افتیمون یا کشوث

● افتیمون
ـ عربی: دواءالجنون، شعرالضبع
ـ یونانی: افتیمون
ـ سریانی: سورمو
ـ رومی: شیون
ـ هندی: امل بیل ـ اکاس بیل
● کُشُوث
ـ فارسی: برش
ـ عربی: کشوثا
ـ یونانی: بثروطوس
ـ سریانی: ونا ـ رغبا
ـ رومی: کشمورین
ـ هندی: امل بیل ـ اکاس بیل
متأسفانه امروزه یکی از اشکالاتی که در عرضه و توزیع گیاهان داروئی در عطاری‌ها رخ می‌دهد شباهت تیره‌های گوناگون از یک گیاه، به یکدیگر است که به علت این تشابه، گیاه عرضه شده با گیاهی که در منابع طب سنتی ذکر شده است متفاوت می‌باشد و در نتیجه خواص و افعال متفاوتی را هم خواهد داشت. یکی از کارهائی که برای استانداردسازی عرضه گیاهان داروئی بایستی صورت گیرد تطبیق مشخصات و خواص گیاهان ذکر شده در منابع طب سنتی با گیاهانی است که امروزه در عطاری‌ها عرضه می‌شود. به‌عنوان مثال تشابه میان گونه‌های مختلف آویشن، هم‌چنین یتوعات یا شرآبه‌ها مانند سگبینج و اُشَق (وشا) و نیز از صمغ‌ها تشابه میان انواع کندر و یا سندروس و کهربا و ...
این تشابهات و عدم استانداردسازی در عرضه، بعضاً مشکلاتی را نیز به وجود آورده، مثلاً پزشکی فلان گیاه را برای درمان به بیمارش تجویز کرده و بیمار با مراجعه به عطاری آن را تهیه و مصرف می‌نماید و پس از مدتی مصرف، ممکن است نه‌تنها بهبودی حاصل نشود بلکه بیمار دچار مشکلات دیگری نیز بشود.
این موضوع انگیزه‌ای شد تا با یاری پروردگار از این پس سلسله مباحثی را تدوین کنیم که به بررسی موضوع مذکور بپردازد.
گیاهی که امروزه به نام افتیمون در عطاری‌ها به فروش می‌رسد چیزی غیر از گیاه کُشُوث نیست که البته به علت شباه ظاهری آن با افتیمون اشتباهاً با نام افتیمون عرضه می‌گردد و به لحاظ خواص و افعال کاملاً متفاوت و متمایز از یکدیگرند.
کُشُوث در ایران و حوضه دریای مدیترانه می‌روید و آن‌چه که در مغرب، آفریقا و مصر به نام اکشوث معروف است، افتیمون می‌باشد. افتیمون لغتی است یونانی و نوع حقیقی آن در شام و عراق می‌روید.
بر آن شدیم که طی تحقیقات اختلاف بین این دو گیاه را مورد بررسی قرار دهیم.
● ماهیت
▪ افتیمون: نباتی است سرخ رنگ و بهاری و تا تابستان نیز می‌ماند. شاخ و برگ آن مانند ریسمان باریک می‌باشد و از خانواده سِس‌ها (انگل) است و معمولاً به دور هر گیاهی می‌پیچد. برگ آن بسیار ریز و تخم آن از خردل ریزتر می‌باشد. رنگ تخم افتیمون سرخ مایل به زردی است. گل آن ناریخته تخم می‌بندد و رنگ گل آن سرخ مایل به غبرت است. ریشه آن شبیه به زردک (هویج ایرانی) می‌باشد و تا مدتی در زمین باقی می‌ماند.
▪ کُشُوث: گیاهی است مانند ریسمان باریک، بدون برگ، ساقه آن مایل به زردی و انگلی است ۱ ساله که به دور آویشن، کتان، خلنگ (گیاهی که نام صمغ آن کهربا باشد)، شبدر و یونجه می‌پیچد. گل آن ریزه ریزه مایل به سفیدی و تخم آن ریزتر از تخم ترب بوده و رنگ آن سرخ مایل به زردی و بعضی دیگر سرخ مایل به سفیدی می‌باشد. بهترین آن تازه زرد با طعمی تلخ است که قوت آن تا سه سال باقی می‌ماند.
● اختلاف ماهیتی
۱) رنگ تخم افتیمون سرخ مایل به زردی است، اما کشوث سرخ مایل به سفیدی است.
۲) رنگ گل افتیمون سرخ مایل به غبرت است. ولی کشوث سرخ مایل به سفیدی می‌باشد.
۳) افتیمون دارای برگ بوده اما کشوث برگ ندارد.
۴) افتیمون دارای ریشه بوده و تا مدتی در زمین می‌ماند اما کشوث ریشه ندارد.
۵) تخم افتیمون از تخم خردل ریزتر و تخم کشوث از تخم ترب ریزتر است. (تخم ترب سه برابر تخم خردل می‌باشد)
● پراکنش
▪ افتیمون: خواستگاه آن کوه‌ها، وادی‌ها، جزایر دریای غربی و شمالی و بهترین آن اُقریطُشی است و بعد مقدسی که از جزایر اقریطش (جزیره‌ای از جزایر یونان) و مقدس (بیت‌المقدس) آورند رنگش سرخ و بسیار باریک و با بوئی تند است و هرچه این اوصاف نمایان‌تر باشد بهتر است. افتیمون حقیقی در شام و عراق می‌روید.
▪ کُشُوث: در نواحی مدیترانه و در ایران در مازندران، همدان، لرستان، اصفهان، فارس، هرمزگان، خراسان، کرمان، تهران و قزوین می‌روید.
● طبیعت
▪ افتیمون: جالینوس طبیعت افتیمون را گرم و خشک در سوم گوید و دیگر اطبا در سوم و خشک در آخر اول و بعضی دیگر خشک در دوم نیز گفته‌اند.
▪ کُشُوث: در اول گرم و در دوم خشک بوده با قوای متضاده.
اختلاف طبیعت، از اهم اختلاف میان این دو گیاه می‌باشد.
● افعال و خواص
▪ افتیمون: مُحَلِل و ملطف و بازکننده گرفتگی‌ها و مسهل سودا و بلغم و تنقیه سودا کند و با بنفشه مسهل صفرا می‌باشد.
▪ کُشُوث: ملطف، مفتح، مخرج فضول لطیفه از عروق و منقی آنها از اخلاط فاسده، اعضاءالغذا (معده، کبد و طحال) و النفص (آلتی در تن آدمی برای دفع فضولات) مفتح گرفتگی‌های کبد و احشاء و منقی اوساخ (چرک‌ها و ریم‌ها) از شکم و عروق و ملین طبع و منقی بدن است.
افتیمون جهت درمان امراض دماغی و عصبانی از قبیل سردرد، صرع، مالیخولیا، جنون، کابوس، لقوه، فالج، بی‌حسی اعضاء و درد مفاصل و تفریح قلب مفید و به سبب تنقیه سودا و کرم معده و بادها را دفع نماید و بالخاصیه جهت امراض سوداوی و تنقیه سودا بی‌عدیل است.
کُشُوث جهت درمان ربع (تبی که یک روز بگیرد و دو روز نگیرد)، مغص (دل‌پیچه)، ضعف معده، جگر، طحال و تحلبل ریاح (بادها)، ادرار بول و حیض و تنقیه رحم مفید می‌باشد.
افتیمون به علت لطافت و ضعیف‌الترکیب بودنش آن را نباید بسیار نرم کوبید و جوش زیاد هم نباید داد. زیرا این دو عمل باطل‌کننده فعل آن می‌باشد و گویند آن را در کیسه‌ای ریخته و پس از جوشیدن آب آن را در آن گذاشته و بعد از دو جوش آن را برداشته کیسه را فشرده و محلول را استفاده نمائید. اما این گفته‌ها در باب کُشُوث ذکر نشده است.
● ترکیبات
▪ افتیمون: آشامیدن افتیمون با سکنجبین اسهال سودا به قوت نماید و طحال را تنقیه کند و برای رفع صداع (سردرد) سوداوی بی‌عدیل است.
▪ کُشُوث: آشامیدن آب کُشُوث با سکنجبین اسهال صفرا کند و آشامیدن آن با سرکه مسکن فواق (سکسکه) و قابض و حابس نزف‌الدم (جلوگیری از خونروی‌ها) و جاری شدن خون رحم می‌باشد.
● مَضِرات
▪ افتیمون: از برای صفراوی مزاجان، جوانان، گرم مزاجان، مُوَرِث کرب (غم و اندوه)، غشی (بیهوش شدن) و عطش است.
▪ کُشُوث: ریه، سپرز (طحال) و مغثی (دل‌آشوبی ـ تهوع).
● مُصلحات
▪ افتیمون: از جرم آن به قول شیخ‌الرئیس ۴ مثقال (هر مثقال ۶/۴ گرم) و بعضی ۳ مثقال و بعضی دیگر ۲ درم (هر درم ۱۲۵/۳ گرم) و در مطبوخات تا ۱۰ درم جایز است.
▪ کُشُوث: از آب آن ۲ اوقیه (هر اوقیه بنا به مشهور ۵/۳۷ گرم) و از جرم آن در مطبوخات ۱۵ درم می‌باشد.
● بدل
▪ افتیمون: در اسهال سودا لاجورد، گل ارمنی و ۵/۱ برابر آن حاشا (نوعی آویشن) و یا برابر آن حاشا و یا یک سوم آن تربد سفید مدبّر.
▪ کُشُوث: برابرش بادروج و یا یک سوم آن افسنتین.
افتیمون موافق سرد مزاجان و کهول و مشایخ (پیران) و سوداوی مزاجان است

امین عطارنژاد، عضو مؤسسه مطالعاتی و ترویج گیاهان داروئی ریحانه

منبع : فصلنامه عطارنامه