پارادوکس ایده مجلس آرام

در طول سالیانی نه‌چندان دور، دو نوع پارلمان <بی‌تنش> و <پرتنش> بعضا محل مناقشه و مجادله دو جناح سیاسی کشور بوده است. سرمنشأ بحث بروز برخی اختلا‌ف‌نظری کنش‌برانگیز در صحن مجلس ششم بود که مورد نقد جریان اصولگرا قرار می‌گرفت. جریانی که با ارجح‌دانستن مجلس آرام بر مجلسی از سنخ مجلس ششم به انتقاد از آن می‌پرداخت و در مقابل استدلا‌لی که مدافعان مجلس ششم ارائه می‌دادند، این بود که مجلس پرکنش بهتر از جامعه پرتنش است.
حضور اصلا‌ح‌طلبان مدافع برنامه توسعه سیاسی به‌عنوان اکثریت مجلس ششم دستمایه نقدی بود که جریان اصولگرا از مجلس ارائه می‌داد، به طوری که با مربوط‌ساختن مساله تنش با موضوع سیاست، اکثریت اصلا‌ح‌طلب مجلس را به درگیری صرف در منازعات سیاسی متهم می‌ساخت.
قضاوت درخصوص این ارتباط‌سازی و داوری بین دو ایده مجلس آرام و پرتنش با اتکای صرف به جهت‌گیری‌های سیاسی از آن رو که منتهی به دور باطل خواهد شد، ممکن نخواهد بود. لذا باید پا را اندکی فراتر نهاد و حاجت داوری را در معبد جامعه‌شناسی روا داشت. غالب جامعه‌شناسان در بیان تفاوت‌های جوامع سنتی و مدرن - به‌رغم داوری‌های ارزشی متفاوت - نظریه‌های کم و بیش مشابهی ارائه داده‌اند. از جمله این تفاوت‌ها تفکیک بین دو مفهوم <اجتماع> Community و <جامعه> Society می‌باشد.۱
اگر در <اجتماع> عناصری چون عاطفه، سنت و خویشاوندی تعیین‌کننده روابط بین افراد باشد، در <جامعه> عناصر و مفاهیمی چون <قانون، الزام و نیاز> این وظیفه را بر دوش می‌کشند. از این روست که در جوامع امروزی پیوند فرد با جامعه عمدتا از طریق تشکل‌ها، احزاب و دیگر نهادهای مدنی برقرار می‌شود.
ساختار اجتماعی ایران امروز را نه می‌توان تماما سنتی دانست و نه می‌توان مدرن به‌معنای مطلق کلمه خواند. چه، مظاهر زندگی سنتی به همان اندازه رویت می‌شوند که جلوه‌های زندگی مدرن. چندان که در عرصه‌های فکری، سیاسی و اجتماعی نیز جریان‌ها وسخنگویانی از دو طیف سنتی تا مدرن می‌توان سراغ گرفت. مع‌الوصف نمی‌توان منکر جهت‌گیری تحولا‌ت این ساختار از <اجتماع> به <جامعه> شد. گسترش جوامع شهری با غلبه روابط پیچیده به مثابه یکی از مظاهر این تحول چنان است که امروزه از جامعه متنوع و متکثر ایران تحت عنوان <جامعه موزائیکی> نیز نام برده می‌شود. شاید مشاهده عینی این تنوع در زندگی روزمره و در سطح محاورات کوچه و بازار به مصداق <اظهر من الشمس> بودن، وجود این تکثر را بدیهی‌تر از آنی جلوه دهد که نیاز به تبیین و اثبات جامعه شناختی آن درافتد، اما آنگاه که در پاسخ به این پرسش انتقادی که <چراتکثر موجود بدون بروز و ظهور در سطوح کلا‌ن اجتماعی در همان قالب کوچه و بازار استمرار و بقا می‌یابد؟>، انگشت اتهام جامعه مدنی نحیف را نشانه می‌رود، لزوم طرح بحث از زاویه جامعه‌شناسی نیز ضرورت می‌یابد. نحیف‌بودن جامعه مدنی یا لرزان‌بودن نهادهای مدنی در یک چنین جامعه موزائیکی، سکه‌ای است که دو رویه آفت‌زا دارد؛ نخست فردیت‌گرایی مفرط و دوم مشارکت توده‌وار. ارتباط این دو پدیده به ظاهر متقابل را می‌توان در این گزاره جامعه شناختی نشان داد که <افراد ذره ذره شده، قابلیت بسیج‌شدن فوری پیدا می‌کنند>۲
یکی از مشکلا‌ت پیش‌روی جوامع در حال توسعه بروز آفت‌هایی از این دست در موسم‌های انتخاباتی است، به طوری که فرآیند دموکراسی و توسعه را در این قبیل جوامع دچار مخاطره می‌کند. صرف‌نظر از استراتژی تحکیم و تقویت جامعه مدنی - به‌عنوان راهکار بلندمدت - هنگامه انتخابات خاصه در مورد نهادی چون پارلمان که دامنه انتخاب‌شوندگان در آن وسیع است، فرصتی مناسب - به‌عنوان راهکار کوتاه‌مدت - برای زدودن این دو آفت از عرصه انتخابات است و این میسر نخواهد شد، مگر با بسط و گسترش دامنه انتخاب مردم. انتخابات مجلس ششم را می‌توان نمونه بالنسبه موفقیت‌آمیزی از این وضعیت خواند، چرا که منجر به پارلمانی شد که در واقع اشلی کوچک از جامعه متکثر و موزائیکی ایران بود و همین امر دلیلی بر پرتنش و پرکنش بودن آن دوره از مجلس بود و باز به همین دلیل ایده پارلمان آرام حتی به فرض حسن نیت ترویج‌دهندگان، با واقعیت ساختار اجتماعی ایران در تناقض بود.
طبعا وجود جامعه مدنی فربه و مستحکم موجب می‌شود تا بخشی از تنش‌های پارلمان به حوزه فعالیت این جامعه منتقل شود، اما با وجود جامعه مدنی نحیف، پارلمان برای آنکه بتواند عرصه‌های تکثر اجتماعی را نمایندگی کند، چاره‌ای جز پذیرش تنش در داخل خود نخواهد داشت.۳‌ در غیر این صورت این تنش معقول قابلیت بروز نامعقول را در تکثر سازمان‌نیافته و بی‌شکل کوچه و بازار خواهد یافت که هیچ نسبتی با دموکراسی نخواهد داشت، از این روست که پارلمان پرتنش را می‌توان ارجح‌تر از جامعه پرتنش دانست.

یاشار هدایی
پی‌نوشت:
۱- برای آشنایی با نظریه‌های جامعه‌شناسانی چون <فردیناد تونیس>، <امیل دورکیم>، <ماکس وبر> و... رجوع کنید به <اطلا‌عات سیاسی - اقتصادی> شماره ۱۵۰-۱۴۹ - بهمن و اسفند ۱۳۷۸ - مقاله <تاثیر ساختارهای اجتماعی بر زندگی سیاسی- > دکتر احمد نقیب‌زاده.
۲- همان منبع ( -به نقل از ویلیام کورن هورز، از نظریه‌پردازان جامعه توده‌وار.)
۳- در اینجا مراد از مجلس پرتنش و پرکنش، رواج اختلا‌ف‌نظر و بحث‌های <درون‌پارلمانی> است، نه حاکمیت رفتارهای غیرمدنی خارج از موازین اخلا‌ق و قانون و مقصود از مجلس آرام نیز مجلس یکدست است که لزوما به معنای حاکمیت رفتارهای قانونی و اخلا‌قی در آن نخواهد بود.

منبع : روزنامه اعتماد ملی