مفهوم شناسی ارتباطات

دیر زمانی است که انسان برای اینکه به زندگی خود رنگ و بوی تازه ای دهد به ایجاد ارتباط با همنوعان خود پرداخته است. نوع ارتباط بشر در طول تاریخ دچار تغییر شده و از شکل اولیه خود خارج شده است.
در دوران اولیه زندگی بشر، ارتباط، جنبه دیداری و شنیداری داشت و از طریق لمس کردن با ملایمت و خشونت، حرکات چهره، ایما و اشاره و گزینش ابتدایی اصوات گنگ، از فردی به فرد دیگر منتقل می شده است و افراد سهم موثر تری در مبادله اطلاعات داشته اند.
زبان شفاهی عامل نگه دارنده و انتقال دهنده ارزش ها، نگرش ها و باورها بود ؛ از آنجا که این شیوه رسانه ای مبادلهء اطلاعات به علت محدودیت زمانی و مکانی نمی توانست اطلاعات را تا محله های مجاور یا منزلگاه های دور دست برساند و پاسخگوی نیازهای اولیه جامعه ابتدایی باشد، بعد از صد هزار سال زبان نوشتاری جایگزین زبان شفاهی شد. با اختراع خط تصویری و سپس کتابت صوتی، نوع شناخت بشر از خود و جهان پیرامونش تغییر کرد و به موازات آن توسعه علم و ترقی صنایع و افزایش میزان پراکندگی آن، نیاز به مبادله اطلاعات در فاصله های بسیار دور افزایش یافت. این ارتباط ابتدا توسط دوندگان چالاک و یا اسب های تندرو و کبوتران نامه بر انجام می گرفت. به این ترتیب انسان به یاری خط توانست بر مکان و زمان غلبه کند و با انسان هایی که هرگز آنها را ندیده است، به مبادله اطلاعات بپردازد و پلی میان گذشته و حال برقرار کند.
اختراع چاپ در قرن شانزدهم انقلاب عظیم در روند اطلاعات و تحولی گسترده در فرهنگ نوشتاری پدید آورد و ارتباط شکل تازه به خود گرفت و آموزش از انحصار اشراف خارج و به صورت همگانی و توده ای در آمد.
با اختراع برق و سپس تلگراف با مخابره پیام ها از طریق سیم، انسان شاهد مخابره پیام ها از فاصله های فرسنگی شد.
اختراع رادیو، زنجیرهای وابستگی اطلاعات را به رشته های سیمی، از هم گسسته و اطلاعات به آزادی تقریبا کاملی رسید ؛ پس از آن اختراع تلویزیون و روی کار آمدن ماهواره باعث کوچک شدن فاصله ها و تبدیل جهان به دهکده ای که همه از احوال و اخبار مربوط به هم مطلع هستند، شد.‌
ارتباط در نظر هر شخصی مفهوم متفاوتی دارد و هر کسی برداشت خاصی از ارتباط دارد. هرکسی بنا به شخصیت و تجربه ای که دارد ارتباط را معنی می کند.
برداشت یک مهندس، یک روحانی، یک کارشناس ارتباطات و... از ارتباط متفاوت است. یک مهندس به رابطه ریاضی ارتباط توجه دارد، یک روحانی به رابطه معنوی و مناجات ( رابطه انسان با خدا و خالق هستی )، یک کارشناس ارتباطات به فراگرد ارتباط و...
در این نوشته بر آنیم تا به نکات اساسی درباره ارتباطات بپردازیم.‌
۱‌) ارتباطات خود یک فراگرد یا جریان مداوم است :‌
فراگردی بودن ارتباطات خود مبین این نکته است که ارتباطات پدیده ای پویا و مبتنی بر تغییرات یا دگرگونیها است. برای تجزیه و تحلیل یک فراگرد باید آن را متوقف کرد و به اجزای کوچک تر تجزیه کرد، مشکل اساسی که در تجزیه و تحلیل یک فراگرد وجود دارد دائم در گذر بودن آن است. فراگرد خود تغییرکردنی است، البته نه به طور خود به خود. ‌
فراگردی بودن ارتباطات، آن را به شرایط ارتباطی غیرقابل برگشت و تکرارناپذیر تبدیل کرده است. یک پدیده ارتباطی از شرایط حاکم بر خود بر می خیزد و بر پدیده ارتباطی دیگر تاثیر می گذارد به این معنی که پدیده ها چون دانه های زنجیر به هم پیوسته اند و هر حلقه حلقه دیگری را به همراه خود می آورد و آن حلقه به حلقه بعدی تا آخر متصل است. از طریق جریان یا فراگرد، انسانها و نظام های اجتماعی تکامل می یابند، تغییر می کنند، خود را با شرایط جدید منطبق می کنند، جایگزین می شوند، رشد می کنند، با کهنگی از میدان به در می روند و نهایتا خاموش می شوند. ‌
۲‌) فراگرد ارتباطی نظام گراست : ‌
می توان سیستم یا نظام را مجموعه ای از عوامل و عناصر پیوسته به هم دانست که با هم به صورت یک کل پیوسته اند و برای یک هدف و منظور خاص فعالیت می کنند. ‌
مفهوم نظام گرایانه ارتباطات دربرگیرنده پیوستگی و تعامل میان اجزا و عناصر ارتباطی با یکدیگر است و بیانگر این است که چگونه اعضا با یکدیگر عمل می کنند و بر یکدیگر عمل می کنند و اثر می گذارند و به یک نتیجه خاص می رسند. ‌
ارتباطات شامل اجزا و عناصر زیر است :‌
‌الف) منبع (Source‌‌) که پیام را می فرستد و فرستنده (‌‌Sender) است. ‌
ب) پیام (message‌‌) چیزی که باید منتقل شود، خواه برای دادن اطلاعات به او ( ‌Informative‌ ) و خواه جهت اثرگذاری بر او یا اقناع (Persuasive ‌‌) او. ‌
ج) از طریق مجرا ( ‌Channel‌ ) یا وسیله ای ( ‌Media‌ ) این پیام باید فرستاده شود. خود به خود پیام از فرستنده به گیرنده نخواهد رسید. ‌د : این پیام به یک گیرنده ( ‌Receiver‌ ) پیام، فرستاده می شود.او که عموما فرد دیگری است این پیام را دریافت می کند. ‌
۳‌) فراگرد ارتباطی میان کنشی است : ‌
این فراگرد بر پویایی رابطه میان انسانها استوار است. در ارتباطات میان دو طرف پیام رد و بدل می شود. پیام به آنچه نوشته و یا آنچه گفته می شود، اطلاق می شود. پیام به نوشتار و گفتار خاتمه نمی یابد. بخش عظیمی از پیامهایی که میان مردمان مبادله می شوند، در کسوت نوشتار و گفتار در نمی آیند، بلکه بیشتر اعمالی هستند که انجام می دهند و حرکاتی که از آنان به منصه ظهور می رسند. رفتارها، طرز لباس پوشیدن آنها، بلندی و کوتاهی موی سر و یا ریششان، نوع وسیله نقلیه ای که استفاده می کنند، همه و همه پیامی است که از فردی به دیگری منتقل می شود و به او تفهیم می کند که طرف مقابل چگونه آدمی است، چگونه می اندیشد و چه احساسی دارد. یک پیام چیزی است که می تواند معنی خاصی را در دیگری برانگیزد.
۴) ارتباطات می تواند ارادی باشد یا غیرارادی : ‌
الف) فرستنده پیام به گونه ای ارادی پیامی را برای گیرنده ای می فرستد که او نیز به گونه ای ارادی پیام را دریافت می کند. این نوع ارتباط ارتباط موثر است.‌
ب) فرستنده پیام ممکن است به گونه ای غیر ارادی پیامی را به گیرنده پیام ارسال کند و او به صورت کاملا ارادی پیام را دریافت کند. مانند: استراق سمع و...‌
ج) ممکن است فردی که پیامی را ارسال می کند کاملا آگاه بوده و به گونه ای ارادی پیام خود را برای پیام گیر ارسال دارد، اما در مقابل گیرنده یا پیام گیر به گونه ای ناخودآگاه یا غیر ارادی از خود واکنش نشان دهد. ‌
د) در نهایت ممکن است که فرستنده و گیرنده پیام هر دو نسبت به فراگرد ارتباطی و پیام ارسالی ناآگاه باشند. اغلب رفتارهای غیرکلامی Nonverbal (‌‌) ما، لباس و طرز لباس پوشیدن، در این طبقه قرار می گیرد. شاید بگوییم که ما فردی هستیم که به باطن افراد می نگرم و با ظاهر افراد کاری ندارم اما پژوهش ها حاکی از آن است که اکثر ما تابع وضعیت ظاهری افرادیم و در مدت کوتاه، بیشترین قضاوت بر مبنای ظاهر و وضع ظاهری افراد است. ‌
۵‌) فراگرد ارتباطی می تواند تعاملی یا مراوده ای باشد :‌
فراگرد ارتباطی در محیط شکل می گیرد و انجام می پذیرد. محیط نه تنها به فراگرد ارتباطی و نوع آن تاثیر می گذارد، بلکه به ادراکات Perceptions(‌‌) آنچه بین خود رد و بدل می کنیم، و حتی در سطحی که ارتباط می گیریم نیز تاثیر می گذارد. کنش ها و واکنش های ما در مقابل یکدیگر در چارچوب نظام های اجتماعی Social systems(‌‌) و شرایط فیزیکی حاکم بر ماست. آنچه در خانه با والدین یا خواهران و برادران خود در میان می گذارید، کاملا متفاوت از آن است که در دانشگاه یا کارخانه با استادان یا روسای خود می گویید. ‌
فراگرد ارتباطی ما در فرهنگ شکل می گیرد و از این رو ادراک ما نسبت به پدیده ها در یک فرهنگ یکسان است و به راحتی یکدیگر را در درون فرهنگ خویش درک می کنیم.در فراگرد ارتباطات در سطح اجتماعی، توجه بیشتر متوجه گروه ها و خرده گروه ها در درون یک فرهنگ است. ‌
مقصود از فراگرد ارتباطی به گونه مراوده ای یا تعاملی، آن است که ارتباطات در خلاء انجام نمی گیرد ؛ بلکه ارتباطات می تواند مراوده ای باشد برای اینکه به عنوان پاره ای از محیطی بزرگ به حساب می آید که ما در درون آن زندگی می کنیم و خواسته ها و نیازهای خود را به اطلاع می رسانیم و از آنها پیام هایی را دریافت می داریم که از طریق خواسته ها و نیازهای آنها وقوف حاصل می کنیم. ارتباطات مراوده ای است چرا که، ادراک مبتنی بر واقعیت ما را شکل می دهد و آن را با ادراک دیگران می آمیزد. ارتباطات وسیله ای است که توسط آن به فراسوی خویشتن خویش می رویم و به قلمرو دیگران گام می گذاریم و دنیایی را که در آن زیست می کنند در می یابیم. در کلامی کوتاه، ارتباطات مراوده ای است، چرا که فراگردی است که به وسیله آن می توان واقعیت حاکم بر خود را با دیگران در میان گذاشت و واقعیت حاکم بر آنها را دریافت. ‌
۶‌) فراگرد ارتباطی، عملکردی یا مبتنی بر وظیفه است:‌
ارتباطات دارای وظایفی است که عبارتند از : ‌
الف) وظیفه پیوستگی ( ‌Affinity function‌ :)‌
یکی از وظایف ارتباطات استقرار، بقا و دگرگونی روابط اجتماعی است و بسیاری از ما به جهت پیوستن به دیگران به ارتباط رو می آوریم.‌
‌ وظیفه پیوستگی بیانگر وجود یا عدم وجود جاذبه، نزدیکی، تشابه و اشتراک بین مردم است. ‌ارتباطات منجر به ایجاد یا افزایش پیوستگی میان اجزا ارتباط یا اشخاص می شود و یا بر عکس پیوستگی را کاهش می دهد یا به طور کل از بین می برد. ‌
ب) وظیفه اطلاعاتی و استدراکی (‌Information and understanding function‌ : )‌
یکی از کارهایی که ارتباطات عهده دار انجام آن است فرستادن و دریافت پیام و یا به عبارتی اطلاعات است که موجب تفهیم و تفاهم بر حسب ارسال و دریافت درست پیام می شود. اگر ارتباطات را فراگرد ارسال و دریافت پیامهای نوشتاری، گفتاری و غیرکلامی ( یا حرکتی ) بدانیم که به منظور انتقال معنی و مفهوم از فردی به فرد دیگر و یا تاثیر بر روی دیگران یا نفوذ در آنها به کار می رود در این صورت ما به دیگران اطلاعاتی را منتقل کرده ایم و یا خود را با آنها سازش داده ایم و یا آنها را به سوی خود کشیده ایم. دانشمندان ارتباطات معتقدند که یکی از مهمترین وظایف ارتباطات وظیفه اطلاعاتی و استدراکی است که موجب استدراک از طرف مقابل فراگرد ارتباطات یا افزایش اطلاعات می شوند. ‌
ج) وظیفه تاثیر گذاری( Influence function ‌) ‌‌:‌
ارتباطات همواره از سوی فرستنده پیام و در پی مقصود و منظوری برقرار می شود. یکی از رایج ترین و شایع ترین منظورها برای انجام ارتباط تغییر نگرش ها ( Attitudes‌‌‌‌)، باورها ( ‌Beliefs‌ )، ارزش ها (‌‌ Values‌ ) و یا رفتار (Behavior ‌‌‌‌) اشخاص دیگر است. ‌
کوششی که ما در ارتباط داریم حاکی از آن است که یا خود بر دیگران اثر گذاریم و یا با تاثیری که آنها بر ما می گذارند خود را سازش دهیم. ‌
د) وظیفه تصمیم گیری ( ‌Decision function‌ : )‌
یکی از عمده ترین پیامدهای فراگرد ارتباطی، رسیدن به یک تصمیم ویژه است. اغلب، ما به این دلیل با دیگران ارتباط برقرار می کنیم که به ما کمک کنند تا به تصمیم درست تر و بهتری در موردی خاص دسترسی پیدا کنیم و یا بتوانیم رفتار خود را با آن موضوع خاص هماهنگ کرده تنظیم کنیم. ‌
در سایر موارد ارتباطات کمک می کند تا تصمیماتی را که بر ما اثر دارند را درک کرده و خود را با آنها سازش دهیم اما این مورد به ما کمک می کند تا در شرایط خاص، درست ترین تصمیم اتخاذ شود و هماهنگی لازم با شرایط خاص به وجود آمده صورت گیرد. ‌
ه) وظیفه تصدیق ( ‌Confirmation function‌ : )‌
وظیفه نهایی ارتباطات در برگیرنده پذیرش مداوم یا غیر مداوم یک تفکر، باور، رفتار، محصول، تصمیم و غیره است. از طریق ارتباطات، سعی در منطقی کردن تداوم یا توجیه در گسستگی برخی از دگرگونی ها که قبلا مورد پذیرش ما قرار گرفته اند می کنیم. به همین جهت یکی از پیامدهای اصلی فراگرد ارتباطی، تصدیق و یا عدم تصدیق تغییرات گذشته است. این وظیفه شاید یکی از راههای مهم پیوستگی به پذیرش دگرگونیها باشد. ( دکتر فرهنگی، علی اکبر. “ ارتباطات انسانی “ جلد اول (مبانی .) موسسه خدمات فرهنگی رسا. چاپ هشتم. ۱۳۸۴. تهران. صص ۳۷-۱۹ )‌
● نتیجه گیری :
ارتباط می تواند شامل فراگرد، جریان، روش، عمل، ساز و کار، کارکرد و هر چیزی که انسان انجام می دهد باشد.‌
در ارتباط، افکار، اطلاعات، ایده ها، پیام، علائم، محرک، مظاهر فکری ، معنی، مهارتها و تمام رفتارهای انسانی منتقل می شود.‌
شرط انجام گرفتن ارتباط، ارسال علائم، اشتراک فکر، اقناع، انتقال معنی، برابری معنی، پذیرش تاثیر، پیش بینی مصرف کد مشابه، تاثیر بر دیگری، تغییر رفتار، جستجو برای پاسخ، درک عمل، درک معنی، داشتن علائم مشابه و همانندی تجربه می باشد.‌
ارتباط این توانایی را دارد که روابط اجتماعی را دگرگون سازد، استحکام و بقا بخشد ؛ موجب افزایش اطلاعات طرف دیگر ارتباط شود ؛ تاثیرات دو جانبه در نگرش ها، رفتارها، باورها و ارزش های دو طرف ارتباط داشته باشد تا بتوانند به یک تصمیم و هدف خاص دست یابند و تغییرات رفتاری و... گذشته را تصدیق یا رد کند. ‌

افخم اقدمی

منبع : روزنامه رسالت