کودکان خیابانی در ایران و جهان

● چکیده:
" کودکان خیابانی به افراد زیر ۱۸ سال ( اعم از دختر و پسر) اطلاق می‌گردد که در شهرهای بزرگ برای ادامه بقاء خود مجبور به کار یا زندگی در خیابان هستند". «کودک خیابانی» اصطلاحی است که اغلب هم برای توصیف «کودکان کار» و هم کودکان بی خانمانی که در خیابان زندگی می‌کنند و می‌خوابند و اغلب هیچ تماسی با خانواده‌شان ندارند اطلاق می شود.
سازمان بهداشت جهانی و یونیسف در اواسط دهه ۱۹۹۰ تعداد آن‌ها را ۱۰۰ میلیون نفر تخمین زده‌اند. همچنین در جهان حدود ۲۵۰ میلیون کودک کار بین سنین ۵ تا ۱۴ سال وجود دارد. در ایران آمارهای مختلف و ضد و نقیضی در مورد کودکان خیابانی اعلام می‌شود. افراد مختلف تعداد آن‌ها را از ۲۰ هزارنفر تا ۲ میلیون نفر برآورد کرده‌اند. فقر، ازهم پاشیدگی خانواده، سوء مصرف مواد و الکل توسط والدین، کودک آزاری، نیاز به درآمد کار کودک، طرد کردن کودک، قحطی و بلایای طبیعی، مهاجرت و ..... به عنوان علل خیابانی شدن کودکان مطرح شده است.
در قوانین ایران طبق ماده ۷۹ قانون کار، به کارگماردن افراد کمتر از ۱۵ سال تمام (پسر و دختر)‌ ممنوع است. در حال حاضر اختصاصی‌ترین مصوبه در خصوص کودکان خیابانی «آیین‌نامه سامان‌دهی کودکان خیابانی» است که به شماره ۳۲۳۸۶/۲۲۷۱۷ ه - مورخه ۰۴/۰۵/۱۳۸۴ درهیأت دولت تصویب و جهت اجرا ابلاغ شده است. این آیین‌نامه سازمان بهزیستی کشور را موظف کرده است که با همکاری نهادهای دیگر نسبت به شناسایی، جذب، پذیرش و توانمندسازی کودکان خیابانی در کلیه مراکز استان‌ها جهت حضور کوتاه مدت، میان مدت و درازمدت کودکان خیابانی در مراکز اقامت در سه سطح اقدام کند.
● مقدمه:
پدیده کودکان خیابانی، پدیده‌ای جهانی و هشداردهنده است. تقریبا هیچ شهر و کشوری در دنیا نیست که کودک خیابانی نداشته باشد. این مشکل، هم معضل کشورهای پیشرفته است و هم کشورهای در حال رشد. اما امروزه در کشورهای فقیر آمریکای لاتین، آسیا و آفریقا شیوع بیشتری دارد. فقر، ازهم پاشیدگی خانوادگی، بیماری و فوت والدین، کودک آزاری و مسامحه کاری یا ترک کردن خانواده و عدم رشد اجتماعی عوامل رایجی برای زندگی کودک در خیابان هستند.
● تعاریف:
تعریف روشنی از کودکان خیابانی وجود ندارد. مثلا نمی‌توان گفت همه کودکانی که در خیابان هستند، بی‌خانمان هستند. اکثریت عمده آن‌ها یعنی بیش از سه چهارم تا ۹۰درصد از این کودکان در کشورهای مختلف در حال رشد، در خیابان کار می‌کنند؛ اما در خانه زندگی می‌کنند و نان‌آور خانه هستند. «کودکان خیابانی» اصطلاحی است که اغلب هم برای توصیف «کودکان کار» و هم کودکان بی‌خانمانی که در خیابان زندگی می‌کنند و می‌خوابند و اغلب هیچ تماسی با خانواده‌شان ندارند، اطلاق می شود. گروه دوم در معرض بیشترین خطرات هستند. به قتل رسیدن، کودک آزاری‌های مکرر و برخوردهای بی‌رحمانه غیرانسانی با این کودکان که سنشان بین ۵ تا ۱۸ سال است، امری رایج است. آنان گاهی برای زنده ماندن به دزدی و فحشاء دست می‌زنند. این کودکان آسیب‌پذیری زیادی درمقابل بیماری‌های مقاربتی مانند ایدز دارند. [در کشورهای دیگر] تخمین زده می‌شود که ۹۰ درصد از آنان معتاد به مواد استنشاقی مانند چسب کفش و تینر رنگ هستند که باعث آسیب به کلیه و صدمات جبران‌ناپذیر مغزی و در برخی موارد مرگ می‌شود.
در مورد تعریف کودکان خیابانی «لاسک» (۱۹۹۲) ۴ گروه از کودکانی که در خیابان می‌توان دید را تعریف می کند. هر گروه ویژگی‌های خود را دارد:
۱) گروه اول کودکان فقیری هستند که شبها به خانه‌شان برمی‌گردند. آن‌ها احتمالا به مدرسه می‌روند و بزهکار نیستند.
۲) کودکان کارگرخیابانی که نسبتا مستقل‌اند. پیوندهای آن‌ها با خانه در شرف از هم گسستن است و حضور آن‌ها در مدرسه در حال خاتمه دادن است و بزهکاری آن‌ها دارد شروع می‌شود.
۳) گروه سوم کودکان خانواده‌های خیابانی هستند که به همراه خانواده خود در خیابان زندگی و کار می‌کنند. وضعیت آن‌ها با فقر گره خورده است. در هندوستان به آن‌ها «ساکنین پیاده‌رو» گفته می‌شود و در امریکا آنان کودکان خانواده‌های بی‌خانمان هستند.
۴) گروه آخر کودکانی هستند که تماس خود را با خانواده قطع کرده‌اند. آن‌ها تمام وقت خود را در خیابان می‌گذرانند و کودکان خیابانی «واقعی» هستند.
● تعریف سازمان ملل متحد از کودکان خیابانی:
«پسر یا دختری که خیابان (و همچنین ساختمان‌ها و زمین‌های مَتروکه)، خانه و محلّ زندگی او شده است و تحت حمایت و نظارت کافی بزرگسالان مسؤول قرار ندارد».
سازمان بهزیستی کشور، کودکان خیابانی را این‌گونه تعریف می‌کند:
" کودکان خیابانی به افراد زیر ۱۸ سال ( اعم از دختر و پسر) اطلاق می‌گردد که در شهرهای بزرگ برای ادامه بقاء خود مجبور به کار یا زندگی در خیابان هستند".
● آمارها
تقریبا غیرممکن بتوان تعداد کودکان خیابانی را تخمین زد، هرچند که سازمان بهداشت جهانی و یونیسف در اواسط دهه ۱۹۹۰ تعداد آن‌ها را ۱۰۰ میلیون نفر تخمین زده اند. همچنان‌که جمعیت دنیا رشد می‌کند پدیده اجتماعی کودکان خیابانی افزایش می‌یابد. در همه کشورهای جهان آمار کودکان خیابانی پسر بیش از دختران است. بر طبق مطالعه‌ای که درکشورهای افریقایی انجام شده در زیمبابوه ۹۵ درصد، در آنگولا ۸۴ درصد، در اتیوپی ۸۴ درصد، در زامبیا ۷۰ درصد و در سودان تقریبا ۱۰۰ درصد کودکان خیابانی مورد مطالعه مذکر بوده‌اند.
▪ آسیا :
به گفته یونیسف ۲۵ میلیون کودک خیابانی در آسیا وجود دارد. در داکای بنگلادش ۱۰ هزار دختر در خیابان‌ها زندگی می‌کنند. در فیلیپین « دپارتمان رفاه و رشد اجتماعی» در سال ۱۹۹۱ تخمین زده است که ۱.۲ میلیون کودک خیابانی در این کشور وجود دارد.
وزارت رفاه اجتماعی هندوستان در سال ۱۹۹۲ تخمین زده است که از ۱۱ میلیون کودکی که در خیابان‌ها زندگی می کنند ۷۵.۰۰۰ تا ۲۰۰.۰۰۰ نفر آن‌ها در کلکته هستند. موسسات هند می‌گویند در حال حاضر این تعداد بیشتر شده و احتمالا مرگ والدین به علت ایدز باعث شده که آمار آن‌ها به سرعت افزایش یابد.
تعداد کودکان خیابانی ویتنام را از ۱۹.۰۰۰ تا ۲۰۰.۰۰۰ تخمین زده‌اند. یونیسف تخمین می‌زند که در ویتنام ۱۶.۰۰۰ کودک خیابانی، ۲۰.۰۰۰ کودک قربانی روسپی گری و ۴.۳۰۰ کودک معتاد وجود دارد.
▪ افریقا:
تخمین زده می‌شود که ۱۰ میلیون کودک خیابانی در افریقا وجود دارد (۱۹۹۸). امروزه در این قاره ۱۰/۷ میلیون کودک یتیم وجود دارد که به علت ویروس HIV والدین خود را از دست داده‌اند و اعضای خانواده‌ای که بتوانند از آن‌ها مراقبت نمایند، رفته رفته کم می‌شوند. بسیاری از این کودکان به خیل کودکانی که قبلا به علت فقر، جنگ و درگیری‌های قومی در خیابان بوده‌اند، می‌پیوندند. اتیوپی از فقیرترین کشورهای جهان است. جمعیت آن حدودا ۵۵ میلیون نفر است و نصف این جمعیت زیر ۱۵ سال سن دارند. ۸۵ درصد از جمعیت این کشور در مناطق روستایی زندگی می‌کنند. یک مطالعه در سال ۱۹۹۴ تخمین زد که فقط در آدیس‌آبابا، پایتخت اتیوپی، تعداد کودکان خیابانی ۴۰هزار نفر است که ۱۰ هزار نفر آن‌ها بدون هیچ مراقبت و حمایتی در خیابان‌ها زندگی و کار می‌کنند. در ‌مصر تعداد کودکان خیابانی، فراوان و در حال افزایش است. تخمین‌ها در این مورد شمار این کودکان را بین ۲۰۰ هزار نفر تا ۱میلیون نفر اعلام می‌دارند.
▪ امریکای لاتین:
آمریکای لاتین شامل کشورهایی چون آرژانتین، بولیوی، شیلی، پرو، اروگوئه، برزیل، کاستاریکا، جاماییکا، جمهوری دومینیکن، گواتمالا، اکوادور، مکزیک و السالوادور است. درسال ۱۹۹۶ «بانک توسعه بین الامریکایی » و «یونیسف» تخمین زدند که از کل جمعیت ۵۰۰ میلیون نفری آمریکای لاتین، ۴۰ میلیون کودک در خیابان‌ها کار و زندگی می‌کنند. این بدان معناست که حدود ۴۵ درصد از کودکان امریکای لاتین، کودک خیابانی هستند. در امریکای مرکزی اکثر کودکان خیابانی در سنین بین ۱۰ تا ۱۷ سال هستند و تقریبا ۲۵ درصد آن‌ها دخترند.
دولت مکزیک تخمین زده است که در این کشور ۲ میلیون کودک خیابانی وجود دارد. در برزیل ۷ میلیون کودک از خانه طرد شده‌اند، یا بی خانمان هستند (WHO ۱۹۹۴). از سال ۱۹۹۰ تا ۱۹۹۴ در این کشور حدود ۴۶۰۰ کودک خیابانی به قتل رسیده‌اند (لوس آنجلس تایمز). در کلمبیا نیزکودکان خیابانی آماج قتل‌های گروهی هستند. در سال ۱۹۹۳ ، ۲۱۹۰ نفر از آن‌ها کشته شده‌اند (اُتاوا سان ۱۹۹۶).
▪ اروپا و امریکای شمالی:
تخمین زده شده است که در هلند ۷۰۰۰ نفر، در فرانسه ۱۰.۰۰۰ نفر، در ایرلند ۵۰۰ تا ۱۰۰۰ نفر، در ترکیه ۶۰۰۰ تا ۷۰۰۰ نفر و در بخارست رومانی ۱۰۰۰ نفر کودک خیابانی وجود دارد.
▪ روسیه:
حدود ۱۶۰ میلیون نفر یا تقریبأ ۴۰ درصد از مردم روسیه در فقر زندگی می کنند. تخمین زده می‌شود که ۱ تا ۴ میلیون کودک خیابانی در روسیه وجود دارد و همچنین هر ساله ۵۰.۰۰۰ کودک در روسیه از خانه‌های خود فرار می‌کنند. همچنین گزارش شده است که در مسکو ۵۰۰۰ کودک و نوجوان از خانه طرد می‌شوند و به خیابان‌ها روی می‌آورند.
▪ایالات متحده:
دولت مرکزی ایالات متحده گزارش داده است که حدود ۵۰۰ هزار کودک زیر ۱۸ سال از خانه فرار کرده‌اند یا (توسط والدین) از خانه طرد شده‌اند.
▪ در ایران
آمار‌های مختلف و ضد ونقیضی در مورد کودکان خیابانی اعلام می‌شود، افراد مختلف بنا به سلیقه و نظر خود تعداد آن‌ها را از ۲۰.۰۰۰ نفر تا ۲ میلیون نفر برآورد کرده اند.
در خرداد ماه سال ۱۳۸۲ در همایش بررسی آسیب‎‎های اجتماعی، تعداد آنان ۵۰۰ هزار نفر اعلام شد.
در سال ۱۳۸۲ ، ۳۱ هزار کودک خیابانی توسط سازمان بهزیستی جمع آوری و سامان‌دهی شد که ۸۰ درصد آن‌ها کودکان کار بودند، ۲۴ هزار و ۷۰۰ نفر آن‌ها مربوط به تهران بوده است که از سطح شهر و پایانه‌های مسافربری جمع آوری شدند و حدود ۷۰۰ نفر آن‌ها از اتباع افغان بودند. در سال ۱۳۸۳ نیز ۱۴هزار و۲۶۹ کودک خیابانی در کشور پذیرش شده‌اند. در سال ۱۳۸۶ نیز۱۲ هزار و ۵۰۰ کودک کار و خیابان در مراکز بهزیستی کشور پذیرش شده‌اند.
● تحقیقات در مورد کودکان خیابانی ایران
دلایل زیادی برای کار و زندگی کودکان در خیابان وجود دارد. برخی از این علل عبارتند از: فقر، ازهم پاشیدگی خانواده، سوء مصرف مواد و الکل توسط والدین، کودک آزاری، نیاز به درآمد کار کودک، طرد کردن کودک، قحطی و بلایای طبیعی، از دست دادن والدین به سبب حوادث و بیماری و ایدز، مهاجرت و .....
- در سال ۱۳۷۷ مطالعه‌ای توسط یونیسف بر روی کودکان خیابانی تهران صورت گرفته است. بر اساس این پژوهش، مهاجرت، تعداد زیاد افراد خانواده، ازهم پاشیدگی خانواده، آزارهای جسمی و روانی در خانواده، بی‌سوادی والدین و فقدان مهارت‌های حرفه‌ای والدین از فاکتورهای مرتبط با حضور کودکان در خیابان‌ها است. بر اساس این مطالعه ۶۰ درصد بچه‌های خیابان از مهاجرینی هستند که خود دو گروه را تشکیل می‌دهند. مهاجرین از شهرستان به تهران و مهاجرین خارج از کشور به ایران ( عراقی‌ها و افغانی‌ها). بقیه بچه‌های خیابان به علت فقر خانوادگی در خیابان‌ها مشغول به کار هستند و گروهی دیگر به دلیل شرایط نابهنجار خانوادگی و اختلافات شدید از خانواده فرار کرده‌اند و چون جایی برای خواب ندارند، به پارک‌ها و میادین، خانه‌های متروک و زیر پل‌ها پناه می‌برند.
- بر طبق نتایج پژوهشی که دکتر سید حسن حسینی، عضو هیات علمی دانشگاه تهران در سال ۱۳۸۱ با همکاری دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی بر روی وضعیت کودکان خیابانی درایران و سایر کشورها و راهکارهای اجرایی و مداخله گرانه انجام داده است، ۹۵ درصد کودکان خیابانی از جنس پسر هستند و ۹۰ درصد کودکان خیابانی با پدر و مادر زندگی می‌کنند که در اکثر موارد، والدین آن‌ها بی سوادند و تعداد اعضای خانواده‌شان از ۵ تا ۱۰ نفر متغیر بوده و میانگین آن ۸ نفر است.۸۰ درصد خانواده آن‌ها مهاجر هستد که ۴۴ درصد از روستاها و شهرهای دیگر و ۳۶ درصد مهاجران افغانی هستند.
- دکتر فاطمه قاسم زاده در تحقیقی که در سال ۸۰ با همکاری معاونت پژوهشی دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی بر روی ۵۸۵ نفر از کودکان کار خیابانی انجام گرفت، به این نتایج دست یافت:
در زمینه رشد اجتماعی ، ۸۰ درصد این کودکان دچار پرخاشگری و خشونت ، ۵۰ درصد آن‌ها به سرقت ، ۴۱ درصد خرید و فروش مواد مخدر، ۸۵ درصد تخریب اموال عمومی ، ۵۴ درصد بی توجهی به حقوق دیگران و مشکل در برقراری ارتباط وهمچنین ۵۵ درصد این کودکان نیز به بزهکاری تمایل داشته‌اند . دراین کودکان حس حسادت، انتقام جویی و خصومت ، بی ثباتی و بی قراری، بی اعتمادی به دیگران، بد بینی و منفی گرایی، افسردگی ، اضطراب ، احساس ناامنی و ترس به وفور دیده می‌شد.
۸۰ درصد این‌ کودکان‌ دچار کاهش‌ قد، ۸۶ درصد کاهش‌ وزن‌، ۷۷ درصد بیماری‌های‌ دهان‌ و دندان‌، ۷۳ درصد بیماری‌های‌ چشم‌، ۶۱ درصد بیماری‌های‌ دستگاه‌ تنفسی‌، ۶۴ درصد بیماری‌های‌ قلبی‌، ۶۰ درصد بیماری‌های‌ گوش‌ و حلق‌ و بینی‌، ۸۲ درصد بیماری‌های‌ پوست‌ و ۶۰ درصد دارای‌ بیماری‌های‌ دستگاه‌ گوارشی‌ هستند. وی‌ با بیان‌ این‌که‌ ۵۶ درصد این‌ کودکان‌ بی‌ سواد هستند ، اظهار داشت‌: ۳۲ درصد دچار مشکل‌ کمبود حافظه‌، ۳۰ درصد مشکلات‌ یادگیری‌ ، ۶۱ درصد کمبود خفیف‌ ذهنی‌، ۲۱ درصد کمبود کنجکاوی‌، ۶۴ درصد کمبود شناخت‌ محیط‌ و۶۱ درصد دارای‌ مشکلات‌ گفتاری‌ هستند.
بر طبق پژوهشی در بندرعباس (رامشک، ۱۳۸۱) ۶۵ درصد کودکان خیابانی بی سواد هستند، ۱۴.۶ درصد در مقطع ابتدایی و ۲.۱ درصد در مقطع راهنمایی تحصیل می کنند و ۱۸.۱ درصد ترک تحصیل کرده‌اند. ۸۴.۷ درصد از این کودکان با پدر و مادر یا بستگان‌شان زندگی می‌کنند، ۱۸.۱ درصد از آنان هیچ ارتباطی با والدین خود ندارند، ۱۴.۶ درصد هر چند ماه یک بار، ۷ درصد هر هفته یک بار و ۲.۱ درصد هرچند روز یک بار والدین خود را می‌بینند.
● کودکان کار
هر ساله درصدی از کودکان به دلایل مختلف ترک تحصیل می‌کنند و به کارهایی مانند واکس‌زنی، پاک کردن شیشه ماشین، فال فروشی، باد کنک فروشی، آدامس فروشی، جمع آوری نان خشک و وسایل فلزی در زباله‌ها و دعا فروشی در سر چهارراه‌ها، بازارها و یا مکان‌های شلوغ و پرترافیک می‌پردازند و ساعت‌هایی طولانی در معرض آلودگی‌های اجتماعی قرار می‌گیرند.
کار کودک در ابتدا واژه‌ای بود که در معنای استخدام کودکان در کارخانه‌ها به کار می‌رفت، اما این واژه اکنون به طور کلی به کارهایی که کودکان انجام می‌دهند به ویژه کارهایی که از تحصیل آن‌ها جلوگیری می‌کند یا برای سلامتی آن‌ها مضر است، اطلاق می‌شود. از آن‌جا که این کودکان نمی‌توانند مانند بزرگسالان از حقوق خود دفاع کنند و کسی نیز از آنان حمایت نمی‌کند، بیشتر مورد بهره‌کشی و اذیت و آزار والدین و کارفرمایان قرار می‌گیرند. البته در برخی موارد کار کردن کودک می‌تواند برای وی و خانواده‌اش مفید باشد و کارکردن و کسب درآمد می‌تواند تجربه مثبتی در رشد کودک داشته باشد. این امر تا حدّ زیادی بستگی به سن کودک، شرایطی که در آن کار می‌کند و به این موضوع بستگی دارد که آیا کار کودک جلوی رفتن او به مدرسه را می‌گیرد یا خیر.
اما به طورکلی کارکردن ممکن است تأثیرات درازمدت جسمی و روانی بر کودکان بگذارد و می‌تواند باعث ضایعات جبران‌ناپذیری در کودک شود که منجر به ناتوانی دایمی شود. کودکانی که درگیر چنین فعالیت‌هایی هستند، به اقتضای ساعات کاری طولانی و مواجهه با استرس‌های جسمی، اجتماعی و روانی، از بالقوه‌ها و از کودکی خود محروم می‌شوند. کار کودک سوای این‌که برای رشد کامل شناختی و اجتماعی کودک زیان آور است، گاهی باعث بد رفتاری‌های جسمی و روانی با او نیز می‌شود. درآمد کم، مسؤولیت زیاد و محروم شدن از تحصیل همه در پایین آوردن منزلت و عزت نفس کودکان کار سهم دارند. یک مطالعه در کنیا در نایروبی نشان داد که ۹۰ درصد از ۵۰۰ کودک ۶ تا ۱۵ ساله‌ای که در منازل کار می‌کردند، از آشفتگی‌های شدید روانی رنج می‌بردند، سن‌شان بیشتر از آن‌چه بودند را نشان می‌داد و دچار افسردگی و کاهش عزت نفس شده بودند. بیشتر این کودکان مشکلات مربوط به خواب داشتند، به کارفرماهای خود واکنش فوبیک نشان می‌دادند و دچار شب ادراری بودند.
▪ آمار کودکان کار
«صندوق جهانی کودکان سازمان ملل متحد» (یونسیف) تخمین می‌زند که در کشورهای جهان به ویژه کشورهای در حال رشد، ۲۵۰ میلیون کودک بین سنین ۵ تا ۱۴ سال کار می‌کنند. حدود ۱۲۰ میلیون از این کودکان زیر سن ۱۵ سال، به صورت تمام وقت کار می‌کنند و ۱۳۰ میلیون کودک دیگر به صورت پاره وقت کار می‌کنند. برطبق تخمین‌های جدید ILO (سازمان بین المللی کار) نیز ۲۱۸ میلیون کودک کار در سنین ۵ تا ۱۷ سال در کشورهای در حال توسعه وجود دارند. از این تعداد ۱۲۲.۳ میلیون کودک در منطقه آسیا و پاسیفیک زندگی می‌کنند. ۴۹.۳ میلیون نفر در افریقا و ۵.۷ میلیون کودک در امریکای لاتین و کارائیب کار می‌کنند. شمار کودکانی که در کارهای دشوار کار می‌کنند و آن‌ها را بدترین اشکال کار کودک می‌نامند، در سال ۲۰۰۶ ، ۱۲۶ میلیون نفر بود. اکثر کودکان کار (۷۰ درصد) درگیر کارهای کشاورزی هستند، در حالی‌که فقط ۹ درصد در کارهای صنعتی اشتغال دارند، همچنین در کشورهای آنگولا، برمه، کلمبیا، کنگو، لیبریا، سودان و اوگاندا گاهی از کودکان در درگیری‌های نظامی استفاده می‌شود.
در ایران بر اساس آمارهای رسمی، ۳۸۰ هزار کودک ۱۰تا ۱۴ ساله در سراسر کشور کار ثابت دارند و حدود ۳۷۰هزار کودک در همین سن به عنوان کارگر فصلی مشغول به کارند. یعنی در ایران رسمأ بیش از ۷۰۰هزار کودک کار می‌کنند (روزنامه‏ی ایران، ۲۹/۱۰/۱۳۸۳). البته در ۲۹ فروردین ۱۳۸۶ در صدای جمهوری اسلامی ایران تعداد کودکان کار ۷ میلیون نفر اعلام شد که احتمالا به اشتباه یک صفر اضافه ذکر شده است!
● قوانین مربوط به کار کودکان در ایران و جهان
مجمع عمومی سازمان ملل متحد در سال ۱۹۸۹ (۱۳۶۸) به اتفاق آراء پیمان‌نامه حقوق کودک را تصویب کرد. ماده ۳۲ این پیمان‌نامه، دولت‌های عضو را موظف نموده است با هرگونه سوءاستفاده و بهره کشی اقتصادی از کودکان مقابله نموده و زمینه‌های رشد ذهنی، جسمی، روانی، و اجتماعی تمام کودکان را فراهم کند.
پیمان نامه حقوق کودک وکنوانسیون ۱۳۸ «حداقل سن کار کودکان» مصوب ۲۶ ژوئن ۱۹۷۳ و کنوانسیون ۱۸۲ «ممنوعیت بدترین اَشکال کار کودکان» مصوب ژوئن ۱۹۹۹ از اقدامات موثر بین‌المللی بوده است. جمهوری اسلامی ایران در تاریخ چهاردهم مهرماه سال ۱۳۷۰ پیمان جهانی حقوق کودک را امضا کرد و در اسفند سال ۱۳۷۳ مفاد پیمان نامه به تصویب مجلس اسلامی رسید. همچنین ایران در تاریخ ۸/۸/۱۳۸۰به مقاوله نامه شماره ۱۸۲ حقوق بنیادین کار پیوسته است.
در قوانین ایران طبق ماده ۷۹ قانون کار:‌ به کارگماردن افراد کمتر از ۱۵ سال تمام (پسر و دختر)‌ ممنوع است. کارفرمایانی که افراد کمتر از ۱۵ سال را به کار بگمارند، مستوجب مجازات خواهند بود. ضمنا باید کودکان را به کاری گماشت که برای وی زیان آور نباشد. البته طبق ماده ۱۸۸ قانون کار،‌ کارگران کارگاه‌های خانوادگی که انجام کار آن‌ها منحصرا توسط صاحب کار،‌ همسر و خویشاوندان نسبی درجه یک انجام می‌شود، مشمول مقررات قانون کار نمی‌باشد.
از سوی دیگر، ماده ۸۰ قانون کار، کارگری را که بین ۱۵ تا ۱۸ سال سن دارد، کارگر نوجوان می‌نامد و تاکید می‌ورزد که چنین کارگری در بدو استخدام باید از سوی سازمان تامین اجتماعی مورد آزمایش‌های پزشکی قرار گیرد. ماده ۸۲ قانون کار، ساعات کار روزانه کارگر نوجوان را نیم ساعت کمتر از ساعت کار معمولی کارگران تعیین می‌کند و ترتیب استفاده از این امتیاز را موکول به توافق کارگر و کارفرما می‌سازد.
در ماده ۸۳ قانون کار به تاکید آمده است: «ارجاع هر نوع کار اضافی و انجام کار در شب و نیز ارجاع کارهای سخت و زیان آور و خطرناک و حمل بار با دست بیش از حد مجاز، استفاده از وسایل مکانیکی، برای کارگر نوجوان ممنوع است». و سرانجام ماده ۸۴ قانون کار یادآور می‌شود: «در ارتباط با مشاغل و کارهایی که به علت ماهیت آن و یا شرایطی که کار در آن انجام می‌شود برای سلامتی یا اخلاق کارآموزان و نوجوانان زیان آور است، حداقل سن کار ۱۸ سال تمام خواهد بود [نه ۱۵ سال]. تشخیص این امر با وزارت کار و امور اجتماعی است.
دوازدهم ژوئن، ۲۲ خرداد ، روز جهانی مبارزه علیه کار کودک است.
● فعالیت‌های جهانی برای کودکان خیابانی
آموزش خیابانی روش بسیار مؤثری برای حمایت از بچه‌های خیابانی به شمار می‌رود؛ زیرا این کار در محل زندگی آن‌ها انجام می‌گیرد. آموزش خیابانی می‌تواند دربرگیرنده اشکال متعددی از فعالیت‌ها باشد. مثلا راهنمایی در مورد آثار زیانبار مواد مخدّر یا در مورد پیشگیری از بیماری‌های مقاربتی، ارتقای سواد و آموزش مهارت‌های زندگی.
سازمان بهداشت جهانی برای بهبود وضعیت بهداشت کودکان خیابانی پروژه‌ای را در مورد مصرف مواد روان‌گردان در بین کودکان خیابانی تهیه کرده است. در ابتدا این پروژه در هفت کشور انجام شد و یک مجموعه آموزشی پیش‌نویس تهیه شد. بین سال‌های ۱۹۹۳ تا ۱۹۹۷ این پروژه توسط ۷۰ نفر از متخصصین، مربیان خیابانی، افراد داوطلب و دیگران آموزش داده شد. این مجموعه آموزشی از دو قسمت تشکیل شده است: قسمت اول شامل بخش‌های آموزشی در مورد مصرف مواد، بهداشت جنسی، ایدز و بیماری‌های مقاربتی است. قسمت دوم نکات آموزشی نامیده می‌شود. که نظراتی در مورد نحوه آموزش ارائه می‌کند و در برگیرنده اطلاعاتی در مورد موضوعات خاص است.
هندوستان از جمله کشورهایی است که به شدت به موضوع کودکان خیابانی درگیر است. از این‌رو سازمان‌ها ونهادهای متعددی در این حوزه فعالیت می‌کنند که مهم‌ترین آن‌ها سازمان مراقب کودکان شاغل (CWC) می‌باشد. معتقد است که مشکل کودکان شاغل را می‌توان در چارچوب شرایط موجود نیز رفع نمود. سازمان مراقب کودکان شاغل از سال ۱۹۸۰ درزمینه کار کودک فعالیت داشته است. خط تلفن ۴ رقمی ۱۰۹۸ نیز خدمات اضطراری برای کودکان نیازمند مراقبت و حمایت در نقاط مختلف کشور هندوستان فراهم می‌آورد.
در اکثر کشورهای جهان برای برخی از کودکان خیابانی که بی‌خانمان هستند از طرف دولت‌ها یا سازمان‌های غیردولتی و سازمان‌های بین المللی سرپناه‌هایی احداث شده است. یکی از این پناهگاه‌ها، دُن بُسکو (Don Bosco) است که در کشورهای مختلف جهان از جمله هند فعال است. سرپناه "دن بسکو" در هندوستان، یک مرکز شبانه روزی است که در نزدیکی یکی از ایستگاه‌های راه آهن بمبئی قرار دارد و کودکان به راحتی می‌توانند وارد آن شوند.۷۰ نفر از این کودکان و نوجوانان به خواست خود به مدرسه می‌روند. پس از رسیدن به سن ۱۴ سالگی، با توجه به استعداد و علاقه نوجوانان به آن‌ها مهارت‌های مختلفی آموخته می‌شود (نجاری، مکانیکی، کار با کامپیوتر و غیره). در ساعات پس از مدرسه و یا کار روزمره، بچه‌ها می‌توانند به تفریحات سالم، فعالیت‌های هنری و یا کاردستی بپردازند. یکی از خصوصیات مهم سرپناه "دن بسکو"، مشارکت خود کودکان و نوجوانان در اداره امور سرپناه (از جمله خرید، نظافت و طبخ غذا) است. خدمات دیگری که "دن بسکو" ارائه می‌نماید، عبارتند از: تماس با کودکان درخیابان‌ها، آموزش در خیابان، بازپروری کودکان معتاد، اطلاع‌ رسانی در مورد بیماری ایدز و آموزش مددکاری به نوجوانان بزرگتر سر پناه.
اولین کوشش‌ها برای مبارزه با کار کودک در فیلیپین عمدتا محدود به وضع قوانین می‌باشد. اکنون به موجب قانون کار کودکان زیر ۱۵ سال در خارج از خانه و نیز کارهای خطرناک برای کودکان زیر ۱۸ سال ممنوع است و از کودکانی که به طور قانونی کار می‌کنند، حمایت می‌شود. رویکرد فیلیپین با کار کودک به روشنی نشان می‌دهد که ریشه‌های آن در افکار و اقدامات جامعه مدنی است و نه دولت و اهداف آن بر نیازهای مشخص کودکان تمرکز دارد. این نقطه نظر، کار کودک را فقط آن کاری می‌داند که کودک را در معرض خطر قرار می‌دهد. در نتیجه به طور طبیعی دست به اقداماتی می‌زند تا کودکان را در مقابل خطرات ناشی از کار حمایت نماید، بدون آن‌که لزوما آن‌ها را از هر گونه کاری بر حذر دارد.
● تاریخچه ساماندهی کودکان خیابانی در ایران
در بهمن ماه سال ۱۳۷۷ طی جلسات متعدد کارشناسی پیش نویس توافق نامه‌ای در خصوص جمع آوری،‌ پذیرش، طبقه بندی و نگهداری کودکان خیابانی بین معاون امور اجتماعی استانداری،‌ شهرداری تهران،‌ کانون اصلاح و تربیت، بهزیستی استان تهران، اداره سرپرستی دادگستری تهران‌،‌ معاونت انتظامی امنیتی تهران بزرگ و معاونت دادگستری کل استان تهران تهیه گردید.
از مهر ماه سال ۱۳۷۸ در ۱۶ استان کشور طرح «مراکز شناسائی،‌ تشخیص و جایگزینی کودکان خیابانی» توسط سازمان بهزیستی کشور به مرحله اجرا درآمد. در سال ۱۳۸۰ تعداد مراکز به ۲۱ عدد رسید و ۵۰۵۰ کودک خیابانی در این مراکز پذیرش و ساماندهی گردیدند. البته شهرداری تهران نیز در این سال‌ها مبادرت به تاسیس دو مرکز به‌ نام‌های "خانه سبز" مخصوص پسران ( در فروردین‌ماه ۱۳۷۸ ) و "خانه ریحانه" مخصوص دختران ( در مهر ماه ۱۳۷۸) نمود که هدف از راه اندازی آن‌ها جمع آوری کودکان خیابانی دختر و پسر از سطح خیابان‌ها و نگهداری و طبقه بندی آنان بود. اما در سال ۱۳۸۱ این دو مرکز به علت هزینه زیاد تعطیل شدند.
با توجه به رشد معضل کودک خیابانی، در اردبیهشت سال ۱۳۸۱ ‌ طرحی دیگر تحت عنوان «طرح ساماندهی بیست هزار کودک خیابانی» توسط سازمان بهزیستی کشور تهیه و در شورای اجتماعی تصویب گردید و تا پایان سال ۱۳۸۱ تعداد مراکز در سراسر کشور به ۴۲ مرکز کودکان خیابانی و ۶ مهمانسرای سلامت (‌پناهگاه) کودکان کار رسید.
● آئین نامه ساماندهی کودکان خیابانی
«آیین‌نامه سامان‌دهی کودکان خیابانی» به منظور ارایه حمایت‌های اجتماعی، توانمندسازی اجتماعی و آموزش فنی و حرفه‌ای و مهارت‌های زندگی به کودکان خیابانی بنا به پیشنهاد وزارت رفاه و تأمین اجتماعی، در هیأت دولت به شماره ۳۲۳۸۶/۲۲۷۱۷ ه - مورخه ۰۴/۰۵/۱۳۸۴ تصویب و جهت اجرا ابلاغ شده است. این آیین‌نامه در پنج فصل و دوازده ماده تدوین گردیده است و در حال حاضر اختصاصی‌ترین مصوبه در خصوص کودکان خیابانی و در بالاترین سطح قانونی می‌باشد. براساس این مصوبه وزارت کار و امور اجتماعی، وزارت بهداشت، سازمان بیمه خدمات درمانی، شهرداری، نیروی انتظامی، دادگستری، وزارت آموزش و پرورش و کمیته امداد امام، موظف به همکاری در خصوص کودکان خیابانی شده‌اند. این آیین‌نامه سازمان بهزیستی کشور را موظف کرده است که با همکاری و مشارکت شهرداری، انجمن‌های خیریه، تشکل‌های غیردولتی و نیروی انتظامی و با استفاده از مددکاران اجتماعی در قالب تیم تخصصی سیار یا مستقر در مراکز که با همکاری شهرداری‌ها سازماندهی می‌شوند، نسبت به شناسایی، جذب، پذیرش و توانمندسازی کودکان خیابانی در کلیه مراکز استان‌ها و در صورت لزوم در شهرهای بالای ۲۰۰ هزار نفر جهت حضور کوتاه مدت، میان مدت و درازمدت کودکان خیابانی در مراکز اقامت در سه سطح اقدام کند.
براساس این آیین‌نامه اقامت کوتاه مدت به حضور کودک خیابانی در مرکز اقامت حداکثر به مدت ۲۱ روز، اقامت میان مدت بیشتر از ۲۱ روز تا پایان یک سال و اقامت درازمدت شامل حضور کودک خیابانی بی‌سرپرست و یا بدسرپرست در مراکز شبانه‌روزی تا پایان ۱۸ سالگی مطابق با آیین‌نامه مراکز شبانه‌روزی سازمان بهزیستی است. وزارت رفاه نیز هماهنگی اجرایی این آیین‌نامه را بر عهده خواهد داشت و هر ۶ ماه یک بار گزارش‌ها و اقدامات انجام یافته را تحلیل و جمع‌بندی و به شورای عالی رفاه و تامین اجتماعی ارائه می‌کند.
● مشاوره با کودکان خیابانی
مطالعات بسیاری در مورد کودکان خیابانی نشان داده‌اند که آسیب‌های روانی در کودکان خیابانی شیوع زیادی دارد. بیشتر این آسیب‌ها مربوط به کودک آزاری و محیط آشفته و مسامحه کاری است که این کودکان از آن‌ها می‌آیند. این امر با سبک زندگی که در خیابان‌ها در پیش می گیرند، تشدید می‌شود.
پیش از هر مداخله، لازم است یک ارتباط مثبت با کودک "Rapport" ایجاد شود. بسیاری از این کودکان، تجارب آسیب‌زایی در مواجهه با بزرگسالان داشته‌اند و به آنان اعتماد نمی‌کنند. برخی از آن‌ها به علت خشونت و اعتیاد خانواده، خانه را ترک گفته‌اند و به خیابان روی آورده‌اند و در آنجا یاد گرفته‌اند به یکدیگر تکیه ‌کنند و به دیگران اعتماد نکنند.
لذا افرادی که با کودکان خیابانی کار می‌کنند لازم است با این کودکان حساس، صبورانه و بدون قضاوت برخورد کنند. اکثر این کودکان، وقتی کسی با کاغذ و قلم به سراغشان می‌آید، نگران می‌شوند که این همه سؤال را برای چه می‌پرسد. یک اسباب بازی کوچک مانند یویو وسیله خوبی برای ایجاد توجه است. در کنار کودکان بودن برای مدت طولانی و پیوستن به بازی‌های آن‌ها (بدون داشتن وسایل و دفتر یادداشت) بهترین راه برای تماس برقرار کردن با آن‌هاست.
روش‌های مختلف ارزیابی روانی کودک شامل موارد زیر است:
مشاهده، مصاحبه، پرسشنامه و آزمون، مقیاس درجه بندی، شرح حال نویسی.
آزمون‌های روانی شامل موارد زیر هستند:
آزمون هوش وکسلر، مازها، نقاشی گودایناف، آزمون‌های شخصیتCAT ، MMPI-۲، کتل، آزمون‌های پیشرفت تحصیلی، شامل (DAP (draw a person(کشیدن نقاشی آدم)، جملات ناتمام، CAT و بندرگشتالت.
▪ مداخلات روانشناختی:
در کار با کودکان خیابانی از روش های مختلف مشاوره فردی وگروهی، خانواده درمانی، درمان حمایتی، مداخله در بحران، آموزش ابراز وجود، نظارت بر خود و خودکنترلی می‌توان استفاده کرد.
در سال‌های اخیر، تکنیک‌های درمانی از قبیل موسیقی درمانی، هنر درمانی، بازی درمانی، رقص درمانی و سایکودرام، در کنار درمان‌های کلامی مَرسوم به کار می رود. درمان با حرکات موزون بدنی، برای کودکانی که نمی‌توانند احساسات خود را به صورت کلامی نشان دهند، نوجوانانی که دردناک ترین خاطرات خود را مخفی می سازند، کودکان بزرگتری که آنقدر تنها، افسرده و سردرگم هستند که نمی‌توانند در باره تجارب آسیب‌زای زندگی خود با دیگران صحبت کنند، می‌تواند مفید واقع شود. درمان با تحرک بدنی، ارتباط میان جسم، ذهن و روح را بالا می‌برد و باعث ارتقای انعطاف، تعادل، اعتماد به نفس و عزت نفس می‌شود و برای کودک احساس هماهنگی، کنترل و تسلط ایجاد می‌کند. بازی یکی از نیازهای اساسی کودکان است. بازی درمانی به شکل‌های مختلفی انجام می گیرد: بازی درمانی آدلری، شناختی رفتاری و ...
آموزش مهارت‌های زندگی برای کودکان فرصتی ایجاد می‌کند تا بتوانند تعدادی مهارت روانی- اجتماعی را در خود بپرورانند و به آن‌ها کمک می کند که در زندگی روزمره، تصمیمات و رفتارهای سالمی را در پیش بگیرند.
جلسات و فعالیت‌های مهارت‌های زندگی برای کودکان خیابانی از میان حوزه وسیعی که در این زمینه وجود دارد، گلچین می‌شود تا بسته به نیازهای این کودکان، یک مجموعه کوتاه را شکل دهد.
آموزش مهارت‌های زندگی همچنین به کودکان کمک می‌کند تا مهارت‌های اجتماعی را بیاموزند و آن‌ها را تشویق می‌کند که به یکدیگر در مرکز و خارج از مرکز کمک کنند.
این جلسات از شیوه‌های فعال یادگیری مختلفی سود می‌جوید مانند ایفای نقش، بحث گروهی، بازی و فعالیت‌های دیگر.
▪ مشاوره
جلسات مشاوره به دو صورت فردی و گروهی اجرا می‌شوند.
ـ جلسات گروهی:
تمرکز آن بیشتر بر روی مسائلی است که در جلسات آموزشی مهارت‌های زندگی برجسته شده. در اینجا مشاور به عنوان تسهیل‌گر عمل می‌کند و به افراد کمک می‌کند. از آنجا که کودکان خیابانی پس زمینه‌هایی از درد و رنج دارند، جلسات گروهی به آن‌ها کمک می‌کند تا با یکدیگر ارتباط برقرار کنند، دردهای خود را بدون مانع با یکدیگر در میان بگذارند و در بین خودشان اعتماد و حمایت ایجاد کنند.
ـ جلسات فردی:
مشاوره فردی، ارتباطی چهره به چهره میان مشاور و مراجع است و درآن مشاور به مثابه یک تسهیل‌گر به مراجع کمک می‌کند تا در یک روند درمانی، به اهداف مورد نظر دست یابد.
تمرکز مشاوره فردی بر روی مسایل و موضوعات عمیق عاطفی است. مشاور ابتدا با ایجاد رابطه حرفه‌ای (رپورت) و جو اعتماد و سپس با درمان رفتاری و شناختی (و غیره) به مراجع کمک می‌کند تا از این آلام آسوده گردد.

حسین اسدبیگی ـ کارشناس ارشد روانشناسی بالینی ـ کارشناس دفتر امور آسیب‌دیدگان اجتماعی سازمان بهزیستی
منابع:
۱- «کار کردن با کودکان خیابانی»، ترجمه جعفر شریفی، سازمان بهزیستی استان کردستان، انتشارات پرتو بیان ۱۳۸۴.
۲- «کودکان خیابانی در بمبئی و کلکته»، دفتر یونیسف در تهران، ۱۳۸۱.
۳- «بررسی روش‌های گوناگون مبارزه با کار کودک»، یونیسف و مرکز بین المللی رشد کودک.
۴- «کودکان و نوجوانان خیابانی»، حسن ملکی، نشر آییژ، ۱۳۸۵.
۵- "ادبیات فارسی کنترل آسیب‌های اجتماعی در کشورهای جهان"- محمد رضا جوادی یگانه - معاونت پژوهشی دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی، بهمن ۱۳۸۱.
۶- «راهکارهای مناسب جهت کنترل پدیده کودکان خیابانی»، معاونت پژوهشی دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی خرداد ۱۳۸۱.
۷- «بررسی عوامل مؤثر در بروز و شیوع پدیده کودکان خیابانی و ارائه راهکارهای مداخله‌ای و پیشگیرانه»، مجری: دکتر سید حسن حسینی ۱۳۸۲ (سازمان مدیریت و برنامه ریزی، سازمان بهزیستی کشور و دانشگاه تهران). ۸- خبرها ومقاله‌های جراید و خبرگزاری‌ها در سال‌های ۱۳۸۱ تا ۱۳۸۶.
۹- مستندات دفتر امور آسیب‌دیدگان اجتماعی بهزیستی کشور.
۱۰- سایت‌های اینترنتی مربوط به کودکان خیابانی به زبان انگلیسی.
۱۱- "Street Children in the Developing World: A Review of Their Condition" , by:"Lewis Aptekar, ۱۹۹۳.

منبع : خبرگزاری ایسنا