جلوه‌های مذهبی در آثار پیشکسوتان انیمیشن

خیلی ها تصور می کنند انیمیشن صرفا عرصه تخیلات و رویاپردازی های کودکانه است. اگرچه این باور به دلیل تمرکز اغلب آثار انیمیشنی بر سرگرم کردن کودکان با بهره گیری از مولفه ها و شخصیت ها، غیرواقعی و اساسا برخاسته از تخیلات ذهن بشری است، اما امکان بهره گیری از انیمیشن برای طرح مسائل مهم بشری و پروراندن باورهای دینی را نمی توان نادیده گرفت. ضمن آنکه در عین معطوف شدن به طرح چنین مسائلی می توان از مولفه های سرگرمی ساز نیز بهره گرفت.
این دیدگاه از همان دوران اولیه فعالیت هنرمندان انیماتور وجود داشت و بزرگانی مانند الکساندر کرو لیکف، ایوان فئودرویچ، کلودلوبلوگر و بسیاری دیگر، آثار انیمیشن خود را با توجه به چنین دیدگاه هایی خلق کردند و مضامین مذهبی را دستمایه آثارشان قرار دادند.
در ایران هم ساخت انیمیشن های مذهبی در سال های ابتدایی دهه ۱۳۶۰ آغاز شد و تا به امروز ادامه پیدا کرد، اما در سال های اخیر این به شکلی جدی تر دنبال می شود و حتی آثار سینمایی بلند نیز در همین قالب ساخته شد.
امسال در پنجمین جشنواره پویانمایی تهران نیز بخش ویژه ای به این موضوع اختصاص پیدا کرده که «مذهب و پویانمایی» نام دارد. در این بخش فیلم های «الایجا» اثر درک میس، «معجزه گر» اثر استانسیلا و سوکولوف، «موسی» اثری گری هرست و «کربلا» ساخته شده در مرکز بین المللی بیروت به نمایش درمی آیند. مطلبی که پیش رو دارید، اشاره ای دارد به نخستین آثار انیمیشن در دنیا که با توجه به مضامین مذهبی ساخته شده اند.
پدر انیمیشن روسیه الکساندر کرولیکف به شدت تحت تاثیر مفاهیم معنوی کلیسای ارتدوکس کی یف در اوایل قرن بیستم بود. اگر کسی بخصوص در شمایل های کلیسای نیکلاس قدیس در اوکراین دقیق شود تاثیر فضای معنوی آن را بر کارهای کرولیکف به وضوح درخواهد یافت. او نخستین شاهکارش را در سال ۱۹۱۲ براساس همین عقیده ساخت.
انیمیشن دیگر او در سال ۱۹۲۰ به نام Myena Tashnit بیشتر مقاله ای است در باب حرکت معنوی به سوی بخشایش پس از هبوط انسان روی زمین. زندگی خود کرولیکف نیز روی آثارش تاثیری ژرف داشت، کودک فیلم کارتونی «زاکاتا» ساخته شده در سال ۱۹۲۲ فکر می کند که جایگزینی است برای برادرش که در دروان نوزادی مرده و با این خیال زندگی می کند. رنج و لذتی که در فضای تیره این فیلم وجود دارد مستقیما از تعالیم مسیحی الهام گرفته شده است.
انیماتور دیگر روسی که مستقیما دنیای ذهنیش را مدیون مذهب و سبک کارش را وامدار شمایل های دوران بیزانس است و در آثار انیمیشن اولیه خود بی پرده پوشی به این مسئله می پردازد ایوان فئودرویچ است. آثار او در ابتدای دهه ۳۰ میلادی به گونه ای نمادین مذهبی هستند. او در سال ۱۹۸۳ با انیمیشن «قدم دوم» آشکارا با آموزه های مسیحی هم عصرش در یک راستا قرار گرفت. مسئله ای که بعدها در کار او به فراموشی سپرده شد. اما حکایت انیماتورهای لهستانی اندکی متفاوت است.آنها در این حیطه همیشه در راهی تاریک و ظلمانی قدم زده اند. فیلم های انیمیشن زبگینیو و زویج در این مورد می تواند مثال خوبی باشد. در آثار او قدیسین همیشه ناراحت و غمگین به تصویر کشیده شده اند.
در یکی از آثار او شماری از راهبه ها دست در دست هم سرود مذهبی حزن آلودی را زمزمه می کنند و در محیطی آخرالزمانی قدم می زنند. این تصویر به موتیف فیلم او تبدیل می شود. نقش مایه های مذهبی در دهه ۵۰ میلادی یکی از منابع اصلی برای ساختن آثار انیمیشن در لهستان به حساب می آمد هرچند که به گونه ای کاملا متفاوت به آنها پرداخته می شد.
فرانسوی ها نیز سینمای انیمیشن مذهبی خود را دارند. کلودلو بلوگر در فیلم کوتاه خود به نام خرگوش در سال ۱۹۳۹ به شخصیت یکی از قدیسین جان می بخشد که بعدها در فیلم دیگر بلوگر با عنوان خرگوش ۲ دوباره ظاهر می شود. (این فیلم در آلمان ساخته شد). در این فیلم یک قدیس با نیروهای شیطانی که در قالب یک شکارچی ظاهر شده اند، در جدال است. شکارچی در این فیلم دائما درحال وسوسه کردن قدیس است.
مضمونی مشابه که در کارهای هانس شابرناک، انیماتور انتزاعی کار و تجربه گرای آلمانی نیز وجود دارد. او سعی می کرد با استفاده از اشکال انتزاعی و نورهای گیج کننده فضایی استیلیزه خلق کند که شر و نیکی در آن به مبارزه مشغول هستند. در چنین شرایطی باور مذهبی به گونه ای فانتزیک و در دل طبیعت از شکل افتاده به تصویر کشیده می شود. در آخرین آثار او که در سال های پایانی دهه ۳۰ میلادی تولید شده اند ارتباط و در حقیقت تضاد جادو و مذهب بار دیگر ظاهر می شود.
فانتزی گوتیک زیگفرید اشنیپز که در آلمان تا سال ۱۹۳۳ کار می کرد با جان بخشی به شخصیت هولزرن اسپکت شکل گرفت. شخصیت ثابت آثار انیمیشن او در برابر این پرسش قد علم می کند؛ آیا این انیماتور است که با مرگ خود به شخصیت جان می بخشد و یا زنده بودن شخصیت در فیلم انیمیشن دلیلی است بر شخصیت داشتن کارگردان؟ این سوال هنوز هم بی پاسخ مانده است.
شیوه به شدت اخلاق گرایانه کرنی کرینکا انیماتور اهل چک و استاد گروه هنری «چشم» شاید کمی قدیمی به نظر برسد. تصاویر در فیلم «زاچیک» بیش از هر چیز تصدیق کننده فضای ملتهب و عذاب آور عرفان پیش از مسیحیت در اروپاست.
فیلم دیگر او در سال ۱۹۳۶ بی هیچ تردید بیانیه هنری او و تصورش از نبرد ابدی و پایان ناپذیر شر و خوبی، شیطان و پرهیزگاری و... است که با استفاده از تصاویر قرن ۱۴ میلادی در فرانسه و نبردهای مذهبی آن دوره شکل گرفته است.
پیتر پترونسکو، انیماتور رومانیایی از هنر ایتالیایی در تعدادی از آثارش استفاده کرد. او تمام آثارش را با همین شیوه می پرداخت و عموما رنج ها، شادی ها و معجزات و اتفاقات قدیسین در دین مسیحیت مصالح آثارش را می ساختند.
متاسفانه جایی برای اشاره به آثار گیولا تیبور جولیاس، انیماتور بزرگ مجار کسی که به تاخیر از سرنمون های مذهبی کلیسا فیلم می ساخت و یا رون ری، نقاش آبستره که در انگلستان کار می کرد و بسیاری دیگر باقی نمانده است.

منبع: انیمیشن ژورنال
ترجمه: کاوه جلالی

منبع : روزنامه کارگزاران