آزمون در سنت های الهی

قراردادن انسان در بستر رخدادها و حوادث تكوینی و تشریعی به منظور دست یابی انسان به كمال های شایسته و بروز ظرفیت ها و توانمندی های سرشته در نهاد وی از سنت ها و قوانین جاری الهی در دنیاست كه در آیات و آموزه های وحیانی قرآن به نام امتحان، ابتلا و آزمون از آن یاد می شود.
به نظر می رسد كه آزمون و ابتلا در فرهنگ قرآن به امری ضروری و دایمی تبدیل شده است و شخص و یا جامعه ای را نمی توان یافت كه به آزمون الهی دچار نشود و از آن رهایی یابد. در برخی از آیات قرآنی به صراحت و شفافیت حتی نسبت به مومنان این نكته یادآور و تاكید می شود كه اگر بگویند ایمان آورده ایم آنان را نمی آزماییم؟ این گونه نیست ما همه را می آزماییم و این سنت و قانونی الهی است و هرگز در سنت و قوانین الهی تبدیل و دگرگونی پدیدار نمی شود.( عنكبوت آیه ۲ و بقره آیه ۲۱۴ و فاطر آیه ۴۳)
سنت امتحان و آزمون هم چون دیگر سنت های الهی امری مطلق و فراگیر است ؛ از این رو به دوره و گروه و یا جامعه ای خاص اختصاص ندارد و بر همه اشخاص و اقوام و جوامع گذشته و حال و آینده حاكم است.( تفسسیر نمونه ج ۱۶ ص ۲۰۳ و ج ۱۷ ص ۴۳۵) به این معنا كه هیچ شخص و جامعه از این قانون مستثنا نمی شود و تفاوتی میان انسان های عادی و جوامع معمولی با پیامبران و جوامع نمونه و امت مومن در این مساله وجود ندارد و همه به آزمون و ابتلا دچار و گرفتار می شوند.
قرآن به صراحت در باره آزمون پیامبران به آزمون ها و ابتلاهای حضرت ابراهیم (ع) اشاره می كند و می فرماید: اذا ابتلی ابراهیم ربه بكلمات؛ آن گاه كه خداوند به واژگانی ابراهیم را آزمود(بقره آیه ۱۲۴) چنان كه حضرت موسی (ع) به فتنه های سخت و شدید آزموده شد : و فتناك فتونا؛ موسی را بسیار آزمودیم(طه آیه ۴۰)
بدیهی است كه آزمون های الهی نسبت به همه اشخاص و جوامع در یك سطح نیوده و هر كسی را به اندازه شناخت و دین و اعتقاد (سنن ترمذی ج ۴ ص ۲۸) و ایمان و نیز منش و كنش نیك و رفتار نیكویش می آزمایند و هر كس كه نیك پندارتر و از نظر ایمان كامل تر و صحیح تر و كردارش نیكوتر است امتحان و آزمون او شدیدتر است.(كافی ج ۲ ص ۲۵۲)
ریشه این تفكر را می بایست در آموزه های وحیانی جست؛ زیرا قرآن بیان می دارد كه آزمون به عنوان یك تكلیف و وظیفه در دین اسلام بر پایه توانایی و قدرت هر كسی است: لایكلف الله نفسا الا وسعها؛ خداوند بر كسی تكلیف بیش از اندازه نمی كند.(بقره آیه ۲۸۶) بنابراین آزمون ها و ابتلاهای خداوندی نیز بر پایه این اصل حاكم و كلی می بایست در محدوده توانمندی های بشر و جوامع باشد؛ زیرا اگر خداوند بخواهد شخص و یا جامعه ای را بیش از توانش بیازماید و در این آزمون شكست خورده و از حق دورگردد آنان را به امری كشانده است كه بیرون از عدالت الهی و امری قبیح و زشت است و خداوند نه تنها عادل است و ظالم نیست بلكه به امر قبیح و زشت نه فرمان می دهد و نه خود به آن اقدام می ورزد. از این رو می توان به این نتیجه رسید كه به حكم عدالت و حكمت و عدم تكلیف فراتر از توان و ظرفیت ، خداوند اشخاص و جوامع را به بیش از توانشان نمی آزماید.
البته گاه به جهت تنبیه كسان و یا جوامع ای كه از حق دور شده اند و خود به دست خویش رفتار در پیش گرفته اند كه جز به شدت و سختی به راه نمی آیند ممكن است كه گرفتار آزمون های شدید و سختی شوند كه البته این نیز به همان حكم عقلی و نقلی بیرون از توان انسان و جوامع نیست ولی از جهاتی شدید و سخت است و رهایی از آن بس دشوار است؛ از این روست كه مومنان همواره با توجه به این نكته از خداوند می خواهند كه از ایشان آزمون های به عمل آید كه آسان باشد و به سختی و دشواری گرفتار نشوند. سختی و گرفتاری شدیدی كه بیرون آمدن از آن كار بس دشواری باشد. خداوند در آیه ۲۸۶ سوره بقره به زبان آموزش از زبان مومنان نقل می كند كه آنان از خداوند خویش خواهان آنانند كه به اعمال سنگین و سخت و دشوار نیازماید و تكلیف های سخت و سنگین بر آنان بار نكند.
به هر حال سطوح آزمون به علت و سبب اختلاف سطوح ایمانی افراد و توانایی ایشان متفاوت است. در روایتی از پیامبر (ص) این پرسش مطرح می شود كه آزمون چه كسانی دشوارتر و سخت تر است؟ آن حضرت (ع) پاسخ می دهد : آزمون پیامبران دشوارتر و سخت تر است و پس از ایشان دیگر انسان ها به حسب مراتب و درجات خویش از سختی به آسانی متمایل است و آزمون ها بر پایه توانایی و ایمان ایشان است.(تفسیر قرطبی ج ۱۳ ص ۲۱۵)
در روایتی دیگر امام صادق (ع) در توضیح مراتب و سطوح آزمون ها نسبت به انسان و جوامع می فرماید كه چگونه اندوهی كه بر مومنی وارد می شود و وی راز آن اندوه را نمی داند خود مایه زدودن گناهی از وی است. (میزان الحكمه ، ری شهری ج ۱ ص ۳۰۶) به این معنا كه آزمون ها می تواند تا این اندازه ساده باشد و بر پایه آن شخص آزموده شود.
● فلسفه و اهداف آزمون
چنان كه گفته شد هدف اصلی و فلسفه واقعی آزمون های الهی را می بایست در ایجاد بستری مناسب برای بروز استعدادها و توانمندی های بشر دانست؛ بارها خود تجربه كرده اید كه در شرایط سخت و دشوار راهكارها و سازوكارهای مناسبی را برای برونرفت از مشكلات و دشواری ها به دست آورده اید كه در حالت عادی ناشدنی می نمود. از این رو گفته اند كه احتیاج و نیاز مادر اختراعات است و تا انسان در تنگنای مشكلات نیافتد و در بحبوحه بحران قرار نگیرد دست به تلاش و آشكار كردن توانایی های خویش نخواهد كرد.
به هر حال خدای متعال به عنوان آفریدگار و پروردگار به حكم حكمت آفرینش هر موجودی حتی ابلیس و شیطان رانده شده را به سوی كمال وجودیشان هدایت و رهنمون می كند : الذی اعطی كل شی خلقه ثم هدی؛ خدا كسی است كه آفرینش را به هر چیز بخشیده سپس آنان را به سوی كمالشان رهنمون می سازد(طه آیه ۵۰)
این هدایتی كه در این آیه بیان و تبیین شده است همان هدایت تكوینی است كه انسان ضمن برخورداری از آن از هدایت خاص دیگری نیز بهره مند می شود. هدایت خاص انسان با وضع و جعل قوانین الهی و تشریع اوامر و نواهی برای وی تحقق می یابد تا او با اختیار و اراده خود راه كمال را بپماید و از این رهگذر آزمون و امتحان خود را پس دهد و قوا و نیروهای سرشته در نهادش را به كار اندازد و فعلیت رساند و به جایگاه شایسته خویش در آید.( هود آیه ۱۰۵)
بنابراین پیروزی و شكست در آزمون های الهی هر یك دارای نتایج ویژه ای است كه می توان به دوزخ ذات و جنت ذات اشاره كرد. هر كس در این آزمون ها كه در حكم كارگاه انسان سازی است انسانی را می سازد و گاه حتی جانور و بلكه پست تر از آن می شود.
البته در آیات قرآنی فلسفه آزمون به اشكال چندی توضیح و تبیین شده است كه می توان در یك حكم كلی همه آن ها را به مساله كمال سازی بازگرداند. از این رو آزمون های كه برای بازگشت به حق و توبه انجام می شود( اعراف آیه ۱۶۸ و توبه آیه ۱۲۶) و یا ظاهر ساختن باطن انسان ها و جداسازی افراد پاك از ناپاك(آل عمران ۱۵۴) و شناخته شدن نیكوكاران (هود آیه ۷) و مشخص كردن میزان صداقت و كذب افراد (عنكبوت آیه ۳) و سنجش میزان صبر و شكیبایی از محرومیت و رضایت از برخورداری ها ( فرقان آیه ۲۰) و شناخته شدن مجاهدان و صابران (محمد آیه ۳۱) و دست یابی به تقوا( حجرات آیه ۳) و مشخص شدن شاكر و ناسپاس (نمل آیه ۴۰) در حقیقت چیزی جز بیان مصادیق آن نیست. به این معنا كه همه این بیان ها و موارد تبیین شده چیزی جز بروز استعدادها و هدایت در مسیر كمالی لایق شخص و یا جامعه نیست.
● ابزارهای آزمون
در آموزه های قرآنی ابرازهای كه برای آزمون انسان ها و جوامع بیان شده نشان می دهد كه می تواند هر امری كوچك و بزرگ را شامل شود. از این روست كه امام صادق (ع) حتی اندوهی كه ریشه و خاستگاه آن دانسته نشده است را به عنوان آزمون الهی مطرح می سازد.
خداوند گاهی با امور نرم و ملایم طبع می آزماید و گاه دیگر با امور شر و ناخوش به امتحان می گیرد. از این رو گاه نعمتی در حوزه فلسفه آزمون به نقمتی تبدیل می گردد و گاه نقمت و سختی به نعمتی تغییر ماهیت و شكل می دهد. قرآن به صراحت بیان می كند كه آزمون های الهی متشكل از امور خیر و شر است: و نبلوكم بالشر و الخیرفتنه ( انبیاء آیه ۳۵) و نیز می فرماید: و بلوناهم بالحسنات و السئیات ( اعراف آیه ۱۶۸) در آیه ۱۵ و ۱۶ سوره فجر می فرماید كه گاه این آزمون به دادن نعمتی است و گاه به گرفتن نعمتی و یا تنگی و سخت گرفتن در روزی می باشد.
البته برخی از آزمون ها عمومی و فراگیر است و همه افراد و جوامع مبتلا به آن می شوند و برخی دیگر این گونه نیستند و اختصاص به شخص و قوم و ملتی دارد كه از آن جمله می توان به آزمون های خاص حضرت ابراهیم (ع) و یا قوم یهودی كه در كنار دریا بودند و به ماهی های روز شنبه آزموده شدند ، اشاره كرد.
اما آزمون های فراگیر عبارتند از مال و فرزند و نعمت های دنیا( كهف آیه ۶۴) ترس و خوف و فقدان امنیت اجتماعی و روانی (بقره آیه ۱۵۵ و احزاب آیه ۱۰ و ۱۱) گرسنگی و قحطی (بقره آیه ۱۵۵) كاهش در اموال و جان و مال و میوه های درختان و كشاورزی ( بقره آیه ۱۵۵) تفاوت های محسوس افراد در برخورداری از مواهب دنیوی و این كه در یك خانواده برخی از نعمت بیشتری برخوردار می شوند و یكی دیگر كم تر از آن (انعام ایه ۱۶۵ ) سستی و ناتوانی نسبت به دیگر و یا جوامع دیگر و قدرت و توان بیش از اندازه آنان (یونس آیه ۸۵ و ممتحنه آیه ۵) جهاد و جنگ (آل عمران آیه ۱۴۲) دسترسی آسان به گناه و یا كار خطا (مائده آیه ۹۴) و امهال و تاخیر در عذاب اشخاص و یا اقوام مانند تاخیر در عذاب صدام و یا نابودی دشمنان اسلام و مسلمین (انبیاء آیه ۱۱)
این ها و موارد دیگر همواره برای این انجام می شود تا آدمی باورهای خویش را تقویت نماید و از توان و ظرفیت خود به نحو احسن و نیكو بهره برد.

خلیل منصوری