اختیار انسان و شب قدر

آنچه از مجمــوع مباحث به دست میــآید این است كه با ملاحظـه آیـات و روایـات و دریافت ها و مشاهدات، اطمینان كامل پیدا می كنیم كه شب قدر هیچ گونه منافاتی با اختیار انسان ندارد و یقین، او در مقـدرات و سرنوشتی كه در شب قدر برایش رقم می خورد موثر است؛ حتی می شود گفت كه نقش اصلی را به خود انسان سپرده اند تا آنچه بخواهد برای فردا رقم بزند.
ادله ای كه نقش انسان را در مقدرات شب قدر ثابت می كند به شرح زیر تقدیم می گردد:
۱- حالات و دریافت های شخصی
كسانی كه اهل دعا و راز و نیاز و اهل شب قدر هستند، نقش خویش را در شب قدر به خوبی دریافته اند. گاهی این حالات آن چنان ژرف و تاثیرگذار است كه تا شب قدر آینده و بلكه تا آخر عمر، در همه افكار، اخلاق، كردار و رفتار شخص رخنه كرده و آن را در یك خط و سیر معنوی قرار می دهد. دیگرانی هم كه به این حد از معنویت راه پیدا نمی كنند، به فراخور حال خود از مجالس و محافل و شب زنده داریهای شب قدر بهره برداری كرده و فیض معنوی می برند. ریشه اصلی این دگرگونی ها و حالات، به خود افراد بر می گردد و اینكه تا چه حد خود را آماده بهره برداری از بركات شب قدر و فضیلت های آن كرده باشند. اگر معنویاتی كه در شب قدر نصیب انسان شده و در زندگی آن ها تحولی آفریده، هیچ ارتباطی با آنان نداشته باشد و تنها به خدا و فرشتگان و نویسندگان مربوط باشد كه هر چه بخواهند، برای هر كس بدون ملاحظه حالاتش تقدیر كنند در این صورت مقتضای حكمت و مصلحت این است كه یا به هیچ كس هیچ ندهند و یا آنچه می دهند، به همه یكسان و علی السویه بدهند؛ در حالی كه ما می دانیم همه بركات خداوندی در شب قدر برای بندگان سرازیر می گردد و با اختلاف و تفاوت به آنان داده می شود؛ پس نتیجه می گیریم تنها دلیل این تفاوت، كارها و اعمال و میزان تلاش خود بندگان است و بس. نتیجه اینكه یكی از راه های رسیدن به اینكه آیا افراد در مقدرات منتخب قدر، صاحب نقش هستند یا نه، این است كه ببینیم چه اندازه دگرگونی در همین شب با بركت در آنان ایجاد گشته است.
٢- شناساندن شب قدر
خداوند تبارك و تعالی با نزول سوره ای خاص، شب قدر را به مردم معرفی فرموده است. در دو آیه این سوره مباركه فرموده است: قرآن در شب قدر نازل شده و فرشتگان در آن شب فرود میآیند. سپس افزوده است: شب سلامت است. و فرموده است: عمل صالح در او، برابر با عمل صالح در طول هزار ماه است. فردی به امام باقر (ع) عرض كرد: مراد و مقصود از اینكه شب قدر بهتر از هزار ماه است چیست؟ حضرت فرمودند: ((والعمل الصالح فیها من الصلاه والزكاه و انواع الخیر خیر من الف شهرلیس فیها لیله القدر)) (۱)؛ كار شایسته از قبیل نماز و زكات، صدقات و انفاقات و، انواع خوبی ها در آن شب برتر از هر كار شایسته ای است كه در مدت هزار ماه كه شب قدر در آن نیست، انجام شود. اگر كارهای نیك بندگان و چند برابر پاداش آن تاثیری در مقدرات و سرنوشت افراد در شب قدر ندارد، از گفتن و دانستن آن چه سودی عاید بندگان می شود؟ اگر نزول قرآن در شب قدر و بیان كردن این مطلب، سود و زیانی را متوجه هیچ كس نمی كند، چه انگیزه ای در اعلام این شب نهفته است؟ اگر دانستن نزول فرشتگان، در نتیجه تلاش افراد سودمند نباشد، چرا باید مردم در جریان آن باشند و دانستن آن چه گره ای از كار بندگان می گشاید؟ می دانیم كه كار بیهوده حتی از افراد عادی و معمولی پسندیده نیست، چه رسد به پروردگار آسمان و زمین كه هیچ كاری را بدون حكمت و مصلحت انجام نمی دهد. حكمت معرفی شب قدر به عنوان شبی كه قرآن در آن نازل شده و شبی كه مقدرات در آن سامان داده می شود، این است كه بنده سرنوشت و مقدرات خویش را به قرآن پیوند بزند و آن را سرمشق و سرچشمه فكر و عمل خویش قرار بدهد،اگر كردارش موافق با قرآن و در جهت آن باشد، عمل كننده به آن سعادتمند است واگر خدای نكرده مخالف با قرآن باشد، فاعل آن شقی خواهد بود.
۳- اجماع و سیره مسلمانان
می دانیم كه همه دانشمندان اسلام و مسلمانان از هر فرقه و گروهی، بر اهمیت شب قدر و احیای آن تاكید فراوان دارند و به شب زنده داری آن شب، اهتمام می ورزند. نقل شده كه یكی از دانشمندان بزرگ اسلام، برای اینكه شب قدر را درك كند، یك سال تمام یعنی حدود ۳۵۷ شب، از سر شب تا به صبح شب زنده داری كرد.(۲) این همه اقبال و توجه به تشكیل اجتماعات با شكوه برای خواندن دعا و مناجات و راز و نیاز و تضرع و ابتهال، همراه گریه وزاری و استغفار، برخاسته از یك واقعیت انكارناپذیر است و آن دخالت انسان ها در سرنوشت خودشان است.
۴- سفارش امامان دین بر احیای شب قدر حتی در حال بیماری
امام صادق(ع) به ابوبصیر می فرماید: ((وصل فی كل واحده منهما مئه ركعه))؛ در هر یك از دو شب بیست و یكم و بیست و سوم صد ركعت نماز بخوان ((واحیهما ان استطعت الی النور))؛ تا می توانی آن دو شب را تا سپیده صبح شب زنده داری كن ((واغتسل فیهما))؛ در آن دو شب غسل كن. ابو بصیر عرض كرد اگر نتوانستم ایستاده نماز بخوانم؟ فرمودند: نشسته بخوان. اگر باز هم نتوانستم؟ خوابیده بخوان.
اگر باز هم نتوانستم؟ ایرادی ندارد كه سر شب كمی بخوابی و باقی مانده شب ر، به هر نحوی كه می توانی به عبادت بپردازی، چون در ماه رمضان، درهای آسمان گشوده است، شیطان ها در زنجیرند و اعمال مومنان پذیرفته می شود. از حدیث فوق، می توان تاثیر فراوان كارهای انسان را بر سرنوشت او ارزیابی كرد. می بینیم ابوبصیر كه یك راوی زبردست و كار كشته در فن روایت است، با پیش بردن مرحله به مرحله سوال ها در صدد آن است كه ژرفای شب قدر و اهمیت عمل در آن شب را به دست آورد؛ امام (ع) هم، چنان بر اهمیت عبادت در شب قدر پافشاری می فرمایند كه رضایت نمی دهند بنده حتی اگر بیمار باشد، از نتیجه اعمال صالح خویش محروم گردد. نكته در خور توجهی كه تاثیر انسان را مشخص می كند، جمله پایانی امام (ع) است كه آن را به عنوان ریشه و علت تاكید و تشویق بر عمل صالح بیان فرموده اند؛ آنجا كه فرمودند: ((و تقبل اعمال المومنین))؛ اعمال مومنان در شب قدر پذیرفته می شود. (۳)
٥- تشویق زیاد به دعاهای ماثور و راز و نیاز
می دانیم كه دعاهای شب قدر، از طولانی ترین و پر محتواترین دعاهاست؛ دعاهایی مانند ((جوشن كبیر))، ((ابوحمزه ثمالی)) و امثال آن ه، كه اگر با حال و توجه خوانده شود، مایه انقلاب و دگرگونی روحی است، ادعیه ای كه انسان را با دریایی از معارف آشنا می كند. انسان با خواندن دعا از یك طرف، با یاد آوری لطف، گذشت، كرم، رحمت و بخشش بی پایان خدای مهربان او را در كنار و دستگیر خویش می بیند و نور امید در دلش می درخشد و از دیگر سو، با یاد آوردن سختی های جان كندن، تنگی و فشار قبر، گرفتاریهای عالم برزخ، حساب و كتاب فردای قیامت، شعله های دردناك و سوزان دوزخ و حسابرسی دقیق در صحرای محشر، تمام وجودش، سرشار از ترس و نگرانی گردیده و آنچه عیش و نوش است فراموش كرده و گذشته خود و آنچه بوده و كرده است را با آنچه باید باشد می سنجد و زیانی كه در گذشته متوجه وی شده است را در می یابد و علاوه بر شك و تردیدی كه نسبت به راه و روش نا مطلوب خویش پیدا می كند، ندامت سراسر وجودش را پر كرده و تصمیمی سرنوشت ساز می گیرد و مسیر زندگی اش را دگرگون می كند. اگر هم به این مرحله نرسد، لااقل بر كردار خود بیشتر مواظبت خواهد داشت؛ زیرا بیم و امیدی كه دستاورد شب قدر است در مراحل زندگی به یاریاش می شتابد. در مقابل، اگر كسی از دعا رو برگرداند و شب قدر را هم به غفلت سپری كند، در همان جمود و غفلت، زندگی را به پایان خواهد برد و سرنوشتی شقاوت بار در انتظارش می باشد. از گفتار فوق، این نتیجه به دست میآید كه در واقع خود انسان وارد مسیر سرنوشت خویش گشته و آن را تغییر می دهد. گاهی برای پیمودن مسیر مقدرات، بر بال دعا و گاه بر بال عمل می نشیند؛ گر چه دعا هم نوعی عمل محسوب می شود. بنابراین، دعا در شب های قدر كه یك كار اختیاری است منشااثر است و در سرنوشت افراد دخالت دارد؛ به همین دلیل به آن سفارش اكید شده است. علاوه بر سفارش شفاهی بزرگان دین و علمای اسلام به خواندن دعاها در طول سال، در شب های قدر تاكید بیشتری بر این امر شده است؛ پس حتما منشا اثر است وگرنه كار لغو و بیهوده از بزرگان سر نمی زند.٦- نكوهش بهره نبردن از شب قدر
پیامبر گرامی اسلام (ص) فرمودند: ((من ادرك لیله القدر، فلم یغفر له فابعده الله )) (۴)؛ از خداوند به دور باد و نفرین بر كسی كه به شب قدر برسد و زنده باشد، اما آمرزیده نشود. با این حدیث نقش انسان در تعیین سرنوشت خود واضح تر می گردد و معلوم می شود كه بدبختی و شقاوت مقدر در شب قدر، نتیجه كار خود بندگان است وگرنه از نظر منطقی با توجه به شان و مقام پیامبر گرامی (ص) قابل قبول نیست كه آن بزرگوار به خاطر انجام ندادن كاری بی اثر و بی خاصیت، سهل انگاران را نكوهش و مذمت فرمایند. ((انس بن مالك)) از پیامبر(ص) نقل كرده كه فرمودند:((ان هذا الشهر قد حضركم))؛ ماه مبارك به شما رو آورده است. ((و فیه لیله خیر من الف شهر))؛ در این ماه شبی است كه برتر از هزار ماه است. ((من حرمها فقد حرم الخیر كله))؛ هر كس از فیض شب قدر محروم گردد، از تمام خیرات بی نصیب مانده است. ((ولا یحرم خیرها الا محروم)) (۵)؛ و محروم نمی ماند از بركات شب قدر، مگر كسی كه خویشتن را محروم كرده است. روایات، بعضی از گناهان را مانع بهره برداری گناهكار از شب قدر دانسته اند، از جمله آن كارها میخوارگی یا ((دایم الخمر)) بودن و نیز آزار پدر و مادر است.
٧- شب قدر مكمل اعمال صالح
یكی از دلایل تفضل شب قدر به امت اسلام، كامل و پر كردن پیمانه اعمال صالح مسلمانان و جبران كمبودهای آنان است، تا با دستی پر این جهان را ترك كنند. پیش از این گفتیم كه امام صادق(ع) در تفسیر آیه شریفه ((لیله القدر خیر من الف شهر)) فرمودند: مراد این است كه انجام كار خوب در آن شب برابر عمل صالح در طول هزار ماه است. روایتی نیز از امام باقر(ع) وارد شده، در پاسخ به این پرسش كه چرا شب قدر به وجود آمده و به عبارت دیگر فلسفه شب قدر چیست؟ ایشان می فرمایند: ((و لولا ما یضاعف الله للمومنین، لما بلغوا ولكن الله عز و جل یضاعف لهم الحسنات))؛ اگر خداوند كارهای مومنان را چند برابر نكند به سر حد كمال نمی رسند، اما از راه لطف كارهای نیكوی آن ها را چند برابر می فرماید تا كاستی هایشان جبران شود. از این روایت و روایت قبلی به خوبی می توان فهمید كه مبنا و اساس، عمل صالح خود بنده است؛ هنگامی كه یك عمل صالح معمولی با زمانی پر بركت و مقدس همراه گردد، از ارزشی چند برابر برخوردار می شود و گاه همراه شدن یك عمل صالح با ولایت و اعتقاد و امامت می تواند انسان را به اوج شرافت برساند؛ پس، راز سعادتمند شدن انسان ها در شب قدر، عمل اختیاری صالحی است كه با عنایت خداوند، بركت یافته و چند برابر می شود. در روایات به پاره ای از اعمال سفارش شده كه نتیجه ویژه آن در شب قدر نهفته است.
٨- نتیجه بخش بودن بعضی از اعمال در شب قدر:
۱- نماز ((انس بن مالك)) از پیامبر گرامی(ص) روایت كرده كه فرمودند: ((من صلی من اول شهر رمضان الی آخره فی جماعه فقد اخذ بحظا من لیله القدر)) (۶)؛ كسی كه از اول تا آخر ماه مبارك، در نماز جماعت حاضر شود، بهره ای از شب قدر نصیبش شده است.
۲- افطاری دادن با مال حلال ((ابو شی ابن حیان)) از پیامبر اكرم(ص) نقل كرده كه فرمودند: ((من فطر صائما فی شهر رمضان من كسب حلال صلت علیه الملائكه و لیالی رمضان كلها و صافحه جبرائیل(ع) لیله القدر و من صافحه جبرائیل(ع) یرق قلبه و تكثر دموعه...)) (۷)؛ كسی كه با مالی كه از راه حلال به دست آورده، روزه داری را افطار دهد، در تمام شب های رمضان فرشتگان بر او درود فرستند و جبرئیل در شب قدر با وی مصافحه كند، نشانه مصافحه جبرئیل آن است كه دل مصافحه شونده نرم و اشكش جاری می شود.
۳- صدقه درباره امام زین العابدین(ع) آمده است: ((كان اذا دخل شهر رمضان تصدق فی كل یوم بدرهم فیقول: لعلی اصیب لیله القدر)) (۸)؛ در هر روز ماه مبارك یك درهم صدقه می دادند، آن گاه می فرمودند: شاید با این كار، شب قدر را دریابم و از آن بهره گیرم. ((عبدالله بن مسعود)) روایت می كند كه شبی رسول خدا(ص) از نماز عشا فارغ شد، مردی از میان صفوف برخاست و گفت: ای مهاجران و انصار، مردی غریبم و بر هیچ چیز قدرت ندارم. مرا طعامی دهید. رسول خدا گفت: ای فقیر، ذكر غریب مكن كه دل مرا اندوهگین ساختی. بعد از آن فرمودند: غریبان چهار قسمتند: ۱- مسجدی كه در میان قومی باشد كه در آنجا نروند و نماز نخوانند. ۲- مصحفی و قرآنی كه در خانه ای باشد و مردم آن خانه از آن تلاوت نكنند. ۳- عالمی كه در میان جماعتی باشد و ایشان تفقد وی نكنند و از او مسایل دینی سوال نكنند. ۴- اسیران اهل اسلام كه در میان كفار باشند، پس فرمود: كیست كه موونه و غذای این مرد را كفایت كند تا در فردوس اعلا خدا او را جای دهد؟ حضرت علی(ع) برخاست و دست سائل را گرفت و به حجره فاطمه زهرا(س) رفت و گفت: ای دختر رسول خد، در كار این میهمان نظری كن. حضرت زهرا فرمود: در خانه طعام اندكی موجود است و حسن و حسین گرسنه اند و شما روزه دارید و آن طعام یك نفر را بیشتر كفایت نمی كند. علی(ع) فرمود: آن را حاضر كن.
فاطمه(س) طعام را پیش آورد. حضرت امیر آن طعام را پیش میهمان نهاد و با خود گفت كه اگر من از این طعام بخورم میهمان را كافی نباشد و اگر نخورم سبب خجالت میهمان شود، پس دست دراز كرد به سوی چراغ و چنان نشان داد كه چراغ را اصلاح می كنم و آن را خاموش كرد و فاطمه(س) را گفت در روشن كردن چراغ دیگر تعلل كن تا میهمان از خوردن غذا فارغ شود و خود حضرت دهان را می جنباند تا مهمان تصور كند كه علی غذا می خورد. و چون میهمان از غذا خوردن فارغ شد فاطمه(س) چراغ را آورد و طعام همچنان برجای بود. امیرالمومنین فرمود: ای فقیر، چرا طعام خود را نخوردی؟ گفت: سیر شدم؛ پس علی(ع) و فاطمه(س) و حسن(ع) و حسین(ع) و فضه و همسایگان از آن طعام خوردند و هنوز باقی بود. (۹)
۴- شب زنده داری حضرت رسول (ص) فرمودند: ((من احیا لیله القدر حول عنه العذاب الی السنه القابله)) (۱۰)؛ كسی كه شب قدر را شب زنده داری كند، تا شب قدر آینده، عذاب دوزخ از او دور گردد.
۵- غسل و شب زنده داری امام موسی بن جعفر(ع) فرمودند: ((من اغتسل لیله القدر و احیاها الی طلوع الفجر خرج من ذنوبه)) (۱۱)؛ كسی كه در شب قدر غسل كرده و تا سپیده صبح شب زنده داری كند، گناهانش آمرزیده می شود. روایاتی كه ذكر شد به خوبی دلالت دارند كه برخی مقدرات و پاداش ه، مانند دور شدن عذاب دوز كه در حدیث پیامبر اكرم(ص) ذكر شده بود، نتیجه كار خود بندگان است. موارد فوق می تواند برای نشان دادن اینكه سرنوشت هر انسانی در شب قدر به دست خودش رقم می خورد، كافی باشد، ولی برای تكمیل بحث، نكاتی چند كه خارج از چارچوب شب قدر و نشان دهنده موثر بودن انسان در تعیین سرنوشت خویش است را مطرح می كنیم. این بحث تكمیلی را در دو بخش انجام می دهیم:
۱-عمل و پاداش آن در ماه مبارك رمضان ۲-عمل و پاداش آن، صرف نظر از زمان خاص.
۱- پاداش ها در ماه مبارك رمضان
امام هشتم علی بن موسی الرضا(ع) فرمودند: در ماه مبارك كارهای خوب پذیرفته و كارهای زشت بخشیده شده است. خواندن یك آیه قرآن در این ماه، برابر با یك ختم قرآن در ماه های دیگر است. كسی كه برادر خود را با یك لبخند شاد كند، در روز واپسین خداوند دلش را شاد كرده و مژده بهشت به او دهد. كسی كه مومنی را در این ماه یاری كند، خداوند در روزی كه قدم ها بر پل صراط می لغزند او را دستگیری كرده و از پل صراط عبورش خواهد داد. هركس خشم خود را نگه دارد، خداوند در روز قیامت بر وی خشم نكند. هركس درمانده ای را فریادرسی كند، خداوند در روز قیامت وی را از رسوایی بزرگ ایمن گرداند و رسوایش نكند. كسی كه ستمدیده ای را یاری كند، خداوند او را در دنی، در مقابل دشمنانش یاری كرده و در روز قیامت نیز، در موقف حساب و میزان یاریش فرماید. (۱۲) و در روایت دیگر امام صادق(ع) از پیامبر اكرم(ص) روایت كرده كه فرمودند: كسی كه ماه مبارك رمضان را روزه دارد و از حرام و تهمت زدن به دیگران اجتناب ورزد، خدا از او خشنود شده و بهشت را بر او واجب و حتمی می كند. (۱۳) دو روایت بالا ارتباط محكم پاداش ها و اعمال بنده در ماه مبارك و نقش انسان در ترسیم سیمای درونی او را كاملا آشكار نموده است.
۲- پاداش عمل با صرف نظر از زمان خاص آیات و روایات فراوانی هست كه بعضی دگرگونی ها و پاداش های خاص را نتیجه كار بنده دانسته، یا عمل او را تنها عامل معرفی كرده اند.
نمونه ای از این آیات و روایات: ((ان الله لا یغیر ما بقوم حتی یغیروا ما بانفسهم))(۱۴)؛ در حقیقت خدا حال قومی را تغییر نمی دهد، تا آنان حال خود را تغییر دهند. ((ظهر الفساد فی البر والبحر بما كسبت ایدی الناس لیذیقهم بعض الذی عملوا لعلهم یرجعون)) (۱۵)؛ به سبب اعمال مردم، فساد در خشكی و دریا آشكار شد تا به آنان جزای بعضی از كارهایشان را بچشانند، باشد كه باز گردند. دعا دگرگون كننده سرنوشت ((ابن حبان)) و ((حاكم)) از پیامبر اكرم(ص) روایت كرده اند كه فرمود: فقط دعاست كه تقدیر و سرنوشت ها را دگرگون می كند و تنها نیكی است كه مایه افزایش عمر می گردد. گاهی شخص گناهی را مرتكب می شود و به واسطه آن از روزی و نعمتی محروم می ماند.

۱- اصول كافی ، ج ۴، ص ۱۵۸.می گردد (۱۶).
۲- فوائد الرضویه ، ص ۱۰ - قصص العلم، ص ۱۸- سیمای فرزانگان ، ج ۳.
۳- وسائل الشیعه، ج ۱۰، باب ۳۲، ص ۳۵۴.
۴- بحار الانوار ، ج ۹۴، ص ۸۰، ح ۴۷.
۵- كنزالعمال ، ج ۸ ، ص ۵۳۴، ح ۲۴۰۲۸.
۶- همان ، ص ۵۴۵، ح ۲۴۰۹۰.
۷- الترغیب و الترهیب ، ج ۲ ، ص ۹۵، ح ۱۴.
۸- بحار الانوار ، ج ۹۵، ص ۸۲.
۹- تفسیر منهج الصادقین ، ج ۹ ، ص ۲۳۷.
۱۰- بحار الانوار ، ج ۹۵، ص ۱۴۵.
۱۱- همان ، ج ۸۰، ص ۱۲۸.
۱۲- همان ، ج ۹۳، ص ۳۴۱.
۱۳- همان ، ص ۳۴۶.
۱۴- رعد ، آیه ۱۱.
۱۵- روم ، آیه ۴۱.
۱۶- تحفه الاحوذی ، ج ۶ ، ص ۳۴۸ ، ح ۲۲۲۵.

منبع : واحد مرکزی خبر