چین جای خالی بزرگان را در اقتصاد ایران پر می کند؟

ایران تا پیش از انقلاب (۱۹۷۹) پاره‌ای از اردوگاه جهان سرمایه‌داری بود و با ایالات متحده و اروپای غربی روابط سیاسی و اقتصادی تنگاتنگی داشت.
در آن زمان، ماهیت روابط ایران با دیگر کشورهای جهان از جمله اتحاد شوروی و چین صرفا تجاری بود و رژیم شاه در پی بهره‌گیری از قدرت این کشورها در امور موازنه‌ای در روابط بین الملل نبود.
اما با سقوط رژیم شاه در سال۱۹۷۹ وضع تغییر کرد. انقلابیون که به صورتی غیر منتظره به پیروزی رسیده بودند ناگهان خود را با اوضاعی پیچیده روبه‌رو دیدند که آن را به درستی نمی‌شناختند. به همین علت شعارهای انقلابی، جای دیپلماسی را گرفت و به صورت همزمان به اردوگاه‌های غرب و شرق و حتی چین که بیرون از آن بازی دو قطبی بود، تاختند.
سال‌های ۱۹۷۹ و ۱۹۸۰ در همین فضای انقلابی سپری شد و ایرانیان روزگار را با اندوخته‌های ارزی و خریدهای اعتباری رژیم پیشین گذراندند. اما با آغاز جنگ ایران و عراق، حاکمان جمهوری اسلامی دریافتند که بقای نظام سیاسی در گرو برقراری روابطی معقول با جامعه جهانی است.
در آن زمان روابط ایران و ایالات متحده قطع شده بود و روابط با اروپا نیز سرد بود. به همین علت انقلابیون یا بر اثر تدبیر خود و یا القائات حزب توده که در اوایل انقلاب در نهادهای حکومتی نفوذ داشت، راه دوستی با اتحاد شوروی را پیشه کردند.
● نا امید از شوروی؛ به سمت چین
استدلال انقلابیون طرفدار رابطه با شوروی این بود که باید از رقابت جهانی میان ارودگاه‌های شرق و غرب بهره جست. اما با طولانی شدن جنگ ایران و عراق و افزایش کمک‌های نظامی روسیه به عراق، رهبران ایران دریافتند که مسکو همپیمان مطمئنی در مصاف با تهدیدهای خارجی نیست. نگاه به چین در همین دوره یعنی اواسط دهه ۱۹۸۰ شکل گرفت و در سال ۱۹۹۱ که اتحاد شوروی فروپاشید به بخشی جدی از سیاست خارجی جمهوری اسلامی تبدیل شد.
روابط ایران و چین در سال‌های پایانی دهه ۱۹۸۰ و سال‌های آغازین دهه ۱۹۹۰ به خرید پاره‌ای اقلام نظامی و یا تجهیزاتی با کارکرد دو وجهی (صنعتی- نظامی) محدود می‌شد و ارقام آن به ندرت به ۳۰۰ میلیون دلار در سال می‌رسید.
روابط چین و ایران مقارن ایامی شکل می‌گرفت که فشار تایوان به چین در محافل جهانی افزایش یافته بود و این جزیره جدا شده از چین می‌کوشید کشورهای بیشتری را به سوی خود جلب کند.
● رقابت چین و تایوان؛ یک فرصت استثنایی!
تایوان به کشورهای کم درآمد، به ویژه آفریقایی‌ها کمک مالی می‌کرد و در عوض، آنان شناسایی بین‌المللی خود را از چین پس می‌گرفتند و تایوان را به رسمیت می‌شناختند. چین برای مواجهه با این موج، بر سرعت کمک‌های خود به کشورهای فقیر و بسط روابط تجاری با کشورهای در حال توسعه افزود. ایران در زمره کشورهای گروه دوم بود که از این فرصت به خوبی استفاده کرد.
در سال‌های ۱۹۹۳ تا ۱۹۹۸ سطح روابط تجاری ایران و چین از ۴۰۰ میلیون دلار در سال به ۸۰۰ میلیون دلار رسید و با افزایش تقاضای چین برای نفت ایران بر سرعت گسترش روابط تجاری دو کشور افزوده شد به طوری که در سال ۲۰۰۳ میلادی به رقم هنگفت ۵ میلیارد و ۶۰۰ میلیون دلار رسید.
این داد و ستد شامل ۳ میلیارد و ۶۰۰ میلیون دلار صادرات ایران به چین و ۲میلیارد دلار واردات از چین بود. پاره‌ای برآوردهای اولیه حاکیست این رقم در سال ۲۰۰۴میلادی به ۷میلیارد دلار رسیده است اما هنوز منابع مستقل این رقم را تائید نمی‌کنند. علت این ابهام، به ماهیت قرارداد نفتی ایران و چین در ماه نوامبر گذشته مربوط می‌شود که در تهران و پکن به شیوه‌های متفاوتی تفسیر شد.
اما حتی اگر رقم ۵ میلیارد و ۶۰۰ میلیون دلار هم مآخذ بررسی قرار گیرد، می‌بایست آن را برای جمهوری اسلامی کامیابی بزرگی به شمار آورد. زیرا این کشور زیر فشار آمریکا و اروپا در رابطه با مسائل هسته‌ای، اندک اندک از بازارهای اروپایی دور می‌شود و اینکه بتواند جایگزین آنها را در چین بیابد، برایش اهمیتی ویژه دارد.

جهانگیر کسمایی