قدر؛ تقدیر سعادت انسانی

ماه رمضان که از آن به عنوان ماه خود سازی و دستیابی به معرفت پروردگار یاد شده این فرصت را به انسان می دهد تا زمانی هرچند کوتاه، رها از بندگی دنیا، راه بندگی خالق را در پیش گیرد و گذشته پر از خطای یک ساله خویش را با حالی که برخاسته از شناخت خداوند است به آینده ای روشن پیوند زند.
ماه رمضان، فرصتهای ارزشمندی را که چون ستارگان، راه هدایت را برای آدمی معین می نماید، در اختیار میهمان ضیافت الهی قرار می دهد تا با استفاده از این فرصتها به سر منزل مقصود راه یابد. یکی از این فرصتهای بی بدیل که در قرآن کریم به آن اشاره مستقیم شده، شب قدراست؛ شبی که از هزار ماه بهتر است. شب قدر، به استناد مضمون روایات، شبی است که پرونده یک ساله سرنوشت انسان در آن گشوده می شود و به تأیید الهی می رسد.
● معنای شب قدر در آیات قرآن
اولین پرسشی که در خصوص این شب به ذهن متبادر می شود این است که معنای «قدر» چیست؟ و چرا این شب، «شب قدر» نامیده شده است؟
خداوند در سوره قدر، شبی را که قرآن در آن نازل شده «شب قدر» نامیده است، و به ظاهر مراد از آن تقدیر و اندازه گیری است، چنانکه علامه طباطبایی این وجه بیان را اختیار می کند.( المیزان، ج۲۰، ص ۵۶۱)
آیه سوره دخان که در وصف «شب قدر» است، بدین معنا دلالت دارد. خداوند در این سوره در بیان ارزش، اهمیت و جایگاه شب قدر، افزون بر نزول یکپارچه و کامل قرآن، به یک امر دایمی و همیشگی اشاره می کند و می فرماید: «در آن هر حادثه ای که باید واقع شود، خصوصیاتش مشخص و محدود می گردد، این امری است خلف ناپذیر، امری است از ناحیه ما که این ماییم فرستنده رحمتی از ناحیه پروردگارت.»
از این آیه استفاده می شود که شب قدر منحصر در شب نزول قرآن بر پیامبر گرامی(ص) و آن سالی که قرآن در آن به صورت دفعی نازل شد، نیست، بلکه با تکرار سالها و گردش روزگار، آن شب نیز مکرر می شود. پس در هر ماه رمضان از هر سال قمری شب قدر هست، که در آن شب، امور سال آینده تا شب قدر سال بعد اندازه گیری و مقدر می شود.
در سوره قدر نیز خداوند می فرماید: «شب قدر از هزار ماه بهتر است» و نیز می فرماید فرشتگان در آن شب نازل می شوند. واژه «تنزل» نیز نشان بر دوام و استمرار و تکرار آن دارد.
● شب قدر در روایات
طبق روایات فراوانی که در منابع شیعی آمده، شبهای نوزدهم، بیست و یکم و بیست و سوم ماه مبارک رمضان «شبهای قدر» معرفی شده اند. (الدر المنثور، ج ۶، ص ۳۷۶)
چنان که می دانیم، شب قدر میان سه شب از ماه مبارک رمضان، مردد است. شب نوزدهم، بیست و یکم یا بیست و سوم این ماه. دلایل و روایات نیز چنان است که گویا در این مردد بودن و ابهام، تعمدی هست. وقتی از امام معصوم سؤال می شود آخر کدام یک از این سه شب، شب قدر است، پاسخ چنین می آید که شما را چه باک که بیش از یک شب به درگاه خداوند حاضر شوید و از گناهانتان استغفار کنید.
نکته دیگری که درباره شب قدر در روایات بدان اشاره شده، بحث تقدیر زندگی سالانه انسان در آن شب است.
چنانکه در سوره «قدر» می خوانیم، در شب قدر، «فرشتگان و روح، به اذن پروردگارشان به زمین نازل می شوند.» و چنانکه روایات، در شرح و تفصیل این آیه گفته اند، فرشتگان در هر شب قدر، اعمال بندگان خداوند را بر پیامبران و امامان معصوم(ع) عرضه می کنند؛ زیرا ایشان «حجت» خدا بر زمین و ولی اویند. امام باقر(ع) در این ارتباط می فرماید: در شب قدر به ولی امر(امام هر زمان) تفسیر کارها و حوادث نازل می شود و وی درباره خویش و دیگر مردمان مأمور به دستورهایی می شود.(المیزان، ج ۱۹، ص ۱۰۱- ۱۰۳)
● تقدیر الهی و رابطه آن با اختیار انسان
یکی از سؤالهای معمول که در رابطه با معنای شب قدر در آیات و روایات مطرح می شود، این است که اگر قرار است خداوند تقدیر یک ساله انسان را در این شب رقم بزند، پس نقش اختیار انسان در زندگی چیست؟ حال آنکه یکی از مبانی کلامی تشیع، بحث مختار بودن انسان است که در روایات فراوانی از ائمه معصومین(ع) به آن اشاره شده است. با این همه، در نگاه اولیه بین آنچه از ائمه اطهار(ع) در رابطه با اختیار و آزادی انسان آمده است و آنچه در تفسیر شب قدر بیان شده، تناقضی به وجود می آید که این دو حیطه را در مقابل یکدیگر قرار می دهد.
آنچه از مجموع آیات و روایات به دست می آید این است که، شب قدر هیچ گونه منافاتی با اختیار انسان ندارد و بدون تردید، او در سرنوشتی که در شب قدر برایش رقم می خورد، موثر است. حتی می شود گفت نقش اصلی در تعیین سرنوشت به خود انسان سپرده شده تا آنچه بخواهد برای فردای خود رقم بزند.
برای اثبات این ادعا، می توان به برخی ادله که در ذیل می آید، استناد کرد:
۱) مهر تأیید الهی بر نقش انسان در تعیین سرنوشت
در قرآن کریم به نزول قرآن وفرشتگان در شب قدر اشاره شده و نیز آن شب، «شب سلامت» خوانده شده است. حکمت معرفی شب قدر به عنوان شبی که قرآن در آن نازل شده و شبی که مقدرات در آن سامان داده می شود، این است که بنده سرنوشت و مقدرات خویش را به قرآن پیوند بزند و آن را سرمشق و سرچشمه فکر و عمل خویش قرار بدهد، در صورتی که هماهنگ با مفاهیم و معانی قرآن بود، عامل به قرآن، سعادتمند است و اگر مخالف با مفاهیم عالی قرآن بود، فاعل آن گمراه خواهد بود.
۲) اجماع مسلمین
تاکید همه پیروان فرق و مذاهب اسلامی بر اهمیت شب قدر و شب زنده داری و تشکیل اجتماعات با شکوه برای خواندن دعا و مناجات و راز و نیاز با پروردگار و طلب مغفرت از پروردگار، برخاسته از یک واقعیت انکارناپذیر در خصوص دخالت انسان در سرنوشت خویش است.
۳) دعاهایی با مضامین بلند پرواز!
در روایت معتبری آمده است؛ دعا سرنوشت انسان را تغییر می دهد، از سوی دیگر دعاهای وارده که قرائت آن در شب قدر توصیه شده است به لحاظ عرفانی و معنوی مضامین بسیار بلندی دارد. مضمون دعاهای وارده در شب قدر، نور امید به فردایی بهتر را در دل انسان زنده می کند و او یاری و لطف پروردگار را از زبان اولیای الهی می شنود؛ لذا ندامت از گذشته سراسر وجودش را فرا می گیرد و به امید ساختن دنیا و آخرتی توأم با نور ایمان و امید به الطاف الهی، برنامه های آینده را تدوین می نماید.
انسان با توسل به ادعیه مأثوره وارد مسیر سرنوشت خویش گشته و آن را تغییر می دهد. گاهی برای پیمودن مسیر مقدرات، بر بال دعا و گاه بر بال عمل می نشیند؛ گرچه دعا هم نوعی عمل شمرده می شود. بنابراین، دعا در شبهای قدر که یک کار اختیاری می باشد منشأ اثر است و در سرنوشت افراد دخالت دارد؛ به همین دلیل به آن سفارش فراوان شده است.
۴) تکمیل اعمال صالحان
بی شک، دستیابی به فلسفه وجودی آنچه در تعالیم آسمانی اسلام به آنها سفارش فراوان شده است، نیازمند تلاش در کسب معارف و شناخت ویژگیهای بی بدیل شریعت اسلام است. یکی از راه های رسیدن به مقامهای بالای عرفانی که راه پیمودن مسیر حق از آن می گذرد، دقت در اعمال صالحی است که از مؤمن به خداوند سر می زند.
شب قدر یکی از ظرفیتهای زمانی ارزشمندی است که مومنان و صالحان برای جبران کمبودهای اعمال خود می توانند از آن بهره برداری نمایند.
در این ارتباط، روایتی نیز از امام باقر (ع) وارد شده، در پاسخ به این پرسش که چرا شب قدر به وجود آمده و به عبارت دیگر فلسفه شب قدر چیست؟ ایشان می فرمایند: اگر خداوند کارهای مؤمنان را چند برابر نکند، به سر حد کمال نمی رسند، اما از راه لطف کارهای نیکوی آنها را چند برابر می فرماید تا کاستی هایشان جبران شود.
براین اساس، «عمل صالح، خود بنده است؛ هنگامی که یک عمل صالح معمولی با زمانی پربرکت و مقدس همراه گردد، از ارزشی چند برابر برخوردار می شود و گاه همراه شدن یک عمل صالح با ولایت و اعتقاد و امامت می تواند انسان را به اوج شرافت برساند؛ پس، راز سعادتمند شدن انسانها در شب قدر، عمل اختیاری صالحی است که با عنایت خداوند، برکت یافته و چند برابر می شود.»

محمد جواد رستگار

منبع : روزنامه قدس