اسلام جهانی شدن و پیامدهای فرهنگی آن

ما در زمانی زندگی می‌‌كنیم كه با تحولات جهانی پیچیده‌ای روبرو هستیم و پدیده‌های فكری جدیدی ما را احاطه كرده‌اند كه در بسیاری از زمینه‌ها این پدیده‌ها و تحولات ما را با چالش‌های مختلفی مواجه ساخته‌اند. از جمله این پدیده‌های فرهنگی معاصر‌، پدیده و فرآیند جهانی شدن می‌‌باشد كه از نتایج دوران مدرنتیه توسعه و پیشرفت فن‌آوری اطلاعات است. پدیده جهانی شدن بدلیل تأثیرات فراوانی كه بر فرهنگ اقتصاد و سیاست كشورها و ملتها داشته و دارد از اهمیت بسیاری برخوردار می‌‌باشد به همین جهت در این مقاله سعی شده است تا به كمك روش توصیفی – تحلیلی ابعاد و زوایای پدیده جهانی شدن و دیدگاه اسلام در برابر آن مورد تحقیق و بررسی بیشتر قرار بگیرد.
● مقدمه
تغییر وتحولات دو قرن اخیر چهره جهان را یكسره دگرگون ساخته و حتی سرعت تحولات در سالهای اخیر به گونه‌ای بوده است كه جهان امروز با جهان یك دهه پیش نیز تفاوتهای بسیاری دارد برخی نظریه‌پردازان علوم اجتماعی مشخصه اصلی تحولات دو قرن اخیر را در كوچكتر شدن جهان می‌‌دانند گروهی از آنان با رویكردهای متأثر از علوم ارتباطات از دهكده جهانی سخن می‌‌گویند و گروهی دیگر هم صدا با علمای سیاست واژه جهانی شدن۱ و جامعه جهانی را به كار می‌‌ببرند جهانی شدن بعنوان یكی از جریان‌های مسلط فكری عصر ما از مهمترین پدیده‌های فرهنگی معاصر به شمار می‌‌آید. این پدیده زمینه چالش‌های فراوانی را در عرصه فرهنگ و تمدن بشری فراهم ساخته است. تأثیر امواج این جریان فكری به خصوص در سه حوزه فرهنگ اقتصاد و سیاست بر كسی پوشیده نیست. با توجه به تأثیرات جهانی شدن و پیامد‌های مثبت و منفی آن در این مقاله كوشیده‌ایم تا ابتدا به مفهوم جهانی شدن و ویژگی‌ها و پیامدهای آن پرداخته و در ادامه بحث با بهره‌گیری از برخی از آیات قرآن كریم موضع اسلام پیرامون این پدیده را مرور خواهیم نمود. البته آنچه در این مقاله خواهد آمد برداشت و فهم نگارنده از آیات و روایات اسلامی نسبت به این موضوع است. در مبحث سوم راههای تحقق جامعه جهانی از دیدگاههای مختلف بحث خواهد شد. در مبحث چهارم اشاره‌ای به موضوع جهانی نگری از منظر قانون اساسی خواهیم داشت و در مبحث پنجم به بیان وظیفه جامعه اسلامی در قبال پدیده جهانی شدن خواهیم پرداخت.
● مبحث اول، جهانی شدن و پیامدهای آن
الف) مفهوم جهانی شدن و ویژگی‌های آن
جهانی شدن چیست و چه تعریف قابل قبولی می‌‌توان از آن ارائه داد، تاكنون تعاریف مختلفی از این مفهوم ارائه شده است كه این خود نشان از عدم توافق كلی میان محققین علوم اجتماعی و سیاسی بر روی چیستی این مفهوم می‌‌باشد. در یك تعریف ساده می‌‌توان جهانی شدن را حاصل گسترش روابط و تعاملات اقتصادی، سیاسی و فرهنگی میان دولتها و جوامع با یكدیگر دانست واژه جهانی شدن و جهانی‌سازی برای توصیف مرحله بین‌المللی شدن ارتباطات چه از طریق وسایل ارتباط جمعی و چه از طریق مبادله و انواع پیامها به كار رفته است. (فرهنگ علوم سیاسی، صفحه ۴۲۲)
جهانی شدن فرآیندی متنوع و قدرتمند است كه در جنبه‌های فرهنگی، اقتصادی، نظامی، سیاسی، ورزشی و غیره جامعه جهانی در حال به وقوع پیوستن است. جان تالینسون در تعریف جهانی شدن می‌‌گوید: جهانی شدن در فرآیند توسعه سریع پیوندهای پیچیده میان جوامع فرهنگها، نهادها و افراد در تمامی نقاط جهانی معنا پیدا می‌‌كند و هاروی جهانی شدن را متضمن دو عنصر فشردگی در زمان و مكان و كاستن از فاصله‌ها می‌‌داند (مجله اندیشه صادق، شماره ۵، مقاله جهانی شدن خطر یا رویا الزام یا انتخاب، غلامرضا گودرزی)
وازن و یشارد جهانی شدن را حاصل تلاش دراز مدت برای تركیب مجموعه‌ای از ابعاد جهانی زندگی با اقتصاد، سیاست و فرهنگ ملتها می‌‌داند (مجله اندیشه صادق، شماره ۵، مقاله مقدمه‌ای بر جهانی شدن، داود كیانی). از نظر مك گرو جهانی شدن عبارت است از گسترش روابط متنوع و متقابل بین دولتها و جوامع كه به ایجاد نظام جهانی كنونی انجامیده فرآیندی كه برآن رخدادها، تصمیم‌ها و فعالیتها در یك بخش از جهان می‌‌تواند پیامدهای مهمی برای افراد و جوامع در بخش كاملاً مجزایی از جهان در برداشته باشد (همان) آنتونی گیدنز جهانی شدن را تقویت مناسبات اجتماعی دانسته كه محلهای دور از هم را چنان به هم ربط می‌‌دهد كه هر واقعه محلی تحت تأثیر رویدادی كه با آن فرسنگها فاصله دارد شكل می‌‌گیرد. جان‌ گری فیلسوف سیاسی و یكی از منتقدان جهانی شدن، جهانی شدن را صرفاً پدیده‌ای اقتصادی می‌‌داند آن را چنین تعریف می‌‌كند شكلی نابهنجار و بدوی از مدرنیته كه به سراسر جهان فرافكنده شده است.
به هر حال می‌‌توان گفت مفهوم جهانی شدن به مجموعه فرآیندهای پیچیده‌ای اطلاق می‌‌شود كه به موجب آن دولتهای ملی به نحو فزاینده‌ای به یكدیگر مرتبط و وابسته می‌‌شوند و جهانی شدن در واقع همكاری آگاهانه و یا الزامی ملتها و فرهنگها جهت زیستن در یك جامعه واحد جهانی است. «جهانی شدن» از یك سو یك چهارچوب مفهومی برای تبیین واقعیتهای جاری جهانی است و ا ز سوی دیگر تبیین نوعی جهان‌بینی و نگرش درباره جهان به عنوان یك منظومه كلان و به هم پیوسته است. با توجه به تعاریف گفته شده اصول و ویژگیهای جهانی شدن عبارتند از:
۱) جهانی شدن فرآیندی تك بعدی نیست بلكه این پدیده فرآیندی منسجم و یكپارچه است كه در تمامی عرصه‌ها و حوزه‌های اجتماعی رسوخ كرده است.
۲) جهانی شدن پدیده‌ای چالش گراست به گونه‌ای كه به ابعاد آن قلمرو بسیاری از مفاهیم كلاسیك همچون نظم، امنیت، دولت، حاكمیت ملی، هویت، اقتدار ملی، فرهنگ و... را در نوردیده و زمینه را برای تفسیر و باز تعریف آنها فراهم كرده است گفته می‌‌شود كه هسته اصلی مفهوم جهانی شدن در این معنا خلاصه می‌‌شود كه دیگر واحد دولت ملی چارچوب كارآمد و مناسبی برای تبیین بسیاری از پدیده‌ها و رویدادهای فعلی نیست.
۳) جهانی شدن یك فرآیند و پروسه است نه یك وضعیت غائی.‌ ما در جهانی شدن با فرآیند «شدن» سرو كار داریم فرآیندی كه به كمك عواملی همچون نظام ارتباط جهانی، سازمانهای بین‌المللی و... مرزهای ملی را نادیده گرفته و بسیاری از پدیده‌ها را دستخوش تحول و تبدیل و تأثیرپذیری كرده است بطوری كه گفته می‌‌شود جهانی شدن اولاً روندی اجتناب‌ناپذیر است. (جهانی شدن فرهنگ و سیاست، ص۱۴) ثانیاً پدیده‌ای منتج از برخی تحولات اجتماعی است. ثالثاً این فرآیند بصورت یك وضعیت پایدار باقی نمی‌ماند و عاقبت وارد مرحله دیگری می‌‌شود كه برخی از آن به عنوان «یكپارچگی جهانی» یاد می‌‌كنند.
۴) جهانی شدن با وجود تمامی مخالفتها و موافقتها نه خیر است و نه شر بلكه هم می‌‌تواند مطلوب باشد و هم نباشد به عبارت دیگر جهانی شدن هم منجی است و هم مهلك.
۵) از پیامدهای عصر مدرنیته و پیشرفت رسانه‌های ارتباطی است كه به سرعت در حال فراگیری تمام كشورهای جهان است. در فرآیند جهانی شدن‌، دولتها نقش چندانی ندارند بلكه نقش عمده و اساسی بر عهده مجامع بین‌المللی و شركتهای چند ملیتی می‌‌باشد. اصولاً جهانی شدن یك پدیده مرز ناشناس و مرز گشا است.
۶) گسترش و اتحاد بازارهای مالی و بورس، استفاده از شیوه‌های نوین تجارت جهانی نظیر بازرگانی الكترونیكی، بین‌المللی شدن تولید یا به عبارت دیگر تولید مشاركتی، رقابت گسترده توأم با انتقال سریع اطلاعات؛ از اصول و ویژگیهای دیگر جهانی شدن است جهانی شدن اهمیت یافتن روزافزون بازار جهانی است.
۷) از ویژگی‌های دیگر جهانی شدن رشد فزاینده علم و تكنولوژی و تولید اطلاعات علمی است و این رشد بر نهادهای علمی و دینی از جنبه‌های گوناگون اثر می‌‌گذارد.
ب) زمینه‌های شكل‌گیری وگسترش پدیده جهانی شدن
جهانی شدن و تشكیل حكومت جهانی۲ از دیرباز بعنوان یكی از آرمانهای بشریت مطرح بوده است. انسانها همواره خواهان آن بوده‌اند كه در پرتو اصول مشترك و متعالی به جنگها و درگیریها خاتمه داده و زندگی مسالمت‌آمیزی را محقق سازند. پیامبران الهی نیز تحقق چنین آرزویی را در آینده تاریخ بشریت بشارت داده‌اند كه وجود تفكر ظهور یك منجی جهانی در میان ادیان و مذاهب مختلف خود دلیلی براین ادعا می‌‌باشد (حقوق بین‌الملل اسلامی، جلد اول، صفحه ۱۱۲)
اساساً سه فرآیند در شكل‌گیری و یا گسترش این پدیده نقش محوری داشته‌اند.
۱) گسترش نظامهای دولتهای ملی كه نقطه آغازین آن به قرن شانزدهم میلادی بر می‌‌گردد.
۲) رشد اقتصاد و سرمایه‌داری جهانی و انقلاب صنعتی در اروپا و غرب
۳) گسترش و توسعه وسایل ارتباط جهانی و فن‌آوری اطلاعات
خیزش امواج جهانی شدن به سالهای ۱۹۸۰ و ۱۹۹۰ میلادی و بویژه پس از پایان جنگ سرد بر می‌‌گردد و وقوع پاره‌ای از تحولات پس از جنگ جهانی دوم در تشدید و سرعت گرفتن فرآیند جهانی شدن سهم بسزایی داشته‌اند از قبیل، تشكیل سازمان ملل متحد و سازمانهای بین‌المللی، فروپاشی نظام كمونیستی در شوروی سابق، رشد فعالیت شركتهای چند ملیتی...، اطلاعات و حمل و نقل، بطوری كه عمده رسانه‌های بین‌المللی حركت خود را در جهت آماده‌سازی كشورهای جهان سوم برای پذیرش فرآیند جهانی‌سازی متمركز كرده‌اند در حال حاضر مراجع بین‌المللی در جهت نیل به جهانی شدن و جهانی‌سازی صورت می‌‌گیرد اندیشه گفتگوی تمدنها، برگزاری همایشهای بین‌المللی، اقدامات سازمان تجارت جهانی و... از نمونه‌های گسترش پدیده جهانی شدن می‌‌باشد.
ج) پیامدها و نتایج جهانی شدن در حوزه‌های فرهنگ، سیاست و اقتصاد
جهانی شدن مشتمل بر امواجی است كه به نظر می‌‌رسد نظم برآمده از عصر جدید را دستخوش تغییر و دگرگونی نموده است. اندیشمندان و نظریه‌پردازان معاصر معتقدند كه تفكر جهانی شدن از اندیشه‌های كلیدی ورود انسان معاصر به هزاره سوم میلادی است (جهانی شدن و جهان سوم، ص۱۲۳) با توسعه و گسترش وسایل ارتباطی از قبیل اینترنت و ماهواره ما شاهد یك نوع تنیدگی جهانی و ارتباط تنگاتنگ جوامع بشری هستیم بویژه در عرضه فرهنگ سیاست و اقتصاد. فرآیند جهانی شدن از یكسو موجب افزایش معرف بشری و تحكیم روابط بین‌المللی شده و یك رفاه و توسعه نسبی را برای جهانیان به ارمغان خواهد آورد ولی از دیگر سو سبب بروز چالش‌ها در حوزه‌های مختلف فرهنگی، سیاسی و اقتصادی شده و می‌‌شود بطوری كه طرفداران دیدگاه رهیافت واگرایی معتقدند كه حركت اصلی فرآیند جهانی شدن به سمت افزایش نابرابری و عدم تعادل بین ملتها شده است (مجله اندیشه صادق، شماره ۵، مقاله مقدمه‌ای بر جهانی شدن، داود كیانی) و همین امر سبب شده كه برخی از نظریه‌پردازان به ارائه تئوریهای خشونت‌گرا نیز كشانده شده‌اند. (برخورد تمدنها و بازسازی نظام جهانی، ترجمه محمد‌علی حمید رفیعی) در حالیكه دیگر صاحب‌نظران معتقدند در سایه تضارب آرا و تقابل جهان‌ بینی‌ها كه امر مطلوبی است باید با گفتگوی مسالمت‌آمیز به زایش اندیشه‌های متعالی كمك كرد (پیرامون جمهوری اسلامی، مرتضی مطهری) و به جای برخورد تمدنها به گفتگوی تمدنها اندیشید.
حركت جهانی شدن با همه ابعاد وسیعی كه دارد هر چند نتوانسته است بطور كامل حاكمیت ملی دولتها را كنار بزند اما در عین حال موجب شده است كه «حاكمیت»، مفهوم اصیل خود را از دست بدهد و روند جهانی شدن منجر به تحدید حاكمیت دولتها گردیده است بطوری كه دولتها استقلال و آزادی عمل كامل خود را از دست داده‌اند. موضوعاتی از قبیل حقوق بشر، منع گسترش سلاحهای هسته‌ای، تجارت جهانی، تأسیس دیوان كیفری بین‌المللی و... از مصادیق محدودیت به شمار می‌‌آیند.
جهانی شدن بر حوزه فرهنگ ملی و دینی نیز تأثیرگذار بوده است. استفاده افراد از انواع ابزارهای ارتباطی الكترونیكی نظیر رایانه و ماهواره‌ها باعث گسترش و رواج الگوهای رفتاری مشابهی در سطح جهانی شده كه عموماً از آن با عنوان هویت مجازی۳ یاد می‌‌شود. (دین جهانی شدن و فرهنگ سیاسی در جهانی سوم، ص۱۲)
ما امروز شاهد ظهور گونه‌های جدیدی از فرهنگ جهانی هستیم كه بعنوان ارزش مطرح و تبلیغ می‌‌شود مفاهیمی از قبیل حقوق بشر، دموكراسی، آزادی، سكولاریسم كه با فرهنگ ملی و دینی جوامع مسلمان مطابقت ندارد ولی بعنوان یك الگوی ارزش به سایر جوامع تحمیل می‌‌شود. به نظر می‌‌رسد فرهنگ فعلی حاكم بر ابزارهای ارتباطی برای كسانی كه بنیه فكری قابل توجهی نداشته باشند هویت‌زا است نه هویت‌ساز و هویت انسانی قربانی هویت ماشینی می‌‌شود.
در بعد جهانی شدن فرهنگ، جهانی شدن باعث همگرایی و نزدیكی ادیان و مذاهب شده كه این خود پایه‌های مشترك جهانی آنها را محكم‌تر می‌‌سازد. علی‌رغم تصور برخی كه فكر می‌‌كنند در عصر مدرنیته وانفجار اطلاعات و در هم آمیختگی فرهنگها، دین به انزوا كشیده می‌‌شود باید گفت جهانی شدن نه تنها دین را به حاشیه نرانده بلكه در متن دغدغه‌های روحی بشر معاصر قرار داده است و انسان معاصر بیش از هر زمان به دین و آموزهای دینی احساس نیاز می‌‌كند (علم و دین، ترجمه بهاءالدین خرمشاهی) و جایگاه اندیشه دینی مورد تقویت و تأكید قرار گرفته است بنحوی كه برخی معتقدند از دو مذهب مسیحیت و اسلام تبلیغ بیشتری می‌‌شود. و فضای جهانی فضای گفتگوی این دینها شده است گروهی دیگر نیز معتقدند كه جهانی شدن باعث سكولاریزه شدن دین می‌‌شود به عبارت دیگر در فرآیند جهانی شدن فرهنگ غالباً از دین، مفهوم فردی آن تبلیغ می‌‌شود نه دین حكومتی و اجتماعی.البته باید اذعان كرد كه جهانی شدن عرصه مناسبی را برای تبادل افكار و اندیشه‌ها فراهم ساخته است.
در حوزه اقتصاد نیز جهانی شدن پیامدهای مثبت و منفی فراوانی داشته و دارد. جهانی شدن هر چند توانسته زمینه و توسعه اقتصادی كشورها را فراهم سازد ولی متأسفانه از بعد اقتصادی سبب نابرابری كشورها شده و فاصله میان كشورهای توسعه یافته و در حال توسعه را بیشتر كرده است. از مؤلفه‌های مهم فرآیند جهانی شدن می‌‌توان به آزادی‌سازی، تجارت كالاها و خدمات، اهمیت یافتن بازار جهانی، مجریان سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی، بین‌‌المللی شدن تولید، افزایش توان رقابتی، و مدیریت جهانی اشاره كرد.
● مبحث دوم: اسلام و جهانی شدن
تاكنون در مورد مفهوم جهانی شدن، اصول و ویژگیها و نتایج و پیامدهای آن بحث و گفتگو كرده‌ایم. اینك می‌‌خواهیم ببینیم دیدگاه اسلام در مورد پدیده جهانی شدن چیست.
نكته مهم در ابتدای این بحث آن است كه ما مدعی نیستیم پدیده‌های معاصر مانند جهانی شدن با همین بار معنایی و شبكه مفهومی آن در عصر حاضر، در متون اسلامی آمده است بلكه معتقدیم كه پدیده‌های فكری هر عصری مبانی معرفتی خاص خود را دارند كه ناشی از جهان‌بینی‌ها و ایدئولوژی‌های حاكم بر آنهاست و براین باوریم كه اسلام مبادی فكری و نظری قوی و جامعی دارد كه اگر به زبان روز استخراج و تبیین شود می‌‌تواند چراغی فروزان فرا راه انسان معاصر باشد البته كتب مقدس دیگر نیز مانند عهدین ادعای ارائه این مبادی را دارند اما مقایسه مبانی فكری اسلام با دیگر ادیان مقدس برتری بی‌چون و چرای اسلام و قرآن را ثابت می‌‌كند. (مقایسه میان تورات، انجیل، قرآن و علم، ترجمه ذبیح‌الله دبیر)
از این رو باید گفت آنچه امروزه از آن تحت عنوان فرآیند جهانی شدن نام برده می‌‌شود علی رغم وجود نزدیكی و شباهت‌ها از جمله حذف مرزهای جغرافیایی و سیاسی، با مفهوم جهانی شدن از دیدگاه اسلام مطابقت ندارد ولی مسلم آن است كه اسلام منافاتی با موضوع جهانی شدن و جهانی‌سازی ندارد ولی ویژگی‌های جهانی شدن از منظر اسلام با ویژگی‌های اصطلاحی امروزی آن متفاوت می‌‌باشد. مروری بر مفاد متون دین و فرهنگ دین ما را به این واقعیت غیرقابل انكار روبرو می‌‌سازد كه دین اسلام یك دین جهانی است و در تجربه تاریخی خود همواره برای جهانی شدن كوشیده است. اسلام مسأله جهانی شدن و تشكیل جامعه جهانی و حكومت جهانی را مطرح كرده است. مستندات و ادله زیر را می‌‌توان برای اثبات این موضوع بیان نمود:
الف) آیات قرآن
۱) آیات زیادی از قرآن كریم به صراحت یا به صورت غیرمستقیم از جهانی شدن رسالت اسلام و محدود نبودن آن به مكان یا زمان معین سخن گفته و نگاه جهانی دین اسلام را حكایت و ترسیم نموده‌اند.
«قل یا ایها الناس انی رسول الله الیكم جمیعاً»۴
«ای رسول ما به خلق بگو كه من بر همه شما جنس بشر رسول خدایم»
«یا ایها الناس اعبدوا ربكم الذی خلقكم و الذین من قبلكم لعلكم تتقون»۵
«ای مردم خدایی را بپرستید كه آفریننده شما و پیشینیان شماست باشد كه منزه شوید»
«و ما ارسلناك الاكافه للناس»۶
«و ما تو را جز برای اینكه عموم بشر را بشارت دهیم نفرستادیم»
«و ما ارسلناك الارحمه للعالمین»۷
«و‌ای رسول ما تو را نفرستادیم مگر آنكه رحمت برای اهل جهان باشد»
«تبارك الذی نزل الفرقان علی عبده لیكون للعالمین نذیرا»۸
«بزرگوار آن خداوندی است كه قرآن را بنده خاص خود نازل فرمود تا اهل عالم را متذكر و خدا ترس گرداند»
«ان الله اصطفی آدم و نوحاً و ال ابراهیم و ال عمران علی العالمین»۹
«به حقیقت خدا برگزید آدم و نوح و ال ابراهیم و آل عمران را بر جهانیان»
«هو الذی ارسل رسوله بالهدی و دین الحق لیظهره علی الدین كله...» ۱۰
«او خدایی است كه رسول خدا را قرآن و دین حق به عالم فرستاد تا او را بر همه ادیان غالب گرداند»
در آیات شریفه فوق به این مطلب اشاره شده است كه پیامبر گرامی اسلام (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌و‌سلم) پیام قرآنی خود را كه همان وحی الهی است با ویژگی ابدیت برای تمام بشریت اعلام كرده است و آیات مزبور دلالت دارند بر فراگیر جهان شمول نظام حقوقی اسلامی و اینكه رسالت پیامبر اكرم(صلی‌الله‌علیه‌وآله‌و‌سلم) جهانی و برای تمام انسانها است.
۲) آیاتی كه در آنها تشكیل جامعه جهانی بشارت داده شده است.
«و لقد كتبنا فی الزبور من بعد الذكر ان الارض یرثها عبادی الصالحون»۱۱
«و ما بعد از تورات در زبور داود نوشتیم كه البته بندگان صالح من وارث زمین خواهند شد»
«وعد الله الذین آمنوا منكم وعملو صالحات لیستخلفنكم فی الارض كما استخلف الذین من قبلهم و لیمكنن لهم دینهم الذی ارتضی لهم و لیبد لنهم من بعد خوفهم امنا...»۱۲
«و خدا به كسانی كه از شما مؤمنان ایمان آرد و نیكوكار گردد وعده فرموده است كه در زمین خلافت دهد چنان كه امم صالح پیامبران سلف جانشین پیشینان خود شوند و علاوه بر خلافت دین پسندیده آنان را بر همه ادیان تمكن و تسلط عطا كند و بر همه مؤمنان پس از خوف و اندیشه از دشمنان ایمنی كامل دهد.»
«یا ایها الذین آمنوا ادخلوا فی السلم كافه و لاتتبعوا خطوات الشیطان»۱۳
«ای اهل ایمان همه متفقاً نسبت به اوامر خدا در مقام تسلیم درآیید و از دسیسه‌های تفرقه‌آور شیطان پیروی نكنید»
«یا اهل الكتاب تعالوا الی كلمه سواء بیننا و بینكم الانعبد الا الله و لانشرك به شیئا»۱۴
«بگو‌ای اهل كتاب بیایید از آن كلمه حق كه میان ما و شما یكسان است پیروی كنید و بجز خدای یكتا هیچ كس را نپرستیم و چیزی را با او شریك قرار ندهیم»
۳) آیاتی كه متضمن مثلهای قرآن است
مرحوم طبرسی به هنگام بحث از «ضرب الامثال» قرآن وبیان فلسفه آن می‌‌گوید «و ضرب الامثال انما هو جعلها لتسیر فی البلاد» (مجمع البیان، ج۱، ص۱۳۳).
ایشان معتقد است كه تأكید بر سیر و انتقال فرهنگ قرآنی بر سرزمین‌ها و به عبارت امروزی جهانی شدن آن است خود قرآن نیز می‌‌فرماید: «و لقد ضربنا للناس فی هذا القرآن من كل مثل»۱۵ كه این خود مؤید اعجاز قرآن در زمینه علوم و معارف آن است.
۴) آیه ۱۳ سوره حجرات كه می‌‌فرماید:
«یا ایها الناس انا خلقناكم من ذكر و انثی و جعلناكم شعوبا و قبائل لتعارفوا ان اكرمكم عندالله اتقیكم»
«ای مردم ما شما را نخست از مرد و زنی آفریدیم و آنگاه شعبه‌های بسیار و فرق مختلف گردانیدیم تا یكدیگر را بشناسیم همانا گرامی‌ترین شما نزد خدا با تقواترین شماست.»
كه در این آیه اشاره شده به اینكه اولاً انسانها در اصل دارای جوهر و منشا واحدی هستند و اختلافات قومی زبانی و نژادی عارضی و غیراصیل است ثانیاً این آیه با توجه به دو واژه «تعارفوا و اتقیكم» تكثر قومی و تمدنی را برای افزایش معرفت انسانی و حاصل شدن سعادت و رفاه جهانی معرفی می‌‌كند.۱۶
۵) تمامی مواردی كه آیات قرآن با خطاب عام یا ایها الناس آغاز می‌‌شود می‌‌تواند شاهدی برجهانی بودن پیام قرآن باشد مانند آیه ۲۱ سوره بقره، آیات ۱۷۰ و ۱۷۴ سوره نسا و آیات ۲۳ و ۵۷ و ۱۰۴ و ۱۰۸ سوره یونس.
ب) روایات
عموم مضامین قرآنی از روایات نیز قابل برداشت است با مراجعه به احادیث و روایات بدست می‌‌آید كه پیام اسلام محدود به زمان و مكان خاص نیست بعنوان نمونه به یك فراز از نهج‌البلاغه اكتفا می‌‌شود.
«اما بعد فان الله سبحانه بعث محمداً صلی الله علیه و آله نذیرا للعالمین»۱۷
به نظر می‌‌رسد حتی از روایاتی همچون «طلبوا العلم و لو بالصیّن» می‌‌توان نگاه جهانی اسلام و تشویق مسلمانان به محدود نماندن در مرزهای جغرافیایی خود را برداشت كرد.
ج) سیره نبوی
از سیره و سنت پیامبر كه در منابع تاریخی نقل شده است نیز نشانه‌هایی از نگاه جهانی آن حضرت دارد به خصوص ارسال نامه از سوی ایشان به سران قدرتهای بزرگ جهانی و دعوت آنها به اسلام.
د) استدلال عقلی
افزون بر این همه لازمه اعتقاد به خاتمیت دین اسلام جهانی بودن این دین است زیرا اگر قرار باشد از این پس هیچ پیامبری مبعوث نشود دین اسلام باید قابلیت پاسخگویی به نیازهای همه انسانها را در همه زمانها و همه مكانها داشته باشد یعنی باید دین اسلام هم از نظر زمانی و هم از نظر مكانی فراگستر و جهانی باشد تا نیاز همیشگی بشر به هدایت آسمانی را برآورده سازد.
حاصل كلام آنكه آموزه‌های قرآنی و روایی، سیره عملی پیامبر و استدلال عقلی بر جهانی بودن دین اسلام گواهی می‌‌دهد و اینكه در آینده حكومت واحد جهانی اسلام تحقق خواهد یافت.
● مبحث سوم: جامعهٔ جهانی (آینده جهانی شدن)
جهانی شدن با هدف همبستگی و یكپارچگی جهانی به سمت تشكیل جامعه واحد جهانی در حركت است. راه و هدفی كه خیلی از متفكران و مصلحان جهان اعم از مسلمانان و غیر مسلمانان آنرا مطرح و پیش‌بینی كرده‌اند و همواره بدنبال تحقق عینی و عملی این مرحله از مراحل تكامل جامعه بشری بوده‌اند پرسش این است كه جهانی شدن به مفهوم امروزی آن و با اصول ویژگیهایی كه دارد به كجا منتهی خواهد شد آیا ما به راستی شاهد شكل‌گیری جهانی پكپارچه و بدون مرز با ارزشهای مشترك خواهیم بود.
در اینجا به بیان دیدگاه‌های مختلف در زمینه تشكیل جامعه جهانی و آینده فرآیند جهانی شدن می‌‌پردازیم.
هانتینگتون در بدبینانه‌ترین تصویری كه از آینده ارائه می‌‌دهد جهان را عرضه نزاع و برخورد تمدنها در نظر می‌‌گیرد و معتقد به جنگ میان تمدنها است كه در نهایت به غلبه و سیطره تمدن غرب خواهد انجامید.
جمیز روزه‌نا معتقد است كه ما در جهان كنونی شاهد دو گونه حركت متمركز‌گرا و گریز از مركز هستیم در حالیكه حركت تمركزگرا با تكیه برفرآیند جهانی شدن قصد دارد تا با گشودن مرزهای محلی مجموعه‌ای از هنجارها و عادات مبتنی بر منافع همگانی را در جوامع مختلف پایه‌گذاری كند.
حركت دیگری در قالب محلی‌گرایی و تفكرات ناسیونالیستی سعی دارد تا هویت و فرهنگ بومی و ملی خود را حفظ نموده و تعیین بیشتری به منافع ملی كشور بدهد البته وی در نهایت‌ واگرایی و محلی‌گرایی را در جهت انطباق با جهانی شدن ارزیابی می‌‌كند. (مقدمه‌ای بر جهانی شدن، داود كیانی)
از سوی دیگر برخی معتقدند كه از طریق زور و احقاق حق طبیعی نسل برتر یعنی اطاعت نژادهای دیگر از نژاد برتر به تشكیل جامعه جهانی نائل آیند از جمله گروهی كه دارای اینگونه تفكر بوده است حزب نازی آلمان به رهبری هیتلر است و جنگ جهانی اول و دوم تا حدود زیادی معلول همین فكر بوده است. (حقوق بین‌الملل اسلامی، ص۱۱۳)
بعضی نیز معتقدند بشر از راه دانش نمی‌تواند به وحدت برسد زیرا سیر طبیعی علم به طرف تفرقه است و ترجیح داده‌اند كه عشق به انسانها را به عنوان عامل وحدت ملتها معرفی كنند اگوست كنت جامعه شناس معروف فرانسوی طرفدار این دیدگاه است (اسلام و حقوق بین‌المللی عمومی، ص۲۹۸)
ماركسیسم معتقد است كه بیشتر از نزاعهای جوامع بشری به سبب كمبود تولید و تأمین نشدن نیازها بصورت صحیح است بنابراین بشر باید با بهره گرفتن از استعدادهای فوق‌العاده خود و استفاده از نیروی كار كمبودها را مرتفع تا سرانجام به مرحله صلحی برسد كه در آغاز آفرینش داشته و زندگی جمعی همراه با تعاون و صلح اجتماعی است و سایر عوامل اختلاف برانگیز باید به فراموشی سپرده شود. ماركسیسم معتقد است در نهایت امر نظام‌های سرمایه‌داری كنونی به جامعه بی‌طبقه و جامعه كمونیستی تبدیل خواهد شد. هر چند كه هنوز پس از گذشت سالیان متوالی رویای تشكیل جامعه بی‌طبقه و بدون دولت جامعه عمل نپوشیده است. لنین این پدیده را اینگونه توجیه می‌‌كند در اندیشه ماركسی و انگلس انقلاب باید در سطح جهانی عملی می‌‌شد ولی چون در یك كشور معین اتحاد جماهیر شوروی به وقوع پیوسته است. بورژوازی جهانی هم و غم خود را معطوف به درهم كوبیدن این انقلاب كرده است. (حقوق اساسی و نهادهای سیاسی، ص۱۷۵).
فرانسیس فوكویاما در یك دیدگاه متعارض نظریه پایان تاریخ را مطرح كرده كه همان تمدن غربی است. این نظریه در واقع تمدن غرب و نظام سرمایه‌داری را پایان جهان بعد فروپاشی شوروی سابق معرفی و ترسیم می‌‌كند: (جهانی شدن فرهنگ سیاست، ص۱۵)عده‌ای دیگر از اندیشمندان طرفدار جامعه جهانی و حكومت۱۸ جهانی تأسیس فدراسیون را مد نظر دارند كه در آن یك قدرت مركزی وجود دارد و دولتهای تشكیل دهنده آن بایستی بخشی از قدرت و اختیارات ویژه دولتی را به آن واگذار نمایند و بخش دیگر را برای خود نگه دارند یك قانون جهانی كه برای تمام اعضا و افراد قابل اجرا باشد بوسیله حكومت مركزی وضع می‌‌شود.۱۹ (فرهنگ روابط بین‌المللی، ص۴۱۶) عده‌ای نیز به جای پیشنهاد استقرار یك نظام فدرال جهانی تكامل تدریجی یك جامعه جهانی بر ارزش و اهداف مشترك را مقدمه لازمی برای ایجاد این ساختار سیاسی می‌‌دانند اینها بدون اینكه پیشنهاد خاصی را مطرح كنند رسیدن به جامعه جهانی را به صورت طبیعی در سایه تكامل جامعه بشری و گسترش علم و تمدن و روابط اجتماعی وسیع‌تر ممكن دانسته‌اند. پیروان ادیان و مكتبها عموماً براین عقیده بوده‌اند كه تشكیل جامعه جهانی در صورتی ممكن است كه همگان دارای عقیده و بینش واحدی كه همان عقیده و جهان‌بینی مخصوص خود آنان است باشند و وحدت عقیده را تنها راه رسیدن به جامعه واحد جهانی می‌‌دانند (اسلام و حقوق بین‌الملل عمومی‌، ص۲۹۹-۳۰۰)
حال ببینیم دیدگاه و نظر اسلام در مورد ترسیم آینده جهان و تشكیل حكومت جهانی چیست؟ در بینش اسلامی همانند سایر ادیان آرمان تشكیل حكومت جهانی وجود دارد ولی این بدین معنی نیست كه در دوران تحقق چنین آرمانی دیگر ملتها و اقوام و یا آیین‌ها وجود خارجی نخواهد داشت به عبارت دیگر هر چند اسلام، تشكیل امت واحده جهانی اسلام را نوید داده ولیكن آنرا منوط به از بین رفتن و نابودی ملتها و سایر ادیان نمی‌كند.
بنابراین با استناد به آیات و روایات می‌‌توان گفت كه تنها معیار تحقق جامعه جهانی از دیدگاه اسلام داشتن عقیده توحیدی است و نه وحدت عقیده‌ها.
در قرآن كریم چنین آمده است:
«اذ قال الله یا عیسی انی متوفیك و رافعك الی و مطهرك من الذین كفروا و جاعل الذین اتبعوك فوق الذین كفرو الی یوم القیامه...»۲۰
«به یادآور وقتی كه خداوند فرمود ‌ای عیسی همانا من روح تو را قبض نموده و برآسمان بالا برم و تو را پاك و منزه از معاشرت كافران گردانم و پیروان تو را بر كافران تا روز قیامت برتری دهم»
از این آیه به روشنی استفاده می‌‌شود كه آیین مسیح (علیه السلام) تا روز قیامت موجودیت خود را حفظ خواهد كرد و همانگونه كه بسیاری از مفسران گفته‌اند این امت برتری نسبی خودش را بر كفار برای همیشه حفظ می‌‌كند. همچنین در آیات ۷ و ۸ سوره اسرا می‌‌خوانیم:
«فاذا جاء و عدالاخره لیسوؤا وجوهكم و لیدخلوا المسجد كماد خلوه اول مره ولیتبروا ما علوا تتبیراً عسی ربكم ان یرحمكم و ان عدتم عدنا و جعلنا جهنم للكافرین حصیراً»
«و آنگاه كه وقت انتقام ظلم دیگر شما فرارسید اثر بیچارگی و خوف و اندوه و رخسار شما ظاهر شد و به مسجد بیت‌المقدس مانند بار اول درآیند و به هر چه رسند نابود سازند و به هر كسی تسلط یابند به سختی هلاك گردانند امید است خدا به شما باز مهربان گردد و اگر به عصیان و ستمگری برگردید ما هم به مجازات شما باز می‌‌گردیم و جهنم را زندان كافران قرار داده‌ایم»
كه از مفهوم این آیه شریفه كه سرنوشت یهود در آخر الزمان و مقارن ظهور مهدی (عج) سخن می‌‌گویند چنین استنباط می‌‌شود كه آیین یهود نیز همانند مسیحیت تا پایان جهان باقی خواهد ماند.
گذشته از آیات قرآن كریم هنگامی كه به سیره پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌و‌سلم) و پیمانهای متعددی كه با قبایل و گروه‌های مختلف برقرار ساخته است مراجعه كنیم به روشنی خواهیم دید كه پیامبر اكرم(صلی‌الله‌علیه‌وآله‌و‌سلم) در صدد نابودی مذاهب و حتی آداب و رسوم غیره نبوده است برای نمونه می‌‌توان به پیمانهای صلح پیامبر با یهودیان مدینه و نصارای نجران مراجعه كرد.
از آنچه گفته شد به دست می‌‌آید كه اسلام حتی در زمانی كه در اوج قدرت خویش است نیز در صدد از هم پاشیدگی و نابودی ملتها و تبدیل آنها به امت واحد از نظر آداب و رسوم و سایر ویژگیها نبوده است و تنها معیار امت واحد از دیدگاه اسلام داشتن عقیده توحیدی است. به عبارت دیگر اسلام معتقد به جامعه جهانی با حفظ ملیتهای مختلف است نه حذف ملیتهای مختلف وضعیتی كه شبیه حكومت فدرال و فدراسیون می‌‌باشد.
علامه مجلسی از امام صادق (علیه السلام) روایت كرده كه به ابوبصیر فرمود:‌ای ابومحمد مثل این است كه می‌‌بینم حضرت قائم با فرزاندانش در مسجد سهله فرود آمده‌اند ابوبصیر گفت قائم در مورد اهل ذمّه چگونه رفتار خواهد كرد امام پاسخ داد: همانگونه كه پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌و‌سلم) با آنان صلح كرد مهدی نیز با آنها صلح می‌‌كند و در دوران مهدی و حكومت اسلامی با قبول حاكمیت اسلام و پرداخت مالیات جزیه زندگی مسالمت‌آمیزی خواهند داشت. (بحارالانوار، ج۵۲، ص۳۷۶)
از آنچه بیان شده بدست می‌‌آید كه در میان ادیان تنها اسلام است كه برای وصول به صلح جهانی و حكومت جهانی وحدت عقیده را ضروری ندانسته بكله معتقد است با رسمیت یافتن اصل توحید و استفاده از نقاط مشترك و كلی ادیان – كه همان اعتراف به توحید و نفی شرك است – نیز وصول به این مرحله از تكامل جامعه بشری ممكن است یعنی تشكیل و استقرار حكومت جهانی اسلام كه یك امر تحقق یافتنی و اجتناب‌ناپذیر است.
● مبحث چهارم: جهانی‌نگری در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران
در مقدمه قانون اساسی و همچنین اصل یازدهم آن با الهام از آیات قرآن كریم و مبانی دینی موضوع جهان‌نگری مطرح گردیده است.
در مقدمه قانون اساسی جمهوری ایران آمده است:
«زمینه تداوم این انقلاب را در داخل و خارج كشور فراهم می‌‌كند بویژه در گسترش روابط بین‌المللی با دیگر جنبشهای اسلامی و مردمی می‌‌كوشد تا راه تشكیل امت واحد جهانی را هموار كند»
در اصل یازدهم قانون اساسی كشورمان نیز چنین مقرر شده است.
«به حكم آیه ان هذه امتكم امه واحده وانا ربكم فاعبدون»
همه مسلمانان یك امتند و دولت جمهوری اسلامی ایران موظف است سیاست محلی خود را بر پایه ائتلاف و اتحاد ملل اسلامی قرار دهد و كوشش پیگیر به عمل آورد تا وحدت سیاسی اقتصادی و فرهنگی جهان اسلام را تحقق بخشد».
هر چند در این اصل قانون اساسی وحدت مسلمانان جهان مورد توجه قرار گرفته ولی طبیعی است كه وحدت مسلمانان یكی از گامهای مؤثر برای نیل به وحدت بشریت است با این همه آیه مورد استفاده در این اصل طبق تفسیر المیزان وحدت نوع انسانی را منظور داشته است نه فقط وحدت مسلمانان را. (المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱۴، ص۳۲۲)
● مبحث پنجم: وظیفه ما در مقابل پیامدهای فرهنگی جهانی شدن
پس از اینكه جهانی شدن و موضع اسلام در قبال آن را مورد بررسی قرار دادیم نوبت به این پرسش مهم و اساسی می‌‌رسد كه در مواجهه با امواج پدیده جهانی شدن به مفهوم امروزی آن، وظیفه ما مسلمانان چیست؟
مسئله اینجاست كه به قول برخی از متفكران، جهانی شدن یك گزینه انتخابی نیست بلكه كاروانی است كه همزمان در همه شاهره‌های دنیا به سرعت در حال حركت است و كشورها نیز توان متوقف كردن آنرا ندارند. (جهانی شدن فرهنگ و سیاست، ص۱۴)
حال با اذعان به این حقیقت رسالت و مسئولیت ما به عنوان مردم مسلمان وحكومت ما به عنوان حكومت اسلامی چه خواهد بود؟ به طور كلی باید گفت در مواجهه با پدیده جهانی شدن ما باید ضمن تلاش برای جهانی ساختن اسلام و تحقق عملی اصل یازدهم قانون اساسی و بهره‌گیری از پیامدهای مثبت جهانی شدن به سمت پیشرفت و تكامل حركت كنیم و بتوانیم با تأكید بر غنای فرهنگ دینی و ملی خود از خطرات و آفات این پدیده مصون بمانیم آنچه مسلم است این واقعیت انكارناپذیر است كه دین اسلام با ارزشها و آرمانهای متعالی خود غنای لازم برای رویارویی با اینگونه پدیده‌ها را دارد.
به تعبیر دیگر موج جهانی شدن در حال فراگیری تمام كشورهای جهان است و راه نجات از غرق شدن در امواج سهمگین آن شنا در جهت مخالف و یا سپردن خویش در دست تقدیر نیست بلكه ساختن كشتی مستحكمی است تا بتوانیم به راحتی از این امواج بهره گرفته و به سمت پیشرفت و ساحل ارتقا حركت كنیم.
در این رابطه قرآن كریم سه راهكار عملی را به ما پیشنهاد می‌‌دهد.
اول اینكه: قرآن مسلمانان را به تحصیل معرفت و آگاهی همه جانبه دعوت می‌‌كند.
در آیات ۳۶-۳۷ سوره اسرا خداوند می‌‌فرماید:
«ولا تقف ما لیس لك به علم ان السمع و البصر و الفواد كل اولئك كان عنه مسئولا»
«و چیزی را كه به آن علم نداری دنبال و تبعیت نكن زیرا گوش و چشم و قلب همه مورد پرسش واقع خواهند شد.»
قرآن كریم به نوع انسان توصیه می‌‌كند كه در عرصه تبادل فرهنگها و اندیشه‌ها و باورها و افكار (استماع قول) از قبول كوركورانه آن پرهیز كنیم و به سخنانی گوش فرا دارند كه نداهای توحیدی داشته باشد.
توصیهٔ دوم قرآن به گزینش احسن است. در آیات ۱۷-۱۸ سوره زمر آمده است:
«والذین اجتنبوا الطاغوت ان یعبدوها و انا بوا الی الله لهم البشری فبشر عباد الذین یستمعون القول فیتبعون احسنه اولئك الذین هدا هم الله و اولئك هم اولو الالباب»
«و آنان كه خود را از طاغوت به دور می‌‌دارند تا مبادا بپرستند و به سوی خدا بازگشتند آنان را مژده باد پس بشارت ده به آن بندگان كه به سخن گوش فرا می‌‌دهند و بهترین آن را پیروی می‌‌كنند اینانند كه خدای ایشان هدایت نموده و اینانند همان خردمندان.»
كه در این آیه توصیه قرآن به قدرت گزینشی انسان و پرهیز او در پذیرش هویتهای غیرواقعی و مجازی است كه با فطرت بشری و علت غائی دینی منافات و تعارض دارند و دستور و توصیه دیگر قرآن كریم حفظ اصالت دین است.
«یا ایها الذین امنوا لا تتخذوا الذین اتخذوا دینكم هزوا و لعبا من الذین اوتوا الكتاب من قبلكم و الكفار اولیا و اتقوا الله ان كنتم مؤمنین»۲۱
«ای اهل ایمان با آن گروه از اهل كتاب و كافران كه دین شما را به استهزا و بازیچه گرفتند دوستی مكنید و از خدا بترسید اگر به او ایمان آورده‌اید»
«یا ایها الذین امنوا لاتتخذوا عدوی و عدوكم اولیا...»۲۲
«ای كسانی كه به خدا ایمان آورده‌اید نباید كافران را كه دشمن من و شمایند اولیای خود قرار دهید»
«و لا تركنوا الی الذین ظلموا... »۲۳
«به كسانی كه ظلم می‌‌كنند با اطمینان و اعتماد روی مبرید»
از این آیات نورانی قرآن و دیگر آیات نتیجه حاصل می‌‌شود كه هر چند اسلام داشتن رابطه با بیگانگان را نهی نمی‌كند بلكه مسلمانان را به داشتن رفتاری منصفانه و نیك با آنها توصیه می‌‌كند (آیات ۹ الی ۱۷ سوره ممتحنه و آیه ۳۴ سوره فصلت و آیه ۱۰۸ سوره انعام) ولی شرایط و حدودی را مقرر نموده است داشتن رابطه دوستانه با ملتهای دیگر مجاز است مشروط به اینكه اصالت دین حفظ شود و راه برای سیطره و نفوذ غیرمسلمانان بر مسلمانان وجود نیاید و این رابطه منجر به دوستی یك جانبه، اطاعت و دنباله روی از بیگانگان، احساس پشت‌گرمی و اطمینان و بالاخره خودباختگی و پذیرش ولایت آنان نگردد.
● نتیجه‌گیری
آنچه در این نوشتار آمده تلاش فكری برای الهام‌پذیری از معارف دینی بویژه قرآن كریم در چگونگی استخراج نكاتی پیرامون پدیده جهانی شدن بود، كه در این راستا مفهوم جهانی شدن و اصول و پیامدهای آن بویژه نسبت به فرهنگ دینی و ملی مورد بررسی قرار گرفت.
در مبحث دوم به بیان موضع اسلام پیرامون پدیده جهانی شدن اشاره گردید و گفته شد اسلام به جهت هویت جهانی داشتن منافاتی با پدیده جهانی شدن ندارد ولی جهانی شدن از منظر اسلام به معنای حاكمیت یافتن اسلام بر جهان و جهانیان می‌‌باشد.
در مبحث سوم نظرات مختلف اندیشمندان راجع به جامعه جهانی و راههای نیل به آن بازگو شد و گفتیم كه اسلام معیار تحقق جامعه واحد جهانی را عقیده توحیدی با حفظ ملیتهای مختلف می‌‌داند و در پایان شیوه تعامل و مواجهه با پدیده جهانی شدن مورد بررسی و بحث قرار داده شد و نتیجه گرفتیم كه وظیفه مسلمانان و حكومت‌های اسلامی حفظ اصالت دین و پرهیز از خودباختگی و حفظ هویت دینی و ملی است و در برابر امواج عصر جهانی شدن و انفجار اطلاعات وظیفه همه انسانها یكی تلاش برای كسب آگاهی و دیگری گزینش و انتخاب احسن خواهد بود. این دو نكته انسان معاصر را در برخورد با پدیده جهانی شدن یاری می‌‌رساند و به او حق حاكمیت بر سرنوشت خویش در همه زمینه‌ها‌ی اقتصادی سیاسی و فرهنگی خواهد داد.

محمود صوفی آبادی
عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامی سمنان
منابع و ماخذ:
۱ـ قرآن كریم
۲- نهج البلاغه
۳- قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران
۴- ابراهیمی محمد و حسینی سید علیرضا، اسلام و حقوق بین‌المللی عمومی، جلد اول، انتشارات سمت، ۱۳۷۲
۵- باربور، ایمان علم و دین، ترجمه بهاءالدین خرمشاهی، مركز نشر دانشگاهی، تهران، ۱۳۶۲
۶- بوكای موریس، مقایسه میان تورات انجیل قرآن و علم، ترجمه ذبیح‌الله دبیر، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، ۱۳۶۴
۷- پلینز ج كلسی، فرهنگ روابط بین‌المللی، ترجمه حسن پستا، انتشارات فرهنگ معاصر، تهران، ۱۳۵۷
۸- ملینسون، جان، جهانی شدن و فرهنگ، ترجمه محسن حكیمی، چاپ اول، ۱۳۸۱
۹- خلیلیان سید خلیل، حقوق بین‌الملل اسلامی، جلد اول، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، بهار ۱۳۶۲
۱۰- ری كیلی و فیل مارفیت، جهانی شدن و جهان سوم، ترجمه شیخ علیان و نورائی، وزارت امور خارجه، ۱۳۸۰
۱۱- طباطبائی، علامه محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسه الاعلمی، ۱۹۷۳
۱۲- طبرسی، شیخ ابوفضل، مجمع البیان، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۷۹ق
۱۳- قاضی، ابوالفضل، حقوق اساسی و نهادهای سیاسی چاپ دوم، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۷۰
۱۴- كاظمی، علی‌اصغر، جهانی شدن فرهنگ وسیاست نشر قومس، تهران، ۱۳۸۰
۱۵- كیانی، داود، مقاله مقدمه‌ای بر جهانی شدن، مجله اندیشه صادق، شماره ۵
۱۶- گودرزی، غلامرضا، مقاله جهانی شدن، خطر یا رویا الزام یا انتخاب، مجله اندیشه صادق، شماره ۵
۱۷- مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، چاپ سوم دار حیا التراث العربی، بیروت، ۱۴۰۳
۱۸- مركز مطالعات و مدارك علمی ایران، فرهنگ علوم سیاسی، بهار ۱۳۷۵
۱۹- مطهری، مرتضی، پیرامون جمهوری اسلامی، انتشارات صدرا، تهران، ۱۳۷۷
۲۰- هانگتینتون، ساموئل، برخورد تمدنها و بازسازی نظام جهانی، ترجمه محمدعلی حمید رفیعی، دفتر پژوهشی‌های فرهنگی، تهران، ۱۳۷۸
یادداشت‌ها:
۱- Globalization
۲- World Govermment
۳- Figurative identify
۴. آیه ۱۵۸، سوره اعراف
۲۱.۵ / بقره
۶. ۲۸/ سباء
۷. ۱۰۷/ انبیاء
۸. ۱ فرقان
۹. ۳۳/ آل عمران
۱۰. ۲۸ / فتح
۱۱. ۱۰۵/ انبیاء
۱۲. ۵۵/ نور
۱۳. ۲۰۸/ بقره
۶۴.۱۴/ ال عمران
۱۵. آیه ۵۸/ روم و ۲۷/ زمر
۱۶. در آیه ۱۳ سوره حجرات خداوند تقوا را مطرح نموده است و در آیه ۳۱ سوره نبا (ان للمتقین مفازا) این سعادت و راه بیان فرموده است.
۱۷. نامه ۶۲ نهج‌البلاغه
۱۸.یعنی اندیشه تشكیل یك نهاد سیاسی جهانی كه بتواند از طریق استقرار یك قدرت فائقه فراتر از نظام دولتی صلح و امنیت را در جهان تأمین كند.
۱۹. فعال‌ترین سازمانی كه ایده حكومت جهانی را تبلیغ می‌‌كند سازمان فدرالیستهای جهان متحده است.
۵۴.۲۰ / آل‌ عمران
۲۱. ۵۷ / مائده
۲۲. ۱/ ممتحنه
۲۳. ۱۱۳ / هود

منبع : دانشگاه امام صادق (ع)