بررسی و تحلیل ۱۷ سال رفتار انتخاباتی

برای مطالعه رفتار سیاسی- تشکیلاتی هر حزب و گروه سیاسی، یکی از مواقعی که می تواند برای بررسی عملکرد آن گروه در آن مفید بوده و معطوف به مقصود باشد، موسم انتخابات است. چرا که انتخابات، بدون تردید یکی از مهم ترین جلوه گاه هایی است که رفتار و مشی احزاب سیاسی را به خوبی می نمایاند. از این رو نوشتار حاضر بر آن است تا از منظر بررسی و تحلیل رفتار انتخاباتی سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی ایران طی ۱۷ سال اخیر، امکانی را برای ارزیابی عملکرد این سازمان در تاریخ سیاسی دو دهه گذشته کشور، در اختیار خوانندگان محترم قرار دهد.
سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی ایران در حالی در مهرماه سال ۷۰ پروانه فعالیت خود را از وزارت کشور دریافت کرد که فضای سیاسی کشور تحت تاثیر مقدمات برگزاری انتخابات مجلس چهارم قرار داشت. از این رو سازمان در بدو تشکیل و اعلام موجودیت، خود را مواجه با این انتخابات یافت. بر همین اساس است که دومین بیانیه ثبت شده در حیات سیاسی سازمان، بیانیه یی در خصوص انتخابات مجلس چهارم است.
● انتخابات مجلس چهارم؛ مقاومت در برابر اخراج کامل جناح خط امام از حاکمیت
انتخابات مجلس چهارم، محل برخورد جدی جناح «چپ» (خط امام) و جناح موسوم به «راست»، بر سر کسب اکثریت کرسی های مجلس قانونگذاری کشور که تا آن زمان در اختیار جناح چپ قرار داشت، بود. این در حالی بود که پس از رحلت امام در سال ۶۸، اختیار مدیریت دو قوه دیگر از دست جناح چپ خارج شده و به طور نسبی در اختیار جناح راست قرار گرفته بود. از این رو، مجلس آخرین پایگاه جریان خط امام در داخل حاکمیت سیاسی کشور محسوب می شد.
همزمان با نزدیک تر شدن به زمان برگزاری انتخابات مجلس چهارم، سازمان نیز با شرکت در جلسات گروه های خط امامی، به همراه مجمع روحانیون مبارز، دفتر تحکیم وحدت، انجمن اسلامی معلمین، انجمن اسلامی مدرسین دانشگاه ها، انجمن اسلامی مهندسین و مجمع نمایندگان اکثریت مجلس سوم، خود را مهیای ورود در این انتخابات کرد.
رد صلاحیت نسبتاً گسترده نامزدهای انتخاباتی خط امامی و مستقل در انتخابات مجلس چهارم که برای نخستین بار رخ می داد، سبب شد تا سازمان به اتفاق دفتر تحکیم وحدت، انجمن اسلامی معلمین، انجمن اسلامی مدرسین دانشگاه ها و انجمن اسلامی مهندسین، تحت عنوان ائتلاف خط امام، در تاریخ ۱۴ فروردین ماه سال ۷۱، طی بیانیه یی تحلیلی، ضمن اشاره به خطراتی که اعمال روش های حذفی برای انقلاب و نظام به دنبال دارد، اعلام کند «از ارائه لیست کاندیداهای چهارمین دوره مجلس شورای اسلامی در تهران معذور است. با این حال براساس اعتقادات اسلامی و اعلام وفاداری به نظام مقدس جمهوری اسلامی و مصالح عالیه آن و حفظ وحدت ملی و مقابله با خواست دشمنان اسلام و انقلاب در انتخابات شرکت می کنیم.»
این درحالی بود که مجمع روحانیون مبارز به رغم هم جهتی با ائتلاف خط امام در تقبیح رفتار حذفی نهادهای مسوول انتخاباتی، بنا بر مصالحی با ارائه لیستی ۳۰ نفره در تهران، به رقابت های انتخاباتی پیوست. براین اساس گروه های ائتلاف خط امام اعلام کردند «به رغم اختلاف نظر با مشی و سلیقه های سیاسی و اقتصادی معدودی از کاندیداهای معرفی شده از طرف «مجمع روحانیون مبارز تهران» در مجموع این لیست را ارجح می دانیم.»
به هرحال مرحله اول انتخابات مجلس چهارم در تهران با راه یافتن تنها دو نفر به مجلس خاتمه یافت و این ذهنیت تقویت شد با فرصتی که تا مرحله دوم باقی است، امکان تغییر نتایج انتخابات ممکن است وجود داشته باشد. بر مبنای این تحلیل، گروه های ائتلاف خط امام (به غیر از دفتر تحکیم وحدت) در مرحله دوم انتخابات به صحنه بازگشتند و در کنار مجمع روحانیون مبارز، رقابت های انتخاباتی را پی گرفتند. اما با توجه به فضای تبلیغاتی ایجاد شده در کشور، این تغییر روش، فایده یی به دنبال نداشت و لیست ۳۰ نفره جناح راست در تهران به پیروزی مطلق دست یافت.
بسیاری از تحلیلگران سیاسی، رفتار سیاسی سازمان را در نخستین تجربه انتخاباتی خود، خصوصاً اتخاذ تغییر مشی در مرحله دوم انتخابات، موضعی اشتباه و بر مبنای تحلیلی ناصحیح از معادلات سیاسی کشور ارزیابی کرده و می کنند.
● انتخابات ریاست جمهوری ششم؛ تداوم سیاست صبر و انتظار
ششمین دوره انتخابات ریاست جمهوری در حالی در تابستان سال ۷۲ برگزار شد که جناح چپ خط امامی، پس از پایان کار مجلس سوم، در سکوت تقریباً کاملی به سر می برد و به غیر از بدنه دانشجویی این جناح، دیگر گروه های سیاسی منتسب به آن، سیاست صبر و انتظار را در پیش گرفته بودند، از این رو تمامی گروهای سیاسی چپ، در انتخابات ریاست جمهوری ششم ترجیح دادند تنها نظاره گر رقابت رئیس جمهور وقت (هاشمی رفسنجانی) و جدی ترین رقیب وی (احمد توکلی) که از حمایت غیرعلنی لایه هایی از جریان راست برخوردار بود باشند. برخی از گروه های سیاسی چپ، با انتشار بیانیه هایی، بدون حمایت از کاندیدایی خاص، به تحلیل شرایط سیاسی، اقتصادی و فرهنگی کشور و انتقاد از آن پرداختند. در این میان سازمان از جمله گروه هایی بود که با سکوت کامل از کنار این انتخابات عبور کرد.
● انتخابات مجلس پنجم؛ آغاز استراتژی مشارکت منتقدانه
انتخابات مجلس پنجم (اسفندماه ۷۴) در حالی برگزار شد که جبهه متحدی که در سال ۷۱ جریان خط امام را از عرصه سیاسی و حاکمیتی کشور بیرون راند، دچار تشتت جدی شده بود. این تشتت حاصل شکست سیاست های اقتصادی موسوم به «تعدیل» و تجربه ناموفق طیف های موتلف در حل مشکلات و مسائل اقتصادی کشور بود. از طرف دیگر، انحصار طلبی «راست سنتی» و برداشتن خیزی بلند برای تصرف کامل قدرت و حذف جناح «راست مدرن» از صحنه قدرت و جلوگیری از سربلند کردن مجدد طیف «چپ»، در تشدید این روند واگرایانه موثر بود تا جایی که طیف مدرن این جناح با تشکیل گروهی جدید (کارگزاران) خود را مهیای رقابتی جدی با طیف سنتی جناح راست می کرد. در چنین شرایطی بود که سازمان با اعلام هدف «جلوگیری از حاکمیت انحصاری راست سنتی»، سایر گروه های خط امامی و همچنین جناح های راست مدرن و چپ جدید را به اتخاذ رویکردی مشارکت جویانه دعوت کرد.
سازمان از آبان ماه آن سال تا زمان برگزاری انتخابات، با صدور هفت بیانیه مفصل و تحلیلی، مبانی اندیشه خود را برای جامعه و فعالان سیاسی تبیین کرد. حاصل این تلاش در درون جناح چپ خط امام، همراهی انجمن اسلامی معلمین، انجمن اسلامی مدرسین دانشگاه ها و انجمن اسلامی جامعه پزشکی (در مرحله دوم انتخابات) بود. مجمع روحانیون مبارز از اساس با ورود مجدد به عرصه فعالیت های سیاسی موافقت نکرد و دفتر تحکیم وحدت و انجمن اسلامی مهندسین نیز پس از اعمال نظارت استصوابی شورای نگهبان و رد صلاحیت شماری از نامزدهای خط امامی در تهران و شهرستان ها، در اعتراض به نظارت استصوابی، صحنه انتخابات را ترک کردند. به هر حال در شرایطی که گروه های سیاسی که تحت عنوان ائتلاف خط امام در این انتخابات شرکت کرده بودند، به دلیل رد صلاحیت ها و عدم اقبال بسیاری از نامزدهای بالقوه از کاندیداتوری در این انتخابات، موفق به تکمیل فهرست انتخاباتی خود در تهران نشده و با لیستی ۲۴ نفره در رقابت حضور یافتند، ۱۱ نفر از نامزدهای اختصاصی خود و مشترک با کارگزاران را به دوره دوم انتخابات در تهران فرستادند و در مرحله دوم نیز چهار نفر از کاندیداهای مشترک به مجلس راه یافتند. همچنین در شهرستان ها نیز شماری از نامزدهای مورد حمایت این ائتلاف انتخاب شدند.
دستاورد سیاسی عینی این انتخابات برای جناح های غیر از راست سنتی، کسب حدود ۱۰۰ کرسی از مجلس پنجم و ممانعت از شکل گیری انحصار راست سنتی بر مجلس بود، اما در کنار این دستاوردها، آنچه را که به عنوان دستاورد سازمان از انتخابات می توان ذکر کرد، طرح گفتمان مشارکت جویانه منتقد، به مثابه گفتمان راهگشای جریان خط امام به منظور پیگیری تحقق اندیشه های خود در عرصه سیاسی کشور بود. هر چند در این میان برخی فعالان و گروه های سیاسی، سازمان را برای عدم پایبندی به مواضع اعلامی خود در خصوص کناره گیری از انتخابات، در صورت اعمال نظارت استصوابی و رد صلاحیت غیرقانونی نامزدها، مورد نکوهش قرار دادند.
● انتخابات ریاست جمهوری هفتم؛ پیروزی گفتمان مشارکت جوی منتقد
موفقیت نسبی در انتخابات مجلس پنجم، تضعیف اقتدار راست سنتی و به وجود آمدن نشاط و خودباوری نسبی در میان نیروهای خط امامی و مستقل، شرایطی را ایجاد کرد که از اواسط سال ۷۵، تلاش پیگیری برای یافتن نامزدی قابل رقابت با نامزد از پیش انتخاب شده راست سنتی در انتخابات ریاست جمهوری هفتم در میان جناح ها و گروه های سیاسی مختلف آغاز شود.
پس از آنکه مهندس موسوی به عنوان کاندیدای اول مجموعه های فراگیری از نیروهای ضدانحصار، عدم تمایل خود را برای نامزدی در انتخابات اعلام داشت، تلاش ها برای انتخاب نامزدی مناسب و اخذ رضایت وی برای پذیرش کاندیداتوری آغاز شد که در این میان، سازمان نیز به سهم خود تلاش کرد تا سیدمحمد خاتمی به عنوان شخصیتی مومن به اندیشه های خط امامی و در عین حال دارای جامعیت و فراگیری مناسبی که بتواند محل اتفاق بسیاری از نیروهای سیاسی کشور باشد، نامزدی را پذیرفته و امکان شکل گیری رفتار مشارکت جویانه در انتخابات ریاست جمهوری هفتم نیز فراهم شود.
● انتخابات خبرگان سوم؛ بازگشت به استراتژی کناره گیری
نخستین انتخابات در دوره اصلاحات، انتخابات چهارمین دوره مجلس خبرگان رهبری بود که در آغاز دومین سال استقرار دولت اصلاحات برگزار شد. این انتخابات در حالی برگزار شد که اصلاح طلبان با پشتوانه حمایت مردمی شکل گرفته در دوم خرداد خود را آماده حضوری قوی می کردند اما اکثریت نامزدهای روحانی اصلاح طلب و مستقل که فهرست اصلاح طلبان از آنها تشکیل می شد، رد صلاحیت شدند. دامنه این رفتار حذفی حتی آیت الله موسوی خوئینی را نیز شامل شد .
بدین ترتیب بود که مجمع روحانیون مبارز و به تبع آن، تقریباً تمامی گروه های اصلاح طلب، از جمله سازمان نیز ارائه فهرست انتخاباتی را متوقف ساخته، با رویکردی انتقادی و معترضانه با انتخابات خبرگان مواجه شدند. این درحالی بود که سیدمحمد خاتمی عضو بلندپایه مجمع روحانیون، در مقام رئیس جمهور با ارسال پیامی به ملت، آنان را به مشارکت در انتخابات دعوت کرد که تاثیر بسزایی در تقویت میزان مشارکت در این انتخابات داشت.
اکنون پس از گذشت ۱۰ سال از آن زمان و با روشن تر شدن تاثیر حتی یک نماینده در مجلس خبرگان که آن را به خوبی در انتخاب رئیس خبرگان در دوره اخیر مشاهده کردیم، موضع سازمان نسبت به انتخابات چهارمین دوره خبرگان، می تواند محل تامل قرار گیرد.
● انتخابات شوراهای اول؛ قدرت نمایی اصلاح طلبان در سایه حفظ وحدت
چهار ماه پس از انتخابات کم رونق خبرگان سوم، پایمردی دولت اصلاحات در اجرایی کردن فصل شوراهای قانون اساسی، زمینه های برگزاری اولین انتخابات شوراها را فراهم کرد. از آنجا که طبق قانون، نظارت بر این انتخابات با مجلس پنجم و دست شورای نگهبان از آن کوتاه بود، امکان تعدیل دست اندازی های غیرقانونی بر انتخابات به وجود آمد. لذا پس از فراز و فرودهای بسیار میان وزارت کشور دولت اصلاحات و نهاد نظارتی تحت مدیریت مجلس پنجم، اصلاح طلبان امکان حضور جدی در انتخابات را یافتند. در این میان با توجه به اقبال عمومی و گسترده مردمی، مهم ترین چالش اصلاح طلبان، نه رقیب، که غلبه بر تنوع سلایق و نامزدها در بین خود بود. در این ارتباط نقش وحدت آفرین سازمان و برخی دیگر از گروه های اصلاح طلب که با پرهیز از امتیازخواهی، وحدت و یکپارچگی اصلاح طلبان را هدف قرار داده بود، نهایتاً منجر به همگرایی گسترده جبهه اصلاحات در انتخابات شوراهای اول و دستیابی به پیروزی تقریباً مطلق ایشان شد. هر چند عدم هماهنگی و تجانس میان منتخبین شورای اول در تهران، که خروج برخی اعضای متنفذ آن شورا بر شدت آن افزود، کارنامه چندان روشنی از این دوره شورا در پایتخت برجای نگذاشت.

علی باقری

منبع : روزنامه اعتماد