نانو‌، ‌فناوری ‌برای ‌آینده‌ جهان

طی نیم قرن اخیر تقریبا هر ۱۰ سال یک فناوری جدید و تحول‌ساز در جهان ظهور کرده و در این میان ما همیشه در آرزوی این بوده‌ایم که به موقع در چنین فناوری‌هایی وارد ‌شویم تا امکان رقابت داشته باشیم. بنابراین، زمانی‌که بحث فناوری نانو در دنیا مطرح شد در حالی‌که حتی تعریف مشخصی از این علم در کشور نداشتیم عزم خود را جزم کردیم و خوشبختانه در حال حاضر با گذشت هفت سال از آن زمان آنقدر در این علم پیشرفت داشته‌ایم که نه تنها نسبت به کشورهای پیشرو عقب نیستیم، بلکه حتی از سند چشم‌انداز توسعه نانو فناوری ایران که در آن قرار است تا سال ۱۳۹۴ به جمع ۱۵ کشور برتر جهان در حوزه فناوری نانو بپیوندیم هم پیشی گرفته‌ایم و بر اساس پیش‌بینی‌های کارشناسان تا کمتر از یک‌سال آینده به این هدف خواهیم رسید.
نانوفناوری علم مطالعه ذرات در مقیاس اتمی برای کنترل آنها است. این جمله ساده‌ترین تعریفی است که می‌توان از علم نانو ارائه داد. اما هدف اصلی اکثر تحقیقات نانوفناوری شکل‌دهی ترکیبات جدید یا ایجاد تغییراتی در مواد موجود است و درحال‌حاضر در همه حوزه‌های علمی ازجمله الکترونیک، ژنتیک، زیست‌شناسی، کشاورزی و حتی در مطالعات انرژی به صورت گسترده‌ای به‌کار برده می‌شود.
این در حالی است که زمانی که برای نخستین‌بار ریچارد فینمن برنده جایزه نوبل فیزیک، بحث ظرفیت نانوعلم را در یک سخنرانی تکان‌دهنده با عنوان در پایین اتاق‌های زیادی وجود دارد مطرح کرد، به فکر کمتر کسی خطور می‌کرد که در اندک مدتی نانوفناوری به نیاز روز جهان تبدیل شود.
از دیدگاهی دیگر نانوفناوری علم پیوند‌دهنده دنیای امروز با آینده خوانده می‌شود، چرا که در حال حاضر این حوزه محور ابداعات و اختراعات علمی روز دنیا قرار گرفته است یعنی همان نقشی که ۱۵۰ سال پیش برق و الکتریسیته ایجاد کرده بود را ایفا می‌کند و به این ترتیب روزی نیست که خبری از کشفیات و اختراعات جدید دانشمندان با استفاده از نانوفناوری نشنویم و نخوانیم. اما همین اهمیت باعث شده تا حضور در بازار پرسود نانوفناوری همانند همه بازارهای دیگر بسیار سخت باشد. بنابراین با روابط عادی و تعارف امکان کسب قدرت در آن محال است، ضمن آن‌که امروزه کشورهای صنعتی در زمینه فناوری نانو به شدت عرصه را بر دیگر کشورها خصوصا کشورهایی خارج از دایره ایدئولوژیک خود تنگ می‌کنند و فناوری نانو را همانند فناوری‌های هسته‌ای و بیوتکنولوژی که از علوم حیاتی آینده بشری محسوب می‌شود در انحصار خود نگه داشته‌اند و این سفره را صرفا برای خود باز نگه می‌دارند. این کشورها با پیش‌بینی و نیازسنجی آینده حتی فرصت‌ها را میان خود تقسیم می‌کنند.
● همگام با برترین‌های جهان
ایران به موقع با فناوری نانو همراه شد و امروز فناوری دیگری را سراغ نداریم که با منشاء بومی به این درجه از پیشرفت رسیده باشد که به کشورهای پیشرفته خارجی صادرات داشته باشد. ایران در سال‌های اخیر به پیشرفت‌های قابل توجهی در حوزه نانو دست یافته است که این پیشرفت‌ها در منطقه کاملا برجسته است، به‌طوری‌که کشورهایی مانند برزیل و آفریقای‌جنوبی هم ایران را جزو شرکای استراتژیک خود می‌دانند. در زمینه تولید و تجاری‌سازی محصولات نانویی هم ایران اکنون در نقطه‌ای قرار دارد که ۷۰ شرکت آمادگی دارند محصولات خود را در نمایشگاه‌ها به نمایش بگذارند و ۲۰ شرکت از میان آنها تولید تجاری دارند.
فعالیت نانو در ایران از ابتدای سال ۸۰ شروع شد. البته تا سال ۸۲ فعالیتی که انجام شد بیشتر از طریق دفتر همکاری‌های فناوری ریاست‌جمهوری بوده است و وزارتخانه‌های علوم، صنایع، جهاد کشاورزی و بهداشت کمیته‌هایی را برای شناخت نانو تاسیس کردند. ولی با توجه به در اولویت بودن این فناوری برای دولتمردان در شهریور ۸۲ رئیس‌جمهور وقت دستور تشکیل یک گروه ویژه را برای مدیریت کلان نانو به اسم ستاد ویژه توسعه فناوری نانو داد که این ستاد متشکل از ۶ وزارتخانه، ۵ نفر از متخصصین و معاون اول رئیس‌جمهور به عنوان رئیس ستاد بود.
مهمترین کار ستاد، تدوین برنامه ۱۰ ساله فناوری نانو برای کشور است که متشکل از یک برنامه کوتاه‌مدت ۲ ساله، میان‌مدت ۳ ساله و بلندمدت ۵‌ساله می‌شود، ضمن این‌که ۴ برنامه کوتاه‌مدت با ماهیت زیرساختی توسط ستاد شروع شد. البته فعالیت دیگر ایجاد شبکه آزمایشگاهی فناوری نانو برای حل مشکلات آزمایشگاهی متخصصین کشور بوده است که در این راستا ۴۰ آزمایشگاه توانمند در ۹ استان و ۱۰ شهرستان وجود دارد. در ضمن طی یک دوره هفت ساله با ۳۵ پله صعود در زمینه علوم و فناوری نانو، به جایگاه بیست و پنجم جهان دست یافته‌ایم. ایران در سال ۲۰۰۰ در زمینه علوم و فناوری نانو در رتبه ۶۰ جهانی قرار داشت و در بین کشورهای اسلامی رتبه ششم را داشت، اما در سال ۲۰۰۷ در زمینه علوم و فناوری نانو در سطح جهانی به رتبه۲۵ و در بین کشورهای اسلامی به رتبه اول رسید.
در مجموع اگر کشورهای جهان را به تناسب میزان پیشرفت در زمینه فناوری نانو از شماره۱ تا ۶۰ رتبه بندی کنیم ایران در سال ۲۰۰۰ در رتبه۶۰ یعنی در نقطه شروع قرار داشت. در چنین شرایطی و در حالی‌که در چشم‌انداز توسعه نانوفناوری ایران هدف‌گذاری شده است که این کشور تا سال ۱۳۹۴ به جمع ۱۵ کشور برتر جهان در حوزه فناوری نانو بپیوندد. به اعتقاد کارشناسان کشور ما تا سال آینده به این هدف خواهد رسید.
اکنون کشور به مدد متخصصین متعهد و جوانان فعال در این عرصه به دستاوردهای علمی و فناوری بزرگ در زمینه‌های تولید چند نوع نانوپودر، نانولوله‌های کربنی، استفاده از نانوذرات در عروق مصنوعی، تولید مکمل روغن، تولید چند نوع نانو‌کامپوزیت، تولید مواد و سیالات مغناطیسی، لایه‌نشانی نانومتری، ساخت یک نمونه دستگاهSTM و تولید مواد نانو‌باکتریال دست یافته است. در بحث نفت برای اولین‌بار در دنیا با استفاده از فناوری نانو توانسته‌ایم نفت سنگین را به نفت سبک تبدیل کنیم که دستاورد بسیار بزرگی است. در مورد تولید مواد نانوی افزودنی به سوخت که مصرف سوخت را پایین می‌آورد و به تایید شرکت‌های خودروسازی کشور هم رسیده ما به موفقیت‌هایی دست یافته‌ایم.
● لزوم سرمایه‌گذاری برای حفظ موفقیت
ظهور مجموعه گسترده‌ای از فناوری‌های جدید، موجب انقلابی در شیوه‌های تولید، توزیع و استفاده از کالاها و سرمایه‌ها است و گستردگی و حوزه نفوذ این انقلاب در حد و اندازه‌ای است که بسیاری از صاحبنظران از آن به عنوان انقلاب سوم صنعتی یاد می‌کنند.
در حال حاضربه جرات می‌توان ادعا کرد ایران در عرصه فناوری نانو نه تنها عقب نیست، بلکه در برخی عرصه‌ها نسبت به بعضی کشورها پیشرفت نیز کرده است، اما متاسفانه همگام با این پیشرفت‌ها ایران در کسب ثروت از فناوری نانو وضع خوبی ندارد که البته هیچ کشوری نمی‌تواند مدعی پیشرو بودن در این زمینه باشد.
بنابراین و با توجه به این رشد و سیر صعودی امید می‌رود در زمینه تولید ثروت و ایجاد ارزش افزوده در صنعت نیز که هدف اصلی ما است در آینده بتوانیم خود را با دیگر کشورها مقایسه کنیم، چراکه تولید ثروت و افزایش سطح کیفی زندگی مردم هدف اصلی این علم است و در این میان تولید مقاله و پننت در حقیقت دستاوردهای جانبی است.
آنچه نباید فراموش کنیم آن است که بدون سرمایه‌گذاری در پژوهش‌های بنیادین نمی‌توان بودجه‌ای در اختیار صنعتگران قرار داد.
در حقیقت موفقیت در توسعه فناوری نانو دارای پیش‌نیازها و الزاماتی است که توجه سنجیده به آنها مانع از افراط و تفریط در برنامه‌ریزی می‌شود. مشکلات و موانع موجود در کشور نباید باعث نومیدی در حصول نتایج عالی و محافظه‌کاری زیاد شده، بلکه باید باعث تلاش مضاعف و سنجیده‌تر شود و از طرفی جذابیت‌های این فناوری با سرعت بالای تحولات جهانی و علاقه زیاد متخصصان و برنامه‌ریزان، نباید موجب تعجیل و شتاب در دستیابی به نتایج گردد اما به هرحال رفع موانع و تامین ابزارهای لازم شرط مهم موفقیت می‌باشد.
توسعه فناوری نانو نیازمند زیرساخت‌هایی است که بدون آنها توسعه پایدار و متوازن این فناوری امکان‌پذیر نیست.
امروز باید اذعان کرد که کشور ما دچار یک پارادوکس شده است، چرا که از یک طرف پتانسیل دانشمندان ایرانی در زمینه نانو بسیار بالا است و از طرف دیگر سرمایه‌گذاری‌های نانو در کشورمان سیر نزولی داشته است.
بنابراین، مسوولان باید ضمن ایجاد تعادل در سرمایه‌گذاری از این مزیت نسبی علمی حداکثر استفاده را ببرند.

بهاره صفوی

منبع : روزنامه جام‌جم