اسناد و تاریخ شفاهی معاصر ایران

در پژوهش‌های جدید دو گونه منابع در کنار منابع کتابخانه‌ای اهمیت و جایگاه خاصی یافته‌اند؛ این دو عبارت از اسناد و منابع شفاهی هستند که هر یک کارایی ویژه‌ای دارد. اطلاعاتی که در این دو گونه منبع وجود دارد به سختی در میان منابع کتابخانه‌ای یافت می‌شود. استفادة از ضبط صوت برای گردآوری منابع شفاهی شیوه‌ای جدیدی است که دستاورد پیشرفت تکنولوژی می‌باشد لیکن در گذشته تاریخی ایران نقل اقوال شفاهی و ثبت آنها متداول و مرسوم بوده است که ثبت و نگارش همین اقوال شفاهی تاریخ مکتوب را به وجود آورده‌اند، گرچه آنچه امروزه متداول و مرسوم است را نمی‌توان به گذشته تعمیم داد. آنچه در این مقاله به آن خواهیم پرداخت بیان ارتباط و اهمیت اسناد مکتوب در مراحل مختلف انجام تاریخ شفاهی است در وقوع حوادث تاریخی که در حیطه پژوهش تاریخ شفاهی قرار می‌گیرد خواه‌ناخواه اسنادی مکتوب تولید می‌گردیده که این گزارش‌ها به جهت تعیین زمان، مکان و نحوه وقوع حادثه کمک مهمی در تکمیل پازل اطلاعات‌گرد آمده توسط تاریخ شفاهی خواهند کرد. زیرا در داده‌های تاریخ شفاهی تعیین زمان و مکان و کیفیت و نحوه بروز حوادث به دقت اسناد تولید شده نمی‌باشد، و با جایگاه راوی کیفیت و کمیت داده‌ها متغیر است. از سوی دیگر در تاریخ شفاهی چگونگی شکل‌گیری حادثه یا واقعه‌ای قبل از وقوع و همچنین آثار و نتایج حاصله از آن بعد از وقوع از زوایای مختلف بیان می‌گردد. بدین لحاظ اسناد در تکمیل داده‌های تاریخ شفاهی در مراحل مختلف انجام آن اهمیت بسیار دارد چه در مرحله گردآوری اطلاعات شفاهی، چه شناسایی افراد دخیل در حادثه برای انجام مصاحبه و چه در مرحله تدوین و نگارش تاریخ شفاهی. اسناد و تاریخ شفاهی معاصر ایران۲ درآمد آنچه در این صفحات جهات بحث اولیه در نظر گرفته شده است بیان جایگاه اسناد در تاریخ شفاهی می‌باشد. پرواضح است موضوعاتی که جهت انجام به صورت تاریخ شفاهی در نظر گرفته می‌شد و موضوعات نیم قرن اخیر و به ویژه انقلاب اسلامی است. زیرا امکان گردآوری خاطرات شفاهی قبل از مقطع زمانی به دلایل متعدد امکان ندارد و بایستی به منابع مکتوب یا اسناد اتکا نمود. در این نوشتار به اختصار نخست از اسناد و پژوهش‌های تاریخی و پس از تاریخ شفاهی در ایران سخن خواهد رفت در ادامه به بیان ارتباط و جایگاه اسناد در مراحل مختلف انجام تاریخ شفاهی خواهیم پرداخت.
این نوشتار ناقص تجربیات شخصی نگارنده از تدوین سه مجموعة تاریخ شفاهی و مسئولیت اداری می‌باشد، از این رهگذر برگ سبزی پیشکش ارباب پژوهش و تحقیق می‌شود. تا چه قبول اُفتد و چه در نظر آید. اسناد و خاطرات شفاهی در پژوهش‌های تاریخی پیروزی انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷ ضمن آن که تحولی مُهم در عرصه سیاست جهانی بود به لحاظ تاریخ‌نگاری هم تاثیرات مهمی در عرصه پژوهش و تحقیق به بار آورد ورود دو گونه منبع جدید به عرصه پژوهش، که شامل اسناد دولتی نهادهای سیاسی امنیتی و خاطرات شفاهی هستند انقلابی در این عرصه به حساب می‌آید. تا پیش از انقلاب برخی اسناد که اغلب متعلق به خاندان‌های دورة قاجاریه بودند مورد استفادة پژوهشگران بود لیکن حجم انبوه اسناد سازماندهی شده در مرکزی چون سازمان اسناد و کتابخانه ملی ج‌ا.‌ا. یا مراکز دیگری چون نهاد ریاست جمهوری، مرکز اسناد انقلاب اسلامی یا آرشیو وزارت امورخارجه به هیچ وجه با پیش از انقلاب اسلامی قابل مقایسه نیست. ضمن آن که دستیابی به اسناد این مراکز به سهولت امکان‌پذیر است.
دسترسی محققان و پژوهشگران به حجم انبوهی از اسناد ضمن آن که زوایای بسیاری از تاریخ معاصر ایران را روشن می‌سازد گونه‌ای پژوهش را به وجود آورده است که اتکای اصلی آن اسناد می‌باشد و «پژوهش‌های اسنادی» می‌توان نام داد. اسناد و تاریخ شفاهی معاصر ایران توجه به خاطرات شخصیت‌های دخیل در حوادث تاریخی در تاریخ ایران سابقه‌ای بس کهن دارد. بسیاری از منابع مکتوب هم از به کتابت درآمدن دیده‌ها و شنیده‌ها به وجود آمده است. درج اخباری متفاوت از راویان متعدد در واقعه‌ای واحد را در منابعی چون طبری می‌توان یافت. آنچه این سنت قدیمی را از تاریخ شفاهی یا Oral History کنونی متمایز می‌سازد در استفاده و نظامند از خاطرات افراد مختلف در واقعه‌ای یا موضوع خاص در مراحل مختلف گردآوری اطلاعات از طریق مصاحبه، پیاده‌سازی و تدوین و نگارش است. در حالی که در شیوه سنتی تاریخ‌نگاری ما آنچه از حوادث و وقایع از قول شفاهی به کتابت درآمده اقوال موجود بوده است که مورخ ثبت کرده است نه آن که در پی آن باشد شاهدان حادثه را یافته و از زبان ایشان موضوعی را روایت کند.
ضبط صوتی یا تصویری خاطرات به صورت نوارکاست یا فیلم ویدیوئی، و کیفیت و کمیت ضبط آن، آرشیو و نحوه استفاده و ارجاع به آنها در تاریخ شفاهی از وجوه امتیاز این شیوه از گردآوری اطلاعات است. انقلاب اسلامی همانگونه که در عرصه پژوهشهای اسناد انقلابی به وجود آورد در عرصه خاطره‌نگاری و پیدایش یا تکامل و نضج‌گیری تاریخ شفاهی در داخل و خارج از ایران نقش عمده و اساسی داشت. تاریخ‌های شفاهی داخل و خارج از ایران دارای ویژگی‌های خاصی است که مهمترین ویژگی یا وجه تمایز این دو در هویت و ماهیت راویان تاریخ شفاهی است، راویان تاریخ شفاهی دانشگاه هاروارد یا تاریخ شفاهی جنبش چپ ایران، هر یک به گونه‌ای در رویارویی با انقلاب اسلامی موضع خصمانه دارند یا از هیأت حاکمه پهلوی بوده‌اند یا به لحاظ اعتقادی با نظام جمهوری اسلامی پس از استقرار آن مشکل پیدا کرده‌اند. در حالی که در داخل ایران راویان را مردمِ انقلابی تشکیل می‌دهند. پس از پیروزی انقلاب اسلامی یادنامه‌هایی حاوی خاطرات که در مناسبت‌های ویژه انقلاب اسلامی منتشر می‌گردید از جمله اولین فعالیت‌ها می‌باشد. اولین تلاش که هم به لحاظ علمی و هم عملی در عرصه تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی قابل توجه است در مجله «یاد» از نشریات بنیاد تاریخ انقلاب اسلامی صورت گرفته است.
قدم‌های بعدی مستحکم‌تر برداشته شد. مجموعة «خاطرات ۱۵ خرداد» شامل نُه دفتر، و آثاری چون تاریخ‌های شفاهی انقلاب اسلامی که در مرکز اسناد انقلاب اسلامی به انجام رسیده است. از جمله تلاش‌های بعدی است که مسیر تکاملی را طی کرده است. اسناد و تاریخ شفاهی معاصر ایران۴ اسناد و تاریخ شفاهی در پیش مطالبی در خصوص اسناد و تاریخ شفاهی گفته شد در این قسمت بر آن هستیم که به جایگاه اسناد را در تاریخ شفاهی بپردازیم. اسنادی که در نهادهای انتظامی، امنیتی، یا سیاسی و اداری تولید شده‌اند بسته به نوع نهاد و سازمان تولید کننده، نزدیکی یا دوری گزارش کننده به حادثه یا موضوع مورد مطالعه در تاریخ شفاهی تعلقات درونی وی، اشراف بر موضوع مورد گزارش یا آموزش ماموران در مورد نحوه تهیه گزارش می‌تواند در کیفیت و کمیت اطلاعات موجود در گزارش‌ها موثر بوده و مرتبه اعتبار سند متفاوت باشد با تمام این مباحث، پژوهشگر تاریخ می‌بایست اشراف کاملی به آن داشته باشد؛ اسنادی که در بررسی‌های لازم توسط محقق واجد اعتبار است در مراحل مختلف انجام تاریخ شفاهی کاربردهایی دارد که به مواردی اشاره میشود.
۱) کاربرد اسناد در تاریخ شفاهی برای تعیین دقیق زمان حادثه و مکان وقوع آن می‌باشد. زیرا در تاریخ شفاهی در اغلب موارد نمی‌توان تاریخ دقیق وقوع را از اقوال مختلف استخراج نمود و روایات ضد و نقیض دیده می‌شود.
۲) پس از مشخص شدن زمان و مکان وقوع حادثه در شناسایی منابع شفاهی اسناد اهمیت مضاعفی پیدا می‌کند براساس اسناد مشخص می‌شود چه افرادی یا گروههایی در هنگام حادثه حضور داشته‌اند. در شناسایی افراد برای انجام مصاحبه (اعم از شفاهی یا مکتوب) هم اسناد به کار می‌آیند.
۳) در جریان مصاحبه و طرح سئوال از شاهدان حادثه سئوال‌هایی که محقق از منابع دیگر در مورد موضوع مورد تحقیق خود استخراج کرده باز هم اسناد جایگاهی ویژه می‌یابد زیرا با داده‌هایی که از خلال اسناد از کمیت و کیفیت واقعه وجود دارد محقق به زوایای مُبهم و سئوال‌برانگیز واقعه می‌پردازد.
۴) پس از انجام مصاحبه و مراحل آماده‌سازی خاطرات شفاهی جهت استفاده و تدوین تاریخ شفاهی، باز هم اسناد برای سازماندهی فصول و مطالب به یاری محقق می‌آید. زیرا براساس خاطرات نمی‌توان ترتیب وقوع حوادث را به دقت مشخص ساخت چه بسا در نقل روایات این تسلسل پس و پیش شده‌اند در حالی که در اسناد تاریخ دقیق حادثه در اغلب موارد یافت می‌شود. و براساس این قومیت تاریخی می‌توان مطالب و خاطرات شفاهی را مرتب کرد. و سرانجام مهمترین کاربرد اسناد در تدوین تاریخ شفاهی است بی‌شک عدم استفادة از اسناد که محقق به صحت آنها یقین یافته تدوین تاریخ شفاهی در تاریخ معاصر و به ویژه انقلاب اسلامی ناقص خواهد بود. خاطرات شفاهی که از راویان مختلف حول محور یک موضوع خاص گرد آمده است همچون اسناد که براساس دوری و نزدیکی به حادثه و مسایل دیگر که در مورد اسناد گفته شد طبقه‌بندی و اعتبارگذاری می‌شود صحت و سقم این داده‌ها با راههای گوناگونی قابل بررسی است که محقق تاریخ شفاهی ناگزیر از انجام آن است. اسناد و تاریخ شفاهی معاصر ایران در تاریخ شفاهی به حوادث قبل از وقوع، (پشت صحنه حادثه) چگونگی شکل‌گیری، زمینه‌ها، ماهیت موضوع، عوامل تاثیرگذار در موضوع، وقوع حادثه (با تسامح در زمان، مکان و تسلسل تاریخی آن) پی‌آمدهای آنی و بلندمدت موضوع پرداخته می‌شود. اسناد در کنار این مسایل به لحظه وقوع، کمیت و کیفیت حادثه، افراد حاضر در صحنه، پیگیری‌های صورت گرفته، اقدامات انجام شده، عکس‌العمل نهادهای ذیربط را با ترتیب تاریخی روشن نماید.
در برخی موارد هم که برخی حوادث از یاد شاهدان رفته یا کمرنگ شده است اسناد به تکمیل این «از یاد رفته‌ها» می‌پردازد. فرجام سخن آن که: پیروزی انقلاب اسلامی تاثیر شگرفی در شیوه‌های تاریخ شفاهی نهاد (چه در داخل و چه در خارج) در داخل باز شدن آرشیوهای نهادهایی چون سازمان اطلاعات و امنیت کشور (ساواک)، شهربانی کل کشور، سازمان قضایی نیروهای مسلح بر روی محققان فعالیت چشم‌گیر مراکزی چون مرکز اسناد انقلاب اسلامی سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، مرکز اسناد نهاد ریاست جمهوری و... پژوهشهای سند محوری را در وسعتی غیرقابل قیاس با گذشته رایج گردانید. از سوی دیگر ماهیت انقلاب و مردمی و همچنین قریب‌العهد بودن آن با حضور اغلب عناصر اصلی این حرکت اصیل اسلامی این امکان را داد خاطرات شفاهی به شکل بی‌سابقه ای مورد توجه قرار گیرد. همزمان ضرورت تدوین مجموعه‌هایی تاریخی براساس خاطرات شفاهی هم احساس گردید. در نتیجة نزدیکی این دو یعنی اسناد و تاریخ شفاهی گونه‌ای تکامل یافته‌تری از پژوهش‌های به عرصه آمده است که مرکز اسناد انقلاب اسلامی مبدع آن است.

رحیم نیکبخت

منبع : سازمان آموزش و پرورش استان خراسان