محصولات کشاورزی: انتخاب میان سوخت و خوراک

افزایش قیمت نفت باعث روی آوردن به تولید سوخت‌های بیولوژیکی خواهد شد. این امر موجب کمبود محصولات کشاورزی در بازارهای بین المللی و به تبع، آن افزایش شدید قیمت مواد غذایی می شود و در نهایت، خطرات شدیدی برای امنیت غذایی کشورهای مختلف جهان، به ویژه کشورهای توسعه نیافته و فقیر ایجاد می کند.
طی ماه های اخیر، جهان با دو بحران گرانی مواد غذایی و افزایش قیمت نفت و فراورده های آن روبرو شده است که با توجه به قابلیت تبدیلی برخی محصولات کشاورزی به مواد سوختی و جایگزینی آنان در مشتقات نفتی، ارتباط تنگاتنگی بین این دو بحران مشاهده می شود.
بیوسوخت( Bio fuel) یا سوخت کشاورزی( Agro fuel) فراورده‌ای است که اغلب از گیاهانی نظیر ذرت، نیشکر و سویا تولید و در دو حالت مایع و گاز عرضه می شود. در این بین، ذرت به عنوان مادۀ اولیۀ اتانول، به عنوان مهم ترین بیوسوخت (سوخت سبز)، جایگاه خاصی دارد.
رشد و گسترش صنعت بیوسوخت به سال ۱۹۷۴ و افزایش قیمت نفت در نتیجۀ تحریم نفتی آمریکا توسط اعراب بر می گردد. در آن، زمان کنگرۀ آمریکا با هدف استقلال از سوخت‌های فسیلی قوانینی وضع کرد تا استفاده از اتانول تولید شده از ذرت به عنوان سوخت جایگزین بنزین رواج یابد.
در سال های بعد نیز تلاش برای کاهش وابستگی به کشورهای نفت خیز، رواج ایده پایان ذخایر نفتی، ملاحظات زیست محیطی، حذف تدریجی سرب در دهه های ۱۹۷۰ و ۱۹۸۰ میلادی، پرداخت یارانه و اعتبارات مالی توسط دولت‌های ایالات متحده، برزیل و اروپا به تقویت صنعت بیوسوخت کمک شایانی کرد.
● رابطۀ بین قیمت نفت و محصولات غذایی
افزایش قیمت نفت خام به افزایش تولید بیوسوخت‌ به عنوان جانشین سوخت و در نتیجه، افزایش تقاضا برای ذرت، نیشکر و سویا و به تبع آن، افزایش قیمت این محصولات منجر می شود( اثر مستقیم در افزایش قیمت غذا). با توجه به محدود بودن زمین های قابل زراعت و تناسب نداشتن افزایش بازده تولید با رشد تقاضا، افزایش قیمت محصولاتی نظیر ذرت و به تبع آن، افزایش سطح زیر کشت این محصولات، کاهش تولید و عرضۀ محصولاتی نظیر گندم و برنج را در پی خواهد داشت که این امر، به افزایش قیمت محصولات مذکور می انجامد( اثر غیرمستقیم در افزایش قیمت غذا).
آمارها نشان می دهد که افزایش بازده تولید ذرت در ایالات متحده، که ۴۰ درصد از کل ذرت دنیا را تولید می کند، در ۱۰ سال اخیر، کمتر از ۲ درصد در هر سال بوده است که این افزایش بازده با تقاضای روزافزون ذرت تناسبی ندارد و باید زمین‌های بیشتری به کشت ذرت اختصاص یابد که با توجه به محدودیت منابع، محصولات دیگر در سطح کشت کمتری تولید می شود.
از لحاظ اقتصادی، زمانی تولید اتانول مقرون به صرفه خواهد بود که قیمت‌های نفت در حدود ۵۰ یا ۶۰ دلار( برای هر بشکه) شناور باشد. در این صورت، تولیدکنندگان اتانول با پرداخت ۶۵/۳ تا ۵۴/۴ دلار برای هر بوشل( ۲۸ کیلوگرم) ذرت، سود ۱۲ درصدی خواهند داشت.
اما زمانی که قیمت نفت به ۳۰ دلار در هر بشکه برسد، تولید اتانول ‌صرفه اقتصادی نخواهد داشت، مگر اینکه هر بوشل ذرت کمتر از ۲ دلار خریداری شود. بنابراین، هر تغییری که در قیمت نفت رخ دهد، در میزان عرضه و تقاضای محصولات کشاورزی و به تبع آن، در قیمت محصولات مذکور منعکس خواهد شد.
● آسیب‌دیدگان اصلی از گرانی غذا
پیامدهای افزایش قیمت غذا بیشتر متوجه کشورهای در حال توسعه و کم‌درآمد می شود، چرا که شهروندان کشورهای توسعه یافته درصد کمتری از درآمد خود را صرف مواد غذایی می‌کنند. مثلاً درآمد سرانۀ هر فرد در آمریکا ۴۵۸۴۵ دلار است که فقط ۱۶ درصد درآمد آنها صرف مواد غذایی می شود.
در صورتی که در برخی کشورهای در حال توسعه، نظیر اندونزی و نیجریه با درآمد سرانۀ ۱۹۲۴ و ۱۱۵۹ دلار، حدود ۵۰ و ۷۳ درصد درآمد به خرید مواد غذایی اختصاص می یابد. بنابراین، افزایش قیمت مواد غذایی، با توجه به ضروری بودن این محصولات، موجب می‌شود که افراد کشورهای فقیرتر سهم بیشتری از درآمد را به خرید مواد غذایی اختصاص دهند.
همچنین در بین افراد هر کشور، با وجود اینکه همۀ افراد جامعه از افزایش قیمت ضربه خواهند دید اما دهک‌های پایین درآمدی به‌علت اینکه سهم بیشتری از درآمد خود را صرف مواد غذایی می‌کنند، بیشتر آسیب خواهند دید.
از آنجا که مصرف مواد غذایی ضروری است و جایگزینی برای استفاده از آن‌ها وجود ندارد، افزایش قیمت غذا باعث می شود تا افراد تقاضای خود را نسبت به مواد غذایی کاهش دهند و در نتیجه، کالری مورد نیاز بدن آنها تامین نشود که این امر موجب می¬شود سلامتی افراد جامعه به خطر افتد.
● اثرات جانبی تولید بیوسوخت‌ها
منشأ گیاهی اتانول سبب شده است که با شعار سازگاری با محیط زیست و کاهش، تولید گازهای گلخانه‌ای، از تولید آن حمایت شود. اما بررسی‌ها نشان می‌دهد که سویا و مخصوصاً، ذرت در ردیف محصولاتی است که باعث فرسایش خاک و آلودگی آب می‌شود. به علاوه، برای کاشت، برداشت و خشک کردن این محصولات از کودهای شیمیایی، آفت‌کش‌ها و انرژی (سوخت) استفاده می شود.
معمولاً سویا و ذرت به‌صورت چرخشی کشت می‌شود. این امر بدین دلیل صورت می گیرد که سویا نیتروژن به خاک اضافه می‌کند و ذرت برای رشد خود به نیتروژن نیاز دارد و آن را مصرف می‌کند. اما زمانی که ذرت به‌عنوان منبع اصلی برای تولید اتانول جایگزین سویا و مدام کشت شود، باید از کودهای شیمیایی نیتروژن‌دار استفاده شود که نیتروژن را به آب‌های زیرزمینی و جاری انتقال می‌دهد.
بهره گیری مداوم و مستمر از مواد شیمیایی آلودگی محیط زیست را در پی خواهد داشت. بنابراین، به رغم تأکید بر حفظ محیط زیست در تولید این نوع سوخت، اگر الگوی کشت این محصولات نوعی توازن و تعادل نداشته باشد، به نابودی و ویرانی محیط زیست می انجامد.
از مسائل مهم دیگری که باید به آن توجه کرد، عدم ناکارآمدی سوخت اتانولی است که از ذرت به دست می‌آید. برآورد« موازنۀ خالص انرژی» در بیوسوخت و بنزین( نسبت بین انرژی ای که آنها تولید می‌کنند و انرژی ای که برای تولید آنها مورد نیاز است) نشان می دهد که تولید یک گالن( ۷/۳ لیتر ) اتانول نیازمند ۲۸۰۰۰ کیلوکالری انرژی است و همین میزان اتانول فقط۱۹۴۰۰ کیلوکالری انرژی تأمین می‌کند که بهره وری تبدیل آن افت ۴۳ درصدی خواهد بود.
● نتیجه گیری
همان طور که دیدیم، افزایش قیمت نفت باعث روی آوردن به تولید سوخت‌های بیولوژیکی خواهد شد. این امر موجب کمبود محصولات کشاورزی در بازارهای بین المللی و به تبع، آن افزایش شدید قیمت مواد غذایی می شود و در نهایت، خطرات شدیدی برای امنیت غذایی کشورهای مختلف جهان، به ویژه کشورهای توسعه نیافته و فقیر ایجاد می کند. راهکارهایی را که می توان در این زمینه اشاره کرد عبارت است از:
۱) با توجه به مسائل زیست محیطی نفت و افزایش بهای آن، باید برای تولید انرژی به سمت و جهتی حرکت کرد که حداقل هزینه را در بر داشته باشد. در این راستا، استفاده از انرژی-هایی که هم از نظر تولید، سازگار با محیط زیست باشند و هم اینکه باعث ایجاد مشکلات ثانویه، از جمله به خطر افتادن امنیت غذایی نشوند، توصیه می شود. انرژی خورشیدی، بادی، جزر و مد دریا، امواج اقیانوس ها و زمین گرمایی از جمله انرژی هایی است، که از خصوصیات مذکور برخوردارند.
۲) استفاده از تکنولوژی های پیشرفته در راستای کاهش مصرف سوخت های فسیلی ضرورت دارد. این امر از سویی باعث کاهش آلودگی در محیط زیست می شود و از سوی دیگر، با بهینه کردن مصرف، از اتلاف انرژی جلوگیری می کند و مدت زمان بهره گیری از این سوخت افزایش می یابد.
۳) هرچند نمی توان تولید بیوسوخت ها از محصولات غذایی در کشورهای جهان منع کرد، اما می توان تهدیدات احتمالی را به حداقل ممکن کاهش داد. سرمایه گذاری در بخش کشاورزی و استفادۀ بهینه از منابع و امکانات موجود، با توجه به مزیت های نسبی، از جمله مواردی است که باید در برنامه ریزی کلان کشوری مد نظر قرار گیرد.
در صورتی که محصولات غذایی بر اساس مزیت های نسبی منطقه ای تولید و کشت می شود، هم به خودکفایی محصولات مهم کشاورزی بر اساس الگوی غذایی نایل می شویم، هم آسیب های بین المللی را در خصوص محصولات کشاورزی کاهش می دهیم.
۴) اگر صنعت بیوسوخت استفاده از گیاهان، درختان و پوشال گندم و برنج را جایگزین محصولات غذایی نظیر ذرت و سویا کند، آثار منفی این صنعت بر مواد غذایی کاهش خواهد یافت؛ اگرچه ملاحظات زیست محیطی در بارۀ این مواد همچنان پابرجا خواهند بود.
نظرات بینندگان

منبع : امید