فضیلت ماه مبارک رمضان

«رمضان» در لغت از «رمضاء» به معنای شدت حرارت گرفته شده و به معنای سوزانیدن می‏باشد.(۱) چون در این ماه گناهان انسان بخشیده می‏شود، به این ماه مبارك رمضان گفته‏اند.
پیامبر اكرم(ص) می‏فرماید: «انما سمی الرمضان لانه یرمض الذنوب؛(۲) ماه رمضان به این نام خوانده شده است، زیرا گناهان را می‏سوزاند.»
رمضان نام یكی از ماه‏های قمری و تنها ماه قمری است كه نامش در قرآن آمده است و یكی از چهار ماهی است كه خداوند متعال جنگ را در آن حرام كرده است.(مگر جنبه دفاع داشته باشد.)
در این ماه كتاب‏های آسمانی قرآن‏كریم، انجیل، تورات، صحف و زبور نازل شده است.(۳)
این ماه در روایات اسلامی ماه خدا و میهمانی امت پیامبر اكرم(ص) خوانده شده و خداوند متعال از بندگان خود در این ماه در نهایت كرامت و مهربانی پذیرایی می‏كند؛ پیامبر اكرم(ص) می‏فرماید: «ماه رجب ماه خدا و ماه شعبان ماه من و ماه رمضان، ماه امت من است،(۴) هر كس همه این ماه را روزه بگیرد بر خدا واجب است كه همه گناهانش را ببخشد، بقیه عمرش را تضمین كند و او را از تشنگی و عطش دردناك روز قیامت امان دهد.»(۵)
این ماه، در میان مسلمانان از احترام، اهمیت و جایگاه ویژه‏ای برخوردار و ماه سلوك روحی آنان است و مؤمنان با مقدمه‏سازی و فراهم كردن زمینه‏های معنوی در ماه‏های رجب و شعبان هر سال خود را برای ورود به این ماه شریف و پربركت آماده می‏كنند، و با حلول این ماه با شور و اشتیاق و دادن اطعام و افطاری به نیازمندان، شب‏زنده‏داری و عبادت، تلاوت قرآن، دعا، استغفار، دادن صدقه، روزه‏داری و... روح و جان خود را از سرچشمه فیض الهی سیراب می‏كنند.
● فضائل ماه رمضان
گرچه ذكر تمام فضائل ماه مبارك رمضان از حوصله این مقال خارج است؛ ولی پرداختن و ذكر برخی از فضائل آن از نظر قرآن و روایات اسلامی خالی از لطف نیست.
۱) برترین ماه سال
ماه مبارك رمضان به جهت نزول قرآن كریم در آن و ویژگی‏های منحصری كه دارد در میان ماه‏های سال‏قمری برترین است؛ قرآن كریم می‏فرماید: «ماه رمضان ماهی است كه قرآن برای هدایت انسان‏ها در آن نازل شده است.»(۶)
پیامبر گرامی(ص) درباره ماه رمضان می‏فرماید: «ای مردم! ماه خدا با بركت و رحمت و مغفرت به شما روی آورد، ماهی كه نزد خدا از همه ماه‏ها برتر و روزهایش بر همه روزها و شب‏هایش بر همه شب‏ها و ساعاتش بر همه ساعات برتر است، ماهی است كه شما در آن به میهمانی خدا دعوت شده و مورد لطف او قرار گرفته‏اید، نفس‏های شما در آن تسبیح و خوابتان در آن عبادت، عملتان در آن مقبول و دعایتان در آن مستجاب است.... بهترین ساعاتی است كه خداوند به بندگانش نظر رحمت می‏كند... .»(۷)
۲) نزول كتب آسمانی در این ماه
تمام كتب بزرگ آسمانی مانند: قرآن كریم، تورات، انجیل، زبور، صحف در این ماه نازل شده است. حضرت امام صادق(ع) می‏فرماید: «كل قرآن كریم در ماه رمضان به بیت المعمور نازل شد، سپس در مدت بیست سال بر پیامبر اكرم(ص) و صحف ابراهیم در شب اول ماه رمضان و تورات در روز ششم ماه رمضان، انجیل در روز سیزدهم ماه رمضان و زبور در روز هیجدهم ماه رمضان نازل شد.»(۸)
۳) توفیق روزه
در ماه رمضان خداوند متعال توفیق روزه‏داری را به بندگانش داده است؛ «پس هر كه ماه [رمضان] را درك كرد، باید روزه بگیرد.»(۹)
انسان افزون بر جنبه مادی و جسمی، دارای بُعد معنوی و روحی هم هست و هر كدام در رسیدن به كمال مطلوب خود، برنامه‏های ویژه را نیاز دارند، یكی از برنامه‏ها برای تقویت و رشد بُعد معنوی، تقوا و پرهیزگاری است؛ یعنی اگر انسان بخواهد خودش را از جنبه معنوی رشد و پرورش دهد و به طهارت و كمال مطلوب برسد، باید هوای نفس خود را مهار كند و موانع رشد را یكی پس از دیگری بر دارد و خود را سرگرم لذت‏ها و شهوات جسمی نكند. یكی از اعمالی كه در این راستا مؤثر و مفید است روزه‏داری است، قرآن كریم می‏فرماید: «... ای افرادی كه ایمان آورده‏اید! روزه بر شما نوشته شد، همان گونه كه بر پیشینیان از شما نوشته شده، تا پرهیزگار شوید.»(۱۰)
● برخی از فواید و فضائل روزه:
الف) تقویت تقوا، پرهیزگاری و اخلاص؛(۱۱)
امام صادق(ع) می‏فرماید: خداوند متعال فرموده: «روزه از من است و پاداش آن را من می‏دهم.»(۱۲)
حضرت فاطمه(س) می‏فرماید: «خداوند روزه را برای استواری اخلاص، واجب فرمود.»(۱۳)
ب) مانع عذاب‏های دنیوی و اخروی:
امام علی(ع) می‏فرماید: «روزه روده را باریك می‏كند گوشت را می‏ریزد و از گرمای سوزان دوزخ دور می‏گرداند.»(۱۴)
پیامبر اكرم(ص) می‏فرماید: «روزه سپری در برابر آتش است.»(۱۵)
ج) آرامش روان و جسم:
روزه‏داری روح و روان و قلب و دل و نیز جسم را آرامش داده و باعث سلامتی روح و تندرستی جسم می‏شود.
پیامبر اكرم(ص) می‏فرماید: «روزه بگیرید تا سالم بمانید.»
باز می‏فرماید: «معده خانه تمام دردها و امساك [روزه [بالاترین داروهاست.»(۱۶)
حضرت امام باقر(ع) می‏فرماید: «روزه و حج آرام‏بخش دلهاست.»(۱۷)
حضرت علی(ع) می‏فرماید: «خداوند بندگان مؤمن خود را به وسیله نمازها و زكات و حدیث در روزه‏داری روزه‏های واجب [رمضان[ برای آرام كردن اعضا و جوارح آنان، خشوع دیدگانش و فروتنی جان‏هایشان و خضوع دلهایشان حفظ می‏كنند.»(۱۸)
امروزه در علم پزشكی و از نظر بهداشت و تندرستی نیز در جای خود ثابت شده كه روزه‏داری تأثیرهای فراوانی بر آرامش روح و روان و سلامتی جسم و بدن دارد، دفع چربی‏های مزاحم، تنظیم فشار، قند خون، و... نمونه آن است.(۱۹)
د) مانع نفوذ شیطان:
امام علی(ع) به پیامبر اكرم(ص) عرض كرد: یا رسول الله! چه چیزی شیطان را از ما دور می‏كند؟ پیامبرگرامی(ص) فرمود: روزه چهره او را سیاه می‏كند و صدقه پشت او را می‏شكند.»(۲۰)
بنابراین، روزه مانع نفوذ شیطان‏های جنی و انسی شده و وسوسه‏های آنان را خنثی می‏كند.
هـ) مساوات بین غنی و فقیر:
انسان روزه‏دار در هنگام گرسنگی و تشنگی، فقرا و بینوایان را یاد می‏كند و در نتیجه به كمك آن‏ها می‏شتابد. حضرت امام حسن عسگری(ع) درباره علت وجوب روزه می‏فرماید: «تا توانگر درد گرسنگی را بچشد و در نتیجه به نیازمند كمك كند.»(۲۱)
و) احیاء فضائل اخلاقی
حضرت امام رضا(ع) درباره علت وجوب روزه می‏فرماید: «تا مردم رنج گرسنگی و تشنگی را بچشند و به نیازمندی خود در آخرت پی‏ببرند و روزه‏دار بر اثر گرسنگی و تشنگی خاشع، متواضع و فروتن، مأجور، طالب رضا و ثواب خدا و عارف و صابر باشد و بدین سبب مستحق ثواب شود،... روزه موجب خودداری از شهوات است، نیز تا روزه در دنیا نصیحت‏گر آنان باشد و ایشان را در راه انجام تكالیفشان رام و ورزیده كند و راهنمای آنان در رسیدن به اجر باشد و به اندازه سختی، تشنگی و گرسنگی كه نیازمندان و مستمندان در دنیا می‏چشند پی ببرند و در نتیجه، حقوقی كه خداوند در دارایی‏هایشان واجب فرموده است، به ایشان بپردازند... .»(۲۲)
و... .
۴) وجود شب قدر در این ماه
شب قدر از شب‏هایی كه برتر از هزار ماه است و فرشتگان در این شب به اذن خدا فرود می‏آیند و جمیع مقدرات بندگان را در طول سال تعیین می‏كنند(۲۳) و وجود این شب در این ماه مبارك نعمت و موهبتی الهی بر امت پیامبر گرامی اسلام(ص) است و مقدرات یك سال انسان‏ها (حیات، مرگ، رزق و...) براساس لیاقت‏ها و زمینه‏هایی كه خود آنها به وجود آورده‏اند تعیین می‏شود و انسان در چنین شبی با تفكر و تدبر می‏تواند به خود آید و اعمال یك سال خود را ارزیابی كند و با فراهم آوردن زمینه مناسب بهترین سرنوشت را برای خود رقم زند.(۲۴)
حضرت امام صادق(ع) می‏فرماید: «تقدیر مقدرات در شب نوزدهم و تحكیم آن در شب بیست و یكم و امضاء آن در شب بیست و سوم است.»(۲۵)
۵) بهار قرآن
نظر به این‏كه قرآن كریم در ماه مبارك رمضان نازل شده و تلاوت آیات آن در این ماه فضیلت بسیاری دارد، در روایات اسلامی، از ماه رمضان به عنوان بهار قرآن یاد شده است؛ چنان‏كه حضرت امام باقر(ع) می‏فرماید: «هر چیزی بهاری دارد و بهار قرآن ماه رمضان است.»(۲۶)
▪ یك نكته!
بدیهی است فضائل و ثواب‏هایی كه برای ماه مبارك رمضان و روزه‏داری ذكر شده و به برخی از آن‏ها اشاره شد، از آنِ كسانی است كه حقیقت آن را درك كنند و به محتوای آن عمل و در گفتار و كردار به كار گیرند و به آن‏ها جامه عمل بپوشانند. چنان در روایات اسلامی برای روزه‏داری آدابی ذكر شده و كسانی كه صرفاً تلاوت قرآن می‏كنند، ولی به آیات و احكام آن عمل نمی‏كنند و یا آن كه از روزه‏داری تنها رنج گرسنگی و تشنگی را می‏كشند و بوسیله گناه، تأثیر روزه را از بین می‏برند و ماه مبارك رمضان و فضای معنوی آن تأثیری بر اشخاصی بر جای نمی‏گذارد، مورد نكوهش قرار گرفته‏اند.
چنان‏كه پیامبر اكرم(ص) به زنی كه با زبان روزه كنیز خود را دشنام می‏داد فرمود: چگونه روزه‏داری و حال آن‏كه كنیزت را دشنام می‏دهی؟! روزه فقط خودداری از خوردن و آشامیدن نیست، بلكه خداوند آن را علاوه بر این دو، مانع كارها و سخنان زشت كه روزه را بی‏اثر می‏كنند قرار داده است، چه اندكند روزه‏داران و چه بسیارند كسانی كه گرسنگی می‏كشند.»(۲۷)
حضرت امام سجاد(ع) در دعای حلول ماه رمضان به درگاه خداوند عرض می‏كند: به وسیله روزه این ماه یاریمان ده تا اندام‏های خود را از معاصی تو نگه داریم و آن‏ها را به كارهایی گیریم كه خشنودی تو را فراهم آورد، تا با گوش‏هایمان سخنان بیهوده نشنویم و با چشمانمان به لهو و لعب نشتابیم و تا دستمانمان را به سوی حرام نگشاییم و با پاهایمان به سوی آن‏چه منع شده ره نسپاریم و تا شكمهایمان جز آن‏چه را تو حلال كرده‏ای در خود جای ندهد و زبان‏هایمان جز به آن‏چه تو خبر داده‏ای و بیان فرموده‏ای گویا نشود... .»(۲۸)
بنابراین، در ماه مبارك باید تمام اعضا و جوارح را از حرام دور نگه داشت و با اخلاص، توكل و توسل از اهل‏بیت(ع) و عمل به دستورها و احكام قرآن كریم و دوری از گناهان، انجام توبه نصوح و واقعی، عبادت، شب‏زنده‏داری، درك فضیلت شب قدر و... فضیلت ماه مبارك رمضان را درك كرد و از آن در راستای رسیدن به كمال حركت كرد و باید در این ماه به گونه‏ای خودسازی كرد كه با اتمام ماه مبارك تأثیر و فواید آن در روح و جان افراد باقی باشد و اثر آن تا ماه رمضان سال بعد ماندگار باشد.

علی امیرخانی
مركز فرهنگ و معارف قرآن
پی‏نوشت‏ها:
۱. مفردات الفاظ القرآن، راغب اصفهانی، ص ۲۰۹، دارالكتاب العربی، بیروت.
۲. بحارالانوار، علامه مجلسی، ج ۵۵، ص ۳۴۱، مؤسسه الوفاء، بیروت.
۳. ر.ك: الكافی، محمد بن یعقوب كلینی، ج ۲، ص ۶۲۸، دارالكتب الاسلامیهٔ، تهران.
۴. وسائل الشیعه، شیخ حر عاملی، ج ۲، ص ۶۲۸، دارالكتب الاسلامیهٔ، تهران.
۵. ...
۶. سوره بقره، آیه ۱۸۵.
۷. ر.ك: وسائل الشیعه، همان، ج ۱۰، ص ۳۱۳.
۸. ر.ك: الكافی، همان، ج ۲ ،ص ۶۲۸.
۹. سوره بقره، آیه ۱۸۵.
۱۰. سوره بقره، آیه ۱۸۳.۱۱. همان.
۱۲. میزان الحكمهٔ، محمد محمدی‏ری‏شهری، ترجمه: حمیدرضا شیخی، ج ۷، ص ۳۲۰۷، مؤسسه دارالحدیث، قم.
۱۳. همان، ص ۳۲۰۹.
۱۴. همان.
۱۵. همان.
۱۶. همان.
۱۷. همان.
۱۸. همان.
۱۹. تفسیر نمونه، آیت‏الله مكارم شیرازی و دیگران، ج ۱ ،ص ۶۳۱، دارالكتب الاسلامیهٔ، تهران.
۲۰. مستدرك الوسائل، محدث نوری، ج ۷، ص ۱۵۴، مؤسسه آل‏البیت، قم.
۲۱. میزان الحكمهٔ، همان.
۲۲. همان، ص ۳۲۰۹.
۲۳. سوره قدر، آیه ۱ ـ ۵.
۲۴. تفسیر المیزان، علامه طباطبایی، ج ۱۸، ص ۱۳۲؛ ج ۱۹، ص ۹۰، مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، قم.
۲۵. وسائل الشیعه، همان، ج ۱۰، ص ۳۵۴.
۲۶. وسائل الشیعه، همان، ج ۶، ص ۲۰۳.
۲۷. الكافی، همان، ج ۴، ص ۸۷.
۲۸. الصحیفهٔ السجادیهٔ، امام سجاد(ع) ص ۱۸۶، دفتر نشر الهادی، قم.

منبع : ماهنامه پاسدار اسلام