كمتر شاهد نوسان یا تغییر در تامین منطقه‌ای نفت خام هستیم و دامنه نوسان‌ها كمتر از چند درصد است و تنها در میان مدت است كه می‌توان شاهد تغییرات قابل توجه بود.
پدیده كیفیت باعث می‌شود كه سیستم‌های زیر گروه در مناطق مختلف كشور به صورت هدایت ‌شده‌ای در چارچوب الگوهای خاص قرار گیرند.
نظام پالایش كشورها براساس نوع نفت خام طراحی می‌شود، بخش پایین‌تر پالایش یعنی بنزین و سایر فراورده‌های نفتی هم براساس آن الگو نظام‌مند می‌شود و جالب آن است كه صنایع مرتبط هم با روند زمانی میان مدت و همسو با مختصات فنی نفت خام می‌شوند.
این شرایط باعث می‌شود كه ضریب جانشینی نفت خام‌های گوناگون كاهش یابد و عملا ارتباط بین قیمت یك نفت خام و عرضه یك نفت خام دیگر به شدت كاهش یابد، به ویژه آنكه تفاوت قیمت‌ها هیچ‌گاه در حدی نخواهد بود كه بتواند هزینه تغییر سیستم‌ها را جبران كند.
اما در عمل شاهد آن هستیم كه افزایش تقاضای كشوری مثل چین باعث می‌شود كه قیمت نفت خام در بازار نیویورك افزایش یابد و حتی مقامات آمریكایی این كشور را عامل افزایش قیمت نفت می‌دانند، اتهامی كه دو ماه قبل انگلیسی‌ها مطرح كردند.
تحلیل‌گران بازار این پدیده را ناشی از ارتباط روانی بازار و مسایلی از این دست می‌دانند كه با تركیب با مسایل سیاسی تاثیرگذار خواهد شد . این خصوصیت به راحتی قابل كنترل و هدایت است اگر كشورهای تاثیرگذار بخواهند آن را كنترل كنند.
سال گذشته نخست‌وزیر تركیه در شرایطی به ایران آمد كه یكی از مهم‌ترین اهداف وی كه همان تخفیف گرفتن قیمت گاز بود به نتیجه نرسید. اما این موضوعی است كه ترك‌ها از همان آغاز در پی آن بودند. این موضوع از میزان قراردادهای مختلف این كشور قابل پیش‌بینی بود.
صادرات گاز ایران به تركیه از دسامبر ۲۰۰۱ پس از مناقشه‌های فراوان و چند بار تاخیر آغاز شد. این روند كه بارها دچار تنش شده، همواره مبنای بسیاری از سیاست‌گذاری‌های مقامات ایران برای صادرات گاز بوده است؛ هرچند اكبر تركان در آذر ۸۲ مدعی شد «در زمینه گاز، صادرات آخرین راهكار است» و هیچ‌گاه كسی اظهارنظر معاون برنامه‌ریزی وزیر نفت را تكذیب یا اصلاح نكرد.
قیمت تمام‌شده گاز برای تركیه، یكی از مهمترین دستاویزهایی بوده كه از سوی سیاستمداران این كشور (بعد از دولت اسلامگرای اربكان) به عنوان مبنای لزوم بازنگری در این قرارداد مطرح شده است و اغلب ادعا می‌شود قیمت تمام شده گاز برای این كشور، در شرایطی كه آن را از ایران وارد كند، بسیار بیشتر از شرایطی است كه واردات از كشوری مثل روسیه یا آذربایجان صورت گیرد.
این در حالی است كه ملاكی مدیرعامل وقت شركت ملی گاز ایران، در آذر ۸۲ مدعی شد تركیه به تازگی چنین موضوعی را رسما مطرح نكرده است و اگر روزی چنین شود، براساس قرارداد در صورت توافق ایران می‌توان در مورد آن مذاكره كرد. هرچند ایران معتقد است برای بررسی و احتمالا تجدیدنظر در این قرارداد، ادله كافی وجود ندارد.
● روسیه، رقیب جدی
زمانی كه به بررسی عوامل بازدارنده توسعه صادرات گاز ایران می‌پردازیم، وجود جانشینی قوی برای تامین گاز مورد نیاز آنها به‌عنوان مهمترین عامل (در بین عوامل اقتصادی) قابل توجه است. براساس گزارش MF، در سال ۲۰۰۲ كشور روسیه نزدیك به ۶۳درصد از گاز مورد نیاز تركیه را تامین كرده در حالی كه سهم ایران نزدیك به ۱۵درصد بوده است درحالی كه این كشور تنها بازار صادراتی ایران است.
جالب آن است كه روسها این روزها در صدد احداث خط لوله جدید گاز هم هستند تا مشكلات خود را از مسیر اوكراین كاهش دهند.
موضوعی كه در تیرماه ۱۳۸۱ نشریه تخصصی پترولیوم آرگوس از قول شركت Sajpen (زیرمجموعه Eni) اعلام كرد، احداث دو خط لوله انتقال گاز طبیعی از روسیه به تركیه با عنوان Bule Stream به پایان رسید. این دو خط لوله ۳/۲ میلیون دلاری، توان انتقال سالانه ۱۶میلیارد متر مكعب را دارد. این دو خط لوله با قطر ۲۴ اینچ و طول ۳۸۵ كیلومتر، در عمق ۲۱۵۰ متری سطح دریا احداث شد كه به بخش ۳۷۲كیلومتری آن در خاك روسیه متصل شده‌اند. این خطوط لوله در فوریه ۲۰۰۲ رسما افتتاح شد.
این وضعیت ناشی از دو عامل بسیار مهم است كه به نوعی علت و معلول یكدیگرند.
۱) امكان انتقال بیشتر گاز روسیه به تركیه
۲) هزینه نسبی كمتر آن برای خریدار
تركیه مدت‌ها است گاز مورد نیاز خود را از مجموعه كشورهای مشترك‌المنافع و به ویژه روسیه تامین می‌كند. این دوره زمانی باعث شده از یك سو طی زمان، افزایش ظرفیت انتقال گاز از طریق خط لوله افزایش یابد و از سوی دیگر، با سرشكن شدن هزینه‌ها قیمت تمام شده برای مردان آنكارا كمتر از دیگر گزینه‌ها باشد. و این ایده‌ حداقل در مرحله سخن به عنوان ابزاری برای چانه‌زنی و گرفتن امتیاز از كشورهایی همچون ایران كاربرد فراوانی دارد.
● جایگاه ایران
در شرایطی كه رشد مصرف انرژی در كشور سالانه ۶ درصد برآورد می‏شود، وقتی قرار است جهت‏گیری به سمت افزایش سهم گاز باشد، قطعاً نرخ رشد مصرف گاز بیش از این میزان خواهد بود. به تبع چنین شرایطی، سرمایه‏گذاری‏های كلان و ارائه خدمات تكمیلی لازم است و نمی‏توان به راحتی از كنار این خبر شبكه اطلاع‏رسانی نفت ایران (شانا) گذشت كه "جایگزین گاز طبیعی با فرآورده‏های نفتی و برق، از مهمترین اقدام‏های بخش انرژی است."
باید دید این "مهمترین اقدام" به كدام سمت و سو گام برمی‏دارد و تا چه اندازه می‏تواند حاشیه‏های امنیت را در حدی قابل قبول حفظ كند و آیا این حاشیه قابل قبول به صورت مطلق قابل تحقق است یا در شرایط بحرانی، خود به عاملی برای تشدید بحران مبدل خواهد شد؟
آیا قرار است ایران یك صادر كننده باشد در این شرایط جایگاه ایران درحوزه بازار جهانی چیست؟
استراتژی كشور برای رسیدن به این جایگاه كدام است ؟
سیاستهای حمایتی این استراتژی در برنامه ها چه جایگاهی دارند؟

محمد عباسی

منبع : مجله گسترش صنعت