تهران قدیم از چشم دوربین

● نمایشگاه عكس بارون واهه و اصغر بیچاره
نگارخانه لاله به مناسبت یكصدمین سال تأسیس بلدیه تهران، اقدام به برپایی نمایشگاهی از عكس های دوتن از عكاسان قدیمی تهران كرده است. سیدمحمدعلی جمالزاده، ۸۶ سال پیش در مقاله ای با عنوان «طهران» در روزنامه كاوه می نویسد: «آغاز اهمیت وعظمت شهر تهران را باید از آغامحمدخان قاجار دانست كه از سنه۱۲۰۲ تهران را پایتخت خود قرار داد.» اما ناصر نجمی در كتاب «دارالخلافه تهران»، سال۱۲۰۰ هجری قمری را آغاز پایتخت شدن تهران می داند. از طرفی، «فرهنگ معین» بدون ذكر مأخذ، سال پایتختی تهران را ۱۲۱۰ ذكر كرده است.
به نظر می رسد مشكل در تطبیق سال های هجری قمری با هجری شمسی و میلادی است كه موجب مسامحه و اشتباه شده است.
اما اغلب صاحب نظران در سال۱۲۰۰ هجری قمری وحدت نظر دارند. از جمله محمد حسن اعتمادالسلطنه در كتاب «مرآت البلدان» كه معتبرترین سند تاریخی درباره تهران است، سال۱۲۰۰ هجری قمری مورد تأیید قرار گرفته است. نویسنده مرآت البلدان با صراحت و با ذكر روز وماه آورده است: «در روز یكشنبه یازدهم شهر جمادی الاولی هزار و دویست هجری كه روز نوروز بود، آغازمحمدخان قاجار درتهران جلوس نموده، سكه زدند و... از آن وقت این شهر را دارالخلافه خواندند و پایتخت سلسله قاجار گردید.»
دكتر حسین كریمان نیزدر كتابش «تهران در گذشته وحال» سال ۱۲۰۰ را تأیید كرده است. دكتر كریمان با استناد به مطالب مندرج در مرآت البلدان و همچنین با استناد به ملحقات «روضهٔ الصفا» این سال را تأیید می كند. احمد بیرشك در كتاب «گاهنامه تطبیقی سه هزار ساله» آورده است كه اگر سال۱۲۰۰ هجری قمری را به عنوان سال پایتختی تهران بپذیریم، دویستمین سال آن براساس سال شمسی (۳۶۵ روز) مصادف با نوروز ۱۳۶۴ هجری شمسی و ۱۴۰۵ هجری قمری خواهد بود.
در كتاب نفیس و معتبر «گاهنامه تطبیقی سه هزار ساله»، به روش علمی و ریاضی دقیق، جداول تطبیقی تاریخ های هجری قمری، شمسی، میلادی حتی تا انطباق روزها و ایام هفته نیز در جداول تنظیم شده است.
بنابراین، سال۱۲۰۰ هجری قمری برابر است با ۱۱۶۴ هجری شمسی و مطابق است با ۱۷۸۵ میلادی. بر این اساس، نوروز سال۱۳۶۴ هجری شمسی مطابق ۲۰ مارس ۱۹۸۵ میلادی، دویستمین سال پایتختی تهران بوده است و سال۱۳۶۸ هجری شمسی كه مراسم دویستمین سال پایتختی تهران توسط انجمن ایران شناسی فرانسه برپا شد، اشتباه محض بوده است. به عبارت دقیق تر، تهران در سال۱۳۶۸ یك پایتخت ۲۰۴ ساله بوده، نه ۲۰۰ساله.
در ریشه یابی و جست وجوی علل و پیش زمینه های تاریخی رونق یافتن شهر تهران، باید تا دوران شاه طهماسب را بكاویم. در واقع، رونق تهران با به قدرت رسیدن شاه طهماسب آغاز شده است. به دلیل آب فراوان و باغ های زیاد و شكارگاه های متنوع، شاه طهماسب به تهران علاقه بسیاری نشان می داد. او اقامت های طولانی در تهران داشته و حتی در سال(۹۶۱) هجری قمری دستور دادحصاری دور شهر بنا كنند كه ۴ دروازه و ۱۱۴ برج داشت (برابر با سوره های قرآن) و طول آن حصار ۶هزار قدم بود.
شاه عباس صفوی نیز به پیروی از شاه طهماسب به آبادانی تهران پرداخت و در آن عمارتی برای اقامت موقتی خاندان سلطنت بنا كرد. شاه سلیمان صفوی نیزدر آبادانی تهران سهم داشته و نخستین كاخ به دستور او بنا شد. در حمله افاغنه، تهران سقوط كرد و به دستور «اشرف افغان» تمامی باغ ها و تاكستان ها به ویرانه تبدیل شد.
با ظهور نادرشاه و شكست اشرف افغان، تهران جانی تازه گرفت. با انقراض خاندان افشاریه، تهران به دست سلسله قاجار كه رقیب كریم خان زند بود؛ افتاد. بامرگ كریم خان زند، آغامحمدخان با همراهی ایل قاجار تهران را تصرف كرد و در روز یكشنبه ۱۱جمادی الثانی سال۱۲۰۰ هجری قمری كه مصادف با نوروز بود ، در تهران جلوس كرد و از آن تاریخ دارالخلافه خوانده شد و به عنوان پایتخت قاجاریه انتخاب شد.
عمارت تخت مرمر یادگار آن دوران است. در زمان فتحعلیشاه، ساختمان های تازه ای ساخته شد: مدرسه مروی، قصر جار، نگارستان، لاله زار، مسجد سید عزیزالله... در زمان سلطنت محمدشاه قاجار، رونق تهران ادامه یافت: باغ داودیه، مسجد جمعه، بازار بین الحرمین... نیز محله های جدیدی به نام عباس آباد و محمدیه به محله های تهران اضافه شد. به همت میرزا تقی خان امیركبیر، بناهای زیادی ساخته شد: مدرسه دارالفنون، بازار امیر، بازار كفاش ها، سرای امیر... در سال۱۲۸۴ هجری قمری، با كمك خارجی ها برای نخستین بار نقشه جدیدی از تهران تهیه شد و ارتباط شهر با خارج از طریق ۱۲ دروازه به نام های دروازه شمیران، دروازه دولت، دروازه یوسف آباد، دوشان تپه، دولاب، خراسان، باغشاه، قزوین، گمرك، حضرت عبدالعظیم، غار و خانی آباد، امكانپذیر بود.
از دیگر بناهای مهم اواخر دوره قاجار می توان به كاخ گلستان، باغ و قصر سلطنت آباد، مدرسه و مسجد سپهسالار، باغ فردوس، میدان امین السلطان و شمس العماره... اشاره كرد. به تدریج چند محله دیگر به نام های: سنگلج، خانی آباد، قنات آباد، پاچنار، گود زنبوركخانه و بازار بزرگ به محله های تهران اضافه شد.
عكاسی در ابتدای ورودش به ایران بیشتر جنبه تفننی داشته و به عنوان یك امكان ویژه و پدیده انحصاری در دست عده خاصی از طبقات متمول جامعه قرارداشت. در حالی كه ذات این «مدیوم» كه زاده انقلاب صنعتی است بر مبنای رفع احتیاجات بسیار متنوع عصر جدید ساخته شده است.
به عبارت دیگر، عكاسی روند دموكراتیزه كردن تصویر را تسریع كرد و تصویر را از دست نقاشان كه تا پیش از اختراع عكاسی تنها تولیدكنندگان تصویر بودند، خارج كرد. تبدیل «تصویر طبیعی» به «عكس» و تكثیر آن با منطق دنیای صنعتی هماهنگ بود. ازاین رو، طبقات متمول چند صباحی آن را در مصادره خود گرفتند، در ایران نیز، همانند غرب، عكاسی همین فرآیند را از دربار تااعماق جامعه سپری كرد. عكس های این نمایشگاه كه حاوی اسناد معتبری از تاریخ اجتماعی و سیاسی تهران قدیم را شامل می شود، در واقع آخرین نشانه هایی را آشكار می سازند كه عكس به تدریج از دست عده ای خاص خارج شده و به دست اهل اش وهنرمندان برخاسته از دل جامعه می افتد.
در اهمیت «عكس» به مثابه سند تاریخی، گفتنی است كه حتی عكس های خانوادگی كه به نظر یك چیز خصوصی و محدود به نظر می رسند، می تواند در رشته هایی مانند مردم شناسی یا شناخت لباس و نحوه زندگی خصوصی و دكوراسیون و ذوق مردم یك جامعه را در اختیار محقق قرار دهد. البته عكس های قدیم و تاریخی وقتی مفهوم پیدا می كنند كه دقیقاً معرفی، تدوین و آماده سازی شوند، در غیر این صورت فقط یك تصویر ساده خواهد بود.
آنچه یك عكس را به یك سند معتبر تبدیل می كند، شناخت و معرفی رجال و ساختمان ها و فضاهای محیطی در زمان عكس برداری است. وقتی از تاریخ عكسبرداری یك عكس مثلاً ۷۰ سال می گذرد، هر چه از تاریخ عكسبرداری دورتر می شویم، نسل های بعدی در قیاس با نسل های قبلی، اطلاعات كمتر و محدودتری از آن «عكس» دارند، و ای بسا آن ساختمان نیز از بین رفته باشد و بر اثر كثرت حوادث، نام رجال حاضر در یك عكس قدیمی از یاد رفته باشد. یكی دونسل قبل، با خیابان ها و فضاهای تهران قدیم به خوبی آشنا بودند، ولی برای نسل جدید شناخت و تطبیق فضاهای شهری، ساختمان ها، سبك معماری و خیلی چیزهای دیگر به كلی دگرگون شده است.
در بررسی عكس های قدیمی، باید به این نكات توجه و دقت بسیار داشت: شناخت رجال سیاست، ادب، طب وهنر... بازشناسی طبیعت و مناظر قدیمی، آشنایی با ساختمان ها و شیوه و سبك معماری در زمان عكسبرداری، شناخت عادات و خصوصیات مردمان قدیم مانند طرز لباس پوشیدن، آداب و رسوم غذا خوردن، طرز سواركاری و تیراندازی، ابزار شناسی و...
به مناسبت یكصدمین سال تأسیس بلدیه تهران، بد نیست به خاطر بیاوریم در سال۱۲۲۹ نخستین روزنامه رسمی با نام وقایع اتفاقیه در تهران چاپ شد. نخستین بیمارستان تهران در سال۱۲۳۰ به همت امیركبیر تأسیس شد. همچنین به پایمردی امیركبیر در سال۱۲۳۰ دارالفنون، یعنی نخستین مركز آموزش عالی در تهران گشایش یافت.
البته در مراسم افتتاحیه دارالفنون، امیر حضور نداشت، چرا كه مورد خشم دربار واقع شده بود و در كاشان به سر می برد. در سال۱۲۸۰ نخستین اتومبیل نفت سوز وارد تهران شد. در سال۱۳۰۵ نخستین اداره آتش نشانی تأسیس شد. در سال۱۳۱۳ نخستین دانشگاه كلاسیك در ایران، یعنی دانشگاه تهران تأسیس شد.
در سال۱۳۱۰ رادیو تهران گشایش یافت. فرودگاه مهرآباد در مهرماه سال۱۳۳۷ گشایش یافت، در همین سال از نخستین فرستنده تلویزیونی ایران بهره برداری شد. در سال۱۳۴۰ نخستین ساختمان بلند تهران (ساختمان پلاسكو) در چهارراه استانبول ساخته شد و...

منبع : روزنامه ایران