مقدمه‌ای بر مفهوم مناظر فرهنگی

در جهان انواع بسیار متنوعی از مناظر و چشم‌اندازها وجود دارند كه معرف مناطق مختلف آن هستند. آنها به مثابه آثار تلفیقی بشر و طبیعت، نمایانگر تعامل و رابطه طولانی مابین آدمیان و محیط‌زیست طبیعی‌شان هستند. برخی محوطه‌ها نشان دهنده فنون خاصی از كاربرد زمین هستند كه خود تضمین‌كننده و تامین‌كننده تنوع زیست‌شناختی است. برخی دیگر كه در تعامل با افكار و اعتقادات و عادات سنتی و هنری جوامع هستند در بر‌گیرنده یك رابطه معنوی خاص مابین مردم و طبیعت می‌باشند. در نتیجه به‌منظور آشكار نمودن و بقای تعاملات عظیم مابین انسان‌ها و محیط‌زیست‌شان و برای حفظ فرهنگ‌های سنتی زنده و نیز آنهایی كه در حال از بین رفتن هستند این محوطه‌ها كه به نام مناظر فرهنگی شناخته می‌شوند در فهرست میراث جهانی به ثبت می‌رسند. مناظر فرهنگی شامل طبقات كشت شده در كوه‌ها، باغ‌ها و اماكن مقدس و... شواهدی از ذهن خلاق، توسعه اجتماعی و حیات معنوی و خلاقه انسان می‌باشند. آنها در حقیقت بخشی از هویت مشترك ما هستند.
مطابق رهنمودهای اجرایی معاهده میراث جهانی، مناظر فرهنگی شامل آن دسته از اموال فرهنگی هستند كه معرف آثار مشترك انسان و طبیعت باشند. آنها نشان‌دهنده تكامل جامعه بشری و استقرار او در طول زمان تحت‌تاثیر عوامل و محدودیت‌های فیزیكی و یا فرصت‌های به دست آمده از محیط‌زیست طبیعی‌شان و نیز برآمده از عوامل فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی به هر دو شكل درونی و بیرونی هستند.
در سال ۱۹۹۲ معاهده میراث جهانی تبدیل به نخستین ابزار قانونی بین‌المللی در تشخیص و حمایت از مناظر فرهنگی گردید. شورا در شانزدهمین جلسه خود رهنمودهایی را با هدف ثبت مناظر فرهنگی در فهرست میراث جهانی تنظیم نمود. عبارت مناظر فرهنگی در برگیرنده گونه‌هایی از نمودهای تعامل مابین بشر و محیط‌زیست طبیعی او می‌باشد. مناظر فرهنگی اغلب منعكس‌كننده فنون خاصی از كاربرد پایدار زمین با توجه به ویژگی‌ها و محدودیت‌های محیط طبیعی در برگیرنده‌شان و نیز ارتباط خاص معنوی انسان با طبیعت هستند. در حفظ مناظر فرهنگی ممكن است از فنون مدرن در كاربری پایدار زمین استفاده گردد و این خود می‌تواند ارزش‌های طبیعی این آثار را حفظ و یا ارتقا دهد. بقای مستمر اشكال سنتی كاربرد زمین، حافظ تنوع زیست‌شناختی در اكثر نقاط جهان است. در نتیجه حفاظت از مناظر فرهنگی سنتی كمك شایانی به بقای تنوع زیست‌شناختی است.
ساده‌ترین تعریف در شناسایی مناظر فرهنگی عبارتست از منظر مشخص و قابل تعریف كه با حضور آگاهانه انسان خلق یا طراحی شده باشد. این محدوده در برگیرنده باغ (چمنزار) كه با اهداف زیبایی‌شناسانه ساخته می‌شوند بوده و اغلب (و نه همیشه) در ارتباط با یك پشتوانه مذهبی و یا بخشی از مجموعه‌ها و بناهای یادمانی می‌باشند.
دومین نوع، مناظر شكل گرفته ارگانیك هستند. این نوع از مناظر محصول یك ضرورت اجتماعی، اقتصادی، اجرایی و یا مذهبی بوده و توسعه و شكل امروزین خود را مدیون تعامل با طبیعت و محیط‌زیست دربرگیرنده‌شان و در پاسخ به آن هستند.
▪ این دسته دارای دو زیرگروه هستند:
۱) یك كهن منظر (یا منظر فسیلی) كه در فرآیند متكامل خود در برهه‌ای از زمان درگذشته به شكل ناگهانی و یا در یك دوره به پایان رسیده است. ویژگی‌های بارز این دسته از مناظر همانا شكل مادی قابل رویت امروزین آنها می‌باشد.
۲) منظر مستمر كه دارای نقشی اجتماعی و پویا در جامعه معاصر بوده و در تعامل نزدیك با شیوه سنتی زندگی است به شكلی كه فرآیند تعامل آن هنوز در جریان است و در همان زمان نشان‌دهنده شواهد مادی ارزشمند از این تعامل در طول زمان نیز می‌باشد.
گونه آخر منظر فرهنگی مشترك است. قرارگیری این‌گونه مناظر در فهرست میراث جهانی به واسطه پیوندهای قومی فرهنگی، مذهبی و یا هنری عناصر طبیعی به نسبت آن شواهد فرهنگی مادی است كه ممكن است غیرارزشمند و یا حتی موجود نباشند.
دامنه و گستره یك منظر فرهنگی برای ثبت در فهرست میراث جهانی وابسته به ارزش كارآیی و فهم‌پذیری آن است. در هر مورد نمونه انتخابی باید آنسان ارزشمند باشد كه تصویری جامع از منظر فرهنگی خود را به نمایش گذارد. در این خصوص نمی‌باید امكان ثبت مناطق طویل‌الخط كه نشان‌دهنده شبكه‌های حمل و نقل و مبادلات مهم فرهنگی هستند را از آنها سلب نمود.
معیارهای عمومی برای مدیریت و حفاظت تواًما قابل اطلاق برای مناظر فرهنگی می‌باشند. بذل توجه به تمامی ارزش‌های طبیعی و فرهنگی یك منظر از اهمیت خاصی برخوردار است. نامزدی یك منظر برای ثبت در فهرست میراث جهانی باید با همكاری و رضایت كامل جوامع بومی و محلی صورت پذیرد.
وجود یك تعریف و یك گونه از منظر فرهنگی قابل ثبت در فهرست میراث جهانی كه بر اساس معیارهایی كه در پاراگراف ۷۷ رهنمودهای اجرایی آورده شده است نمی‌باید امكان ثبت اموالی كه دارای ارزش و اهمیت جداگانه و در ارتباط با هر دو معیار طبیعی و فرهنگی هستند را از آنها سلب نماید. در یك چنین مواردی ارزش یگانه جهانی آنها باید با توجه به هر دوی این معیارها توجیه و تفسیر شود.

ترجمه محمد بیرقی

منبع : روزنامه تهران امروز