خرس سیاه در حال انقراض

خرس سیاه از گونه‌های زیبا و نادری است که در ایران مورد بی‌توجهی و شاید ظلم قرار گرفته است. متاسفانه تا امروز مطالعه و تحقیق خاصی روی این‌گونه صورت نگرفته و تقریبا وجود آن به فراموشی سپرده شده است. در حال حاضر کمتر از ۵۰ قلاده از این گونه در ایران باقی مانده است که همگی در معرض خطرند؛ البته تعداد دقیق آنها کاملا هم مشخص نیست، چون مشاهدات پراکنده و غیرعلمی بوده‌اند اما سوال اینجاست که چرا باید این گونه خاص و شگفت‌انگیز فراموش شود، در حالی که در دنیا خرس سیاه جانور باارزش و زیبایی شناخته شده است؟
در آمریکا مردم علاقه خاصی به خرس سیاه دارند، به همین دلیل تعدادی از دانشمندان این کشور نیز مطالعات گسترده و وسیعی را روی این گونه انجام می‌دهند. حتی در مینسوتای آمریکا هم دانشمندی امکاناتی ویژه برای آشنایی و آموزش مردم در برخورد با خرس سیاه در اختیار همگان قرار داده و با خرس‌ها در ارتباط نزدیک است. این زیست‌شناس، سایت اختصاصی ملی و بین‌المللی برای حمایت از خرس‌ها راه‌اندازی کرده است. به این ترتیب تعداد خرس‌های سیاه آمریکا به ۶۰۰ هزار قلاده می‌رسد و باز هم دانشمندان این کشور نگران وضعیت خرس سیاهند! اینها نمونه‌های کوچکی از حفاظت‌های دولتی و مردمی از خرس سیاه هستند. در کشورمان ایران، با این تعداد اندک و این همه مرگ و میر و شکار بی‌رویه خرس سیاه، هنوز هم برنامه خاصی پیش‌روی حیات این موجودات زیبا نیست.
حتما در فیلم‌ها دیده‌اید که در زمان‌های قدیم مردی با زنجیری در دست، خرس سیاهی را به دنبال خود می‌کشد و در شهرها آن را می‌گرداند و پول جمع می‌کند. آری آن خرس‌ها که برای نمایش‌های خیابانی استفاده می‌شدند و هنوز هم در کشورهایی مثل پاکستان رایج است، همین خرس‌های سیاه خودمان هستند که صدایشان در نمی‌آمد، چون زود تربیت می‌شوند و آرام و مطیع به دنبال صاحبشان حرکت می‌کنند. حالا خرس‌های سیاه می‌خواهند سخن بگویند. می‌خواهند بگویند ما نیز هستیم. آنقدر که به گونه‌های در حال انقراض دیگری همچون یوزپلنگ، پلنگ و ... توجه شده یا حداقل توجه هم نشده ولی نامی از آنها در رسانه‌ها برده شده و بر سر زبان‌ها افتاده، از خرس سیاه نه نامی هست و نه نشانی. حداقل یوزپلنگ با جمعیت ۷۰ قلاده با طرح حفاظت از یوزپلنگ آسیایی تحت حمایت‌های بین‌المللی قرار گرفته است، اما در مورد خرس سیاه چطور؟ چقدر در مورد این جانور خاص، کارشناسی و مطالعه شده است.
● موجودی استثنایی و نایاب
از نوع خرس سیاه آسیایی (Asiatic Black Bear) چهار گونه شناسایی شده است. گونه ایرانی ‌(بلوچی)‌ آن با نام Ursus thibetanus gedrosianus زیرگونه ایرانی است که در کرمان، هرمزگان، سیستان و بلوچستان و ایالت بلوچستان پاکستان زندگی می‌کند.
خرس سیاه آسیایی از خرس قهوه‌ای کوچک‌تر است. به تناسب فصل و نوع تغذیه اندازه آن ۳۰/۱ تا ۶۰/۱ است. وزن آن گاهی به ۱۵۰ کیلوگرم می‌رسد. بلندی دم نیز ۸ تا ۱۰ سانتی‌متر است. رنگ بدن خرس سیاه مشکی و زیباست بجز اطراف پوزه که روشن‌تر است. یکی از ویژگی‌های خاص خرس سیاه آسیایی وجود یک طوق بزرگ سفید زیر گردن است. این طوق هفتی شکل زیر گردن قرار گرفته و به دو طرف شانه‌ها کشیده شده است. گوش‌های آن هم بزرگ و لوله‌ای شکل است که و انتهای گردی دارند که در دو پهلوی سر قرار گرفته‌اند. اندازه دست و پا کوتاه است به ۵ انگشت با ناخن‌های تیز و قوس‌دار ختم می‌شوند. این پنجه‌ها به خرس سیاه کمک می‌کنند که بتواند از صخره‌ها، کوه‌ها و درخت‌ها بالا برود. حتما می‌دانید که همه خرس‌ها می‌توانند از درخت بالا بروند. یک خصوصیت جالب خرس سیاه‌ آن است که موقع پایین آمدن از درخت می‌تواند رو به پایین (وارونه)‌ از درخت پایین بیاید، اما خرس قهوه‌ای این توانایی را ندارد.
● زیستگاه‌هایی که روز به روز محدودتر می‌شوند
خرس‌های سیاه آسیایی در کشورهای ژاپن، چین، روسیه، تایوان، هند، نپال، ویتنام، افغانستان، پاکستان و ایران پراکندگی دارند.
در ایران نیز در استان‌های کرمان، سیستان و بلوچستان و هرمزگان پراکنده‌اند.
اولین بار زاردونی در اوایل قرن بیستم در بلوچستان این جانور را مشاهده و گزارش کرد. تا مدت‌ها دیگر خبری از این خرس نبود و محققان فکر می‌کردند نسل این خرس زیبا در ایران منقرض شده است. در سال ۱۳۵۲ ماموران سازمان حفاظت محیط‌زیست در مناطق جنگلی جنوب کرمان دوباره آن را مشاهده کردند. به این ترتیب دوباره وجود این جانور در ایران ثابت شد و تاکنون این خرس با چنین شرایط سخت و بی‌پناهی دوام آورده و نیازمند توجه است.
در حال حاضر بیشتر در مناطق کوهستانی زابل، ارتفاعات قصر قند، رشته‌ کوه‌های بیرک در بلوچستان، کوه‌‌های بشاگرد در جنوب کرمان،‌ ارتفاعات اطراف خاش، جنگل‌های داز در بلوچستان، کوه‌های بمپور و عمدتا جنگل‌های کوهستان پسته و بادام در این مناطق زندگی می‌کند. چون این مناطق غارهای فراوان و ارتفاع‌های صعب‌العبور دارند، برای زندگی خرس‌ها مناسبند.
خرس‌های سیاه از راسته گوشتخواران هستند، اما در واقع همه‌چیزخوارند. غذای آنها شامل حشرات، نوزاد پستانداران، مهره‌داران کوچک و ماهی‌ها می‌شود. جالب این که آنها از میوه‌های درخت انجیر، توتون، توت وداز (درختی شبیه نخل زینتی با میوه‌های گرد و گوشتی با هسته درشت)‌ و خرما هم می‌خورند. گاهی هم از جوانه‌های گیاهان استفاده می‌کنند. خرس‌های سیاه شب‌ها کیلومترها پیاده‌روی می‌کنند و به دنبال غذا می‌گردند. آنها صبح زود به لانه خود بازمی‌گردند. خرس‌های سیاه بیشتر از دیگر خرس‌ها از درختان بالا می‌روند و به این کار علاقه خاص دارند.
● خرس سیاه در معرض خطرات مختلف
خرس سیاه آسیایی در حال حاضر در فهرست قرمز IUCN از درجه حفاظتی برخوردار بوده و در آستانه انقراض است. وقتی جانوری از درجه حفاظتی برخوردار می‌شود به این معناست که طی ۱۰ سال اخیر حدود ۵۰ درصد از جمعیت آن کاسته شده است.
متاسفانه در ایران شکار بی‌رویه و نابودی زیستگاه‌ها از عوامل مهم تهدید حیات این جانور هستند. چرای بی‌رویه دام‌های اهلی در مناطق جنگلی باعث شده پوشش گیاهی مناطق جنگلی رو به نابودی برود. از طرفی ناآگاهی مردم بومی و محلی هم در برخورد با خرس سیاه باعث شده تعداد بسیاری از آنها شکار یا اسیر شوند.پیش‌بینی شده است اگر تنها شکار بی‌رویه این جانور زیبا کنترل شود، باز می‌توان آن را حفظ کرد و از دست نداد. متاسفانه هیچ مسوول و مرجعی توجهی به این امر مهم ندارد. متاسفانه این جانور در همان مناطق جنوب شرقی پراکنده و وابسته به چنین زیستگاهی است، در نتیجه بیشتر مورد تهدید و تهاجم قرار می‌گیرد و به خاطر محدودیت زیستگاهی بیشتر تحت خطر و انقراض است.متاسفانه خرس‌های سیاه برعکس ظاهرشان و برعکس افسانه‌هایی که در موردشان ساخته شده است حتی از صدای شلیک تیر هم بشدت می‌ترسند. در مناطق زیستگاهی آنها حتی اگر شکارچی برای شکار پرنده هم تیری شلیک کند، خرس سیاه از ترس مجبور به فرار می‌شود و ممکن است به محل دیگری پناه ببرد که پناهگاهش نیست و به این ترتیب نابود شود.
خرس سیاه جانور گوشه‌گیری است و اگر از آنها دور باشید و با توله‌هایشان کاری نداشته باشید، جانورانی بی‌خطرند.
در ایران هر ساله تعداد زیادی از بچه‌ خرس‌های زیبا توسط مردم محلی و شکارچیان اسیر یا کشته می‌شوند. این توله خرس‌های بی‌آزار تنها برای خوردن خرما و میوه به نخلستان‌ها رفته، از درخت‌ها بالا می‌روند و متاسفانه در همین موقع اسیر می‌شوند. این توله‌ها یا کشته یا به دیگر کشورها فروخته می‌شوند. در پاکستان از این توله خرس‌ها برای نمایش‌های خیابانی استفاده می‌کنند. آنها سگ‌ها را به جان این توله‌های بی‌پناه می‌اندازند تا آنها را بترسانند.
اگر واقعا می‌دانستیم که وجود این گونه‌ها چقدر باارزش است و اصلا مشاهده چند توله خرس در بالای درخت چقدر لذتبخش است، شاید دست به این کارها نمی‌زدیم. برای نجات خر‌س‌های سیاه باید همه دست به دست هم بدهیم، از مسوولان و پژوهشگران گرفته تا مردم و روستاییان و بومیان منطقه، نکند که روزی پشیمان شویم و خرس سیاه دیگر سخن نگوید!

منصوره نظری

منبع : روزنامه جام‌جم