امام هادی (ع) و سامان بخشی تحولات فکری

اگر دوره های امامت را به چهار دوره تقسیم كنیم، دوره امام هادی (ع) به خاطر ویژگیهای خاص سیاسی و علمی و فرهنگی دوره ای دیگر است كه در آن علاوه بر تدبیر برای آینده شیعه از لحاظ سیاسی و عقیدتی، تحكیم پایه های فرهنگی و انتقال كامل دست آوردهای تمام دوران امامت انجام گرفته و مرحله نوینی برای شیعه آغاز شده كه در نوع خود نقطه عطف بسیار مهمی است.
هر یك از ائمه (ع) در دوره خود بر اساس تدابیر مقتضی و مناسب با حوادث و تحولات اجتماعی و سیاسی و فكری، برای هدایت شیعیان و حفظ خط اصلی اسلام ناب اقدامهای بسیار سنجیده ای را انجام داده اند، به نحوی كه با وجود حاكم بودن شرایط سخت و اختناق سیاسی، تشیع به عنوان خطی روشن كه متمایز با اكثریت حاكم بود، موجودیت خود را حفظ كرد.
از نظر علمی و فكری، نه تنها غنای لازم و استقلال محفوظ و محسوس است، پویایی و تكامل فرهنگی ویژگی ممتاز دیگر مكتب اهل بیت (ع) است كه هیچ یك از فرقه های اسلامی از این حیات و پویش برخوردار نیستند. شبهات فكری در برخی از اندیشه های اسلامی پاسخی قانع كننده در مكتب اهل بیت(ع) گرفته اند و هر یك از ائمه (ع) در دوره ای، با موضعگیری خاص این تفاوت را نشان داده اند.
دوره امام هادی(ع) دوره ای است كه بنیان برخی از اندیشه های ناب تشیع شكل گرفته و بنیان مرجعیت و زعامت شیعه در این دوره گذاشته شده است. قرن سوم در جهان اسلام قرن نوینی از نظر علمی و فكری بود كه حركت جامعه به سوی رشد علمی و فرهنگی با رویش اندیشه های جدید كلامی و ورود شبهات مختلف عقلی و فلسفی كه متأثر از نهضت ترجمه بود، مرحله ای متمایزتر از گذشته را در پیش روی قرار داده بود، مكاتب و فرقه های مختلف علمی با اختلافها و تنازع در حال تولید علم بر اساس اندیشه های خود بودند، و نابسامانی فكری تمام جهان اسلام را به خاطر شیوع شبهات گرفته بود.
اما مكتب اهل بیت(ع) با برتری محسوس، در محاصره دستگاه سیاسی، به بركت وجود ائمه (ع) از پایه های محكم و استوار و منطقی برخوردار بود و هرگاه شبهه ای متوجه كلیت اسلام و محتوای اسلام می شد، تنها پاسخ قانع كننده از سوی رهبران مكتب اهل بیت(ع) صادر می گردید. این واكنش اساسی از سوی ائمه به ساماندهی سازمان یافته مبانی فكری اسلام منجر می شد.
امام هادی(ع) در این دوره خطیر از لحاظ علمی كه برای آینده جهان اسلام اهمیت خاص داشت، باید به گونه ای بنیانهای علمی مكتب اهل بیت(ع) را تأسیس و سازماندهی می كرد كه تا قرنهای آینده این بنیانگذاری نیازهای فكری و سیاسی را پاسخ بدهد. امام(ع) آینده ای بسیار دور را مدنظر داشت و از نظر فكری و سیاسی برای صیانت و استمرار امامت مدبرانه، برنامه ریزی كرد و شالوده های مهم را مشخص نمود كه در این مقاله به قسمتهایی از مدیریت توانمند فكری و علمی امام(ع) می پردازیم.
۱) دوران امامت
امام هادی(ع) در سال ۲۱۲ پانزدهم ماه ذی حجه در اطراف مدینه (صریا) از مادری با فضیلت به نام «سمانه» یا «سوسن» متولد شد.(۱) پدر بزرگوارش امام جواد(ع) در سال ۲۲۰ به شهادت رسید. بدین ترتیب، امامت امام هادی(ع) در سن هشت سالگی آغاز و تا سال ۲۵۴ به مدت ۳۳ سال استمرار داشت. آن حضرت در بین مردم با القاب، عالم، فقیه، امین، نقی، طیب مشهور بود.
آن حضرت در دوره امامتش معاصر شش تن از سلاطین عباسی به نامهای معتصم، واثق، متوكل، منتصر، مستعین و معتز بود كه دشمن ترین آنها نسبت به علویان متوكل بود.
۲) اوضاع اجتماعی و سیاسی
هر چه حكومت عباسیان از دوران استقرار و ثبات آن فاصله می گرفت، از نظر سیاسی اقتدار آنها كاهش می یافت، این تنزل قدرت و حاكمیت، از علل مختلف ناشی می شد كه از جمله آنها نارضایتی اجتماعی و گسترش قیام های علویان و مفاسد هیأت حاكمه و شیوع فساد در اجتماع از سوی درباریان بود، نفوذ عناصر ناشایست در هرم قدرت و حاكمیت از جمله عوامل كاهش اقتدار سیاسی سلاطین عباسی بود.
عباسیان در آغاز كار خود برای سركوب امویان و به دست آوردن منزلت اجتماعی شعار «الرضا من آل محمد» را سرلوحه برنامه های سیاسی خود قرار دادند، اما پس از قدرت یافتن با كشتار علویان از این شعار فاصله گرفتند. عنصر ایرانی در اقتدار سیاسی عباسیان نقش مهمی ایفا كرد، چنانكه از نظر فرهنگی و علمی، ایران نقش اساسی در انتقال علوم ایرانی و هندی و یونانی به جهان اسلام داشتند.
از نظر دیوانی و تشكیلاتی و سیاسی نیز اقتدار لازم را به نهادهای قدرت عباسیان تزریق كردند. مدیریت شایسته عناصر و خاندانهای اصیل ایرانی در تشكیلات حكومتی عباسیان غیر قابل انكار است. بتدریج كه مدیریت ایرانیان از تشكیلات كاسته شد، اقتدار نیز كاهش یافت. از طرفی، ایرانیان به خاطر حمایت از اهل بیت(ع) كه در شعار عباسیان دیده می شد، همكاری نزدیكی با آنها داشتند. دور از حقیقت نخواهد بود اگر فاصله گیری آنها از شعار و سركوب عناصر ایرانی را از علل مهم كاهش اقتدار عباسیان بدانیم.(۲)
دشمنی برخی از سلاطین عباسی مثل متوكل با خاندان امامت و علویان تا حدی بود كه امنیت مالی و جانی آنان در مخاطره بود. از این رو، امام هادی(ع) با توجه به این اختناق و نبود امنیت برای صیانت از جان و مال پیروان اهل بیت(ع)، فعالیتهای كاملاً سری و پنهانی داشت.(۳)
امام هادی(ع) قبل از اینكه توسط مأموران عباسی به سامرا احضار شود، در مدینه سكونت داشت كه مركز علمی و فقهی بزرگ جهان اسلام شمرده می شد. فعالیتهای علمی مناسب با جو علمی مدینه برقرار بود. براساس اظهار شیخ مفید، امام مدت ده سال آخر دوره امامت را در سامرا سكونت اجباری و تحت نظر داشت.(۴)
اختناق شدید سیاسی و شیوع شبهات فكری و عقیدتی دو پدیده مهم دوره امام هادی(ع) بود كه اگر مواضع و تدابیر امام نبود، اساس فكری مكتب اسلام و عقاید بنیانی آن مثل توحید گرفتار آشفتگی و در معرض تهدید جدی واقع می شد.(۵)
اختناق شدید سیاسی از سوی حاكمان دسترسی به امام را برای مردم مشكل می نمود. از این رو، عدم حضور امام در جامعه، مشكلات بزرگ عقیدتی را در پی داشت كه به بروز فرقه های مختلف مذهبی و كلامی و شیوع عقاید و آرای فكری سست در جامعه منجر می شد و بدین علت بود كه دین اسلام در معرض خطرهای جدی قرار داشت. با بروز این آسیبها بود كه وجود امام معصوم(ع) برای صیانت از دین الهی و اسلام ناب در نزد خردمندان ضروری می نماید و به هر نحو فرهیختگان از مسیر امامت و اهل بیت(ع) گسیخته نشده اند.
از پیامدهای تلخ سیطره اختناق سیاسی، تفرقه بین پیروان اهل بیت(ع) بود. فرقه های مختلفی از شیعه در این دوره گزارش شده(۶) كه به مرور زمان در گرد شمع وجودی امامان بعدی این اختلافها برچیده شد و از این فرقه ها جز نامی در تاریخ نماند. آثار وضعی جو سیاسی حاكم در جامعه، بروز و ظهور فراوانی داشت كه امام هادی(ع) با تدابیر اساسی، سیاسی و علمی، زمینه های افزایش این گونه پیامدها را از بین برد، تدبیر خاص امام برای ایجاد هماهنگی و همبستگی بین جمعیت پیروان اهل بیت(ع) كه در شهرهای مختلف جهان اسلام بودند، با مؤلفه (وكالت) صدها نتیجه زود بازده و آینده ساز داشت.
● تشكیل سازمان وكالت
سازمان وكالت و نیابت از طرف امام معصوم(ع) در دوره های پیشین مصداق داشت. اما در دوره امام هادی(ع) این سازمان وسیع علمی و فكری و سیاسی از نمود خاص و برجستگی ویژه ای برخوردار شد و فواید مهمی را در پی داشت:
الف) كاركرد سازمان وكالت در انسجام و ساماندهی علمی و اجتماعی، امنیتی
۱) پیوند مستمر بین امام و پیروان در اقصی نقاط جهان اسلام كه می توانست پیام امام را مثل ابزار ارتباطی امروزین بسرعت و به طور نظام مند به شیعیان از یك كانال موثق و معتبر برساند، بدون این كه از لحاظ امنیتی برای پیروان اهل بیت(ع) مشكل ساز باشد و از نظر جغرافیایی مكان آنها را برای دیگران معلوم سازد.
۲) این عملیات و شبكه مهم می توانست از نظر علمی و فقهی نیازهای مردم را از منبع اصلی در دسترس قرار دهد كه رفع شبهات عقیدتی و فكری از نتایج بدیهی و اولیه آن بود.
۳) شبكه گسترده وكالت تنها سازمان اقتصادی نبود بلكه سازمان بزرگ علمی نیز شمرده می شد كه الگویی برای تشكیل حوزه های علمی امروز بود. منشأ علمی سازمان، امام معصوم(ع) بود و نیازها را رفع می نمود. استمرار این شبكه به مراكز علمی و حدیثی بزرگ مثل مكتب قم و... تبدیل شد.
مسائل فقهی و كلامی از كانال مورد اطمینان برای پیروان به منزله یك چتر حمایتی بزرگ مصون بخش بود كه تهاجمهای فرهنگی را نیز بدون واكنش آشكار فیزیكی پاسخ داده و دفع می نمود. شبكه وكالت در حقیقت به منزله یك دانشگاه بزرگ زنجیره ای بود كه پیروان اهل بیت(ع) را از نظر فكری و نیازهای علمی روزمره با مركز به صورت نامحسوس و سریع مرتبط می نمود. برخی گمان كرده اند سازمان وكالت تنها فعالیتهای مالی داشته، در حالی كه تدبیری بود كاملاً اساسی و بنیانی برای سامان سازی علمی و فرهنگی برای حفظ اسلام ناب. چون این نهاد توسعه یافته در شهرها و مناطق مهم شبكه های مطمئن داشت كه كاركردهای تأثیرگذار و مهم برای حال و آینده داشت.
ب) كاركرد سازمان وكالت در ساماندهی و صیانت عقاید مذهبی
۱) شبهه زدایی از توحید
در دوره امام هادی(ع) شبهات مهم فكری و كلامی در جامعه اسلامی رواج داشت و عقاید مردم را تهدید می كرد. مثل شبهه تشبیه و تجسیم درباره خداوند، كه عده ای به این عقیده گرایش داشتند. امام(ع) با موضع برهانی این نظریه را مردود شمرد و فرمود، پیروان اهل بیت(ع) درباره خداوند به جسمیت قائل نیستند، چون لازمه تشبیه خداوند به اشیای دیگر، تصور جسمیت است، و چیزی كه جسم است خود معلول است، شأن خداوند بری از این تمثیلهاست، چون جسم داشتن، محدود شدن به مكان و زمان و عوارض دیگری نظیر پیری، فرسودگی و... را در پی دارد. در حالی كه ذات خداوند پاك از این اوصاف است.(۷)
این عقیده همان عقیده است كه سبب پیدایش تثلیث در مسیحیت شده و آنها برای خداوند شریكی قائل شده اند. امام با برخورد صریح، از شیوع این افكار در بین مردم و پیروان اهل بیت(ع) پیشگیری نمود. این شبهات و نظایر آنها اساس توحید را كه اولین و مهمترین دستاورد پیامبران الهی است، مورد مخاطره قرار می داد. وجود امام هادی(ع) در این برهه از زمان این وظیفه را عهده دار است كه از توحید پاسداری و برای این منظور برنامه های اساسی پی ریزی و از طریق سازمان وكالت، این مسائل را به نقاط مختلف جهان اسلام ابلاغ نماید.
از این رو، راهكارهای ائمه(ع) در هر زمان به نحو مقتضی صیانت بخش است. اگر در كلاس درس امام صادق(ع) بدون وجود محدودیت و اختناق سیاسی از نقاط مختلف حضور دارند، نیازی ضروری برای تشكیل شبكه مخفی وكالت احساس نمی شود. در زمان امام هادی(ع) اقتضا جهت تقویت و یا پایه ریزی چنین ابزار ارتباطی وسیع و مطمئن وجود دارد، لذا تدابیر ائمه كاملاً روزآمد است كه باید برای ما الگو باشد و باید جهت رویارویی و ابلاغ پیام اهل بیت(ع) فعالیتهای خود را با زمان و ابزار و رسانه های موجود روز آمد و مطابقت دهیم.
ابزار مهم سازمان وكالت در ساماندهی علمی
روشی كه در این دوره بیشتر در شبكه وكالت مورد استفاده بود، استفاده از نوشتن بود، چون «نوشتن» لازمه پیام رسانی گسترده و مخفی كه مورد استراق سمع قرار نگیرد، بود و به صورت نامه نگاری از طریق پیكهای مورد اطمینان به نقاط مختلف ارسال می شد. گاهی شبهه ها و سؤالها و نیازهای علمی از سوی وكیلان مستقر در نقاط مختلف به دست امام می رسید و امام نیز با نوشتن پاسخ و ارسال آنها حل مشكل می نمود و بدین وسیله علوم اهل بیت(ع) را از آلودگی های فكری صیانت می كرد(۸)
برای نمونه، درباره رؤیت خداوند شبهات كلامی و عقیدتی در این دوره به فراوانی شایع بود. احمد بن اسحاق در این باره از امام به صورت مكتوب سؤال می كند، امام در جوابش می نویسد: رؤیت درست نیست، چون كسی كه مدعی رؤیت است محدود است و امكان ندارد ارتباطی بین محدود (انسان) و نامحدود (خداوند) برقرار شود، تا كسی خدا را به چشم ببیند، چون اسباب رؤیت و مشاهده برقرار نیست و محال است چنین چیزی محقق شود، زیرا سنخیت بین رائی و مرئی وجود ندارد؛ بدین معنا كه باید بیننده را نوری باشد و نورش به قدری قوی باشد و به شئ مقابل برسد تا او را ببیند، چون این امكان برای بیننده نیست، ارتباط برقرار نخواهد بود؛ از این رو دیدن محال است.(۹)
۲) شبهه زدایی از امامت
امامت مهمترین پایگاه حفظ اصول و ارزشهای دینی است كه در دوره های مختلف مدعیان دروغین شبهات فراوانی در آن ایجاد كرده و هر فرقه ای با پیروی از افكار منحرف افراد، مدعی امامت آنها شده اند. از علل تعدد فرقه های انحرافی در بین امت اسلام، ناشناخته ماندن جایگاه امامت در اسلام است.
امام هادی(ع) در این راستا اقدام بسیار اساسی برای تبیین جایگاه امامت انجام دادند. بارزترین و بهترین سند، شناسایی امامت از میراث امام هادی(ع) به نام «زیارت جامعه كبیره» است كه معتبرترین منبع امام شناسی می باشد. امام(ع) با شیوه خاصی آن را تبیین نموده و در ضمن آن غلو را در حق ائمه(ع) مردود شمرده است.
امام در مقدمه زیارت، ذكر صد مرتبه تكبیر را كه دلیل وحدانیت خداوند و توحید است لازم می شمارد، پس از آن جایگاه واقعی اهل بیت(ع) را برای باطل كردن مدعیان امامت با زبان دعا و زیارت روشن می كند.(۱۰)
معرفی اهل بیت(ع) به عنوان معدن و سرچشمه علم در این دعا و مضامین دیگر، رد ضمنی عقاید فرقه های مختلف است كه به امامت حاكمان اموی و عباسی و دیگران معتقد بودند و حدیث نبوی «من لم یعرف امام زمانه ماته میتهٔ جاهلیهٔ» را به سلاطین تأویل می كردند و آنها را امام مفترض الطاعهٔ می شمردند.
این میراث گرانسنگ امامت (جامعه كبیره) بهترین شیوه برای ساماندهی فكری جامعه اسلامی در آن مقطع و در حال حاضر است كه سبب ثبات فكری و عدم انحراف پیروان راستین اهل بیت(ع) از گرد شمع روشن امامت شده است كه با مراجعه به متن و شرحهای نوشته شده به آن، می تواند جایگاه امامت و خلیفهٔ اللهی را در زمین روشن كند.
این فرهنگ سازی از طرف امام دو جنبه اثباتی و سلبی دارد: جنبه اثباتی، دفاع از منزلت اجتماعی و هدایتی ائمه و برقراری حلقه اتصال امت با امام و برتری اهل بیت(ع) از جهات فراوانی كه هرگز قابل مقایسه با دیگران نیستند و... و جنبه سلبی، نیز اندیشه غلات را درباره امامت منتفی و مردود می شمارد و شهادت بر وحدانیت خداوند و نفی شرك از ذات او را در آغاز و در ضمن زیارت، در پاسخ غالیان به مردم القا می كند: «و المخلصین فی توحید ا... و التامین فی محبهٔ ا... و المظهرین لامر ا... و نهیه». آن حضرت در این زیارت، عصمت امامت را برای ابطال عقاید معتقدان به امامت حاكمان اموی و عباسی و دیگران مطرح می فرماید: «... و اذهب عنكم الرجس...».
۳) بسترسازی ولایت و مرجعیت جهت آمادگی شیعه برای درك دوره غیبت كبری
از جمله اقدامهای مهمی كه از دوره امام هادی(ع) و اقدامهای آن حضرت در تأسیس شبكه وكالت می توان استنباط كرد، پراكنده نمودن و انتخاب و گسیل نمایندگان به مراكز مختلف با عنوان وكیل است.
در این دوره، وكالت سازمان یافته به صورت اساسی از برجستگی ویژه ای برخوردار است كه در عصر امام عسكری(ع) نیز همین رویه استمرار دارد، در حالی كه در دوره های پیشین مثل دوره امام رضا(ع) و امام جواد(ع) محدودیت و اختناق ایجاد شده، در عصر امام هادی(ع) وجود نداشت و دسترسی به امام معصوم نسبت به این دو(ع) آسان تر صورت می گیرد. بتدریج كه به عصر امامت امام زمان(عج ا...) كه نزدیك می شویم، اختناق شدت می یابد و امامت در حصر قرار می گیرد و از انظار عمومی و دسترس مردم دور و شبكه وكالت مهم می شود.
در دوره امام عسكری(ع) نیاز بیش از دوره امام هادی(ع) احساس می شود، در دوره غیبت صغری اهمیت زیادی می یابد و تعداد نواب خاص و بزرگ در طول غیبت به چهار نفر منحصر می گردد. در آغاز دوره غیبت كبری با اشاره امام به نایب آخر كه می فرماید «مردم در حوادث و رویدادها به راویان احادیث ما مراجعه كنند، چون غیر از فقها حافظین احادیث و ناقلین آنها هیچ طبقه ای از اهل علم نیستند» از این روی مرجعیت شیعه با این عنایت به وجود می آید و اندیشه پویا برای حفظ مكتب اهل بیت(ع) بر اساس آن مستقر می شود.
این جایگاه عظیم نیز كه هدایت كننده افكار پیروان اهل بیت(ع) و انسجام بخش و تضمین كننده بقای دین است، مهمترین دستاورد سامان سازی تحولات فكری توسط امام هادی(ع) است كه آینده مكتب اهل بیت(ع) را در مقابل حوادث و رویدادها بیمه و از انفعال و انكسار نجات می بخشد.(۱۱)
۴) دفاع از حریم قرآن میراث نبوت
همان طور كه توحید، مهمترین دستاورد پیامبران و پیامبر خاتم(ص) با افكار انحرافی مورد هجوم و تحریف قرار گرفت، قرآن كریم نیز با عنوانهای مختلف و افكار التقاطی مورد هجوم واقع شد. در برخی از دوره ها تحت عنوان حادث و قدیم بودن كتاب خدا و در دوره ای شبهه تحریف قرآن در زبانها افتاد و عده ای در صدد القای شبهات مختلف نسبت به اعتبار قرآن برآمدند، چنانكه این گونه شبهات از طرف سلفی ها در عصر ما به شیعه نسبت داده می شود، در گذشته نیز به شیعه و فرقه های دیگر نسبت داده می شد.(۱۲)
در عصر امام هادی(ع) این شبهه رواج یافت. آن حضرت به شدت از حریم قرآن كه بزرگترین میراث نبوت است و تنها امامت می تواند به بهترین وجه از آن دفاع نماید، دفاع نمود و شبهات مطرح را پاسخ داد و در این راستا ائمه(ع) پیش از او در استدلالهای خود در مقابل معتزله و اهل جبر و تفویض ابتدا به قرآن استناد و در شبهات مختلف فكری از آن بهره می جویند، چنان كه امیر مؤمنان(ع) از جایگاه قرآن دفاع می كند.(۱۳)
امام هادی(ع) نیز شبهه تحریف قرآن را با استناد به آیات مختلف در مسائل كلامی پاسخ می دهد. نتیجه ای كه از سیره این امام بزرگوار می توان گرفت این است كه در ساماندهی تحولات فكری، مهمترین مؤلفه و كاركرد پاسخ دادن به شبهه ها و سؤالها در جامعه اسلامی است كه با استناد به قرآن و سیره نبوی و اهل بیت(ع) می توان به آن جامه عمل پوشید.
۵) جبرزدایی از مكتب اهل بیت(ع)
از مباحث فكری و عقلی مهم دوره امام هادی(ع) رشد گرایش به جبر در میان فرقه های مختلف بود، كه اساس این اندیشه در قرن اول پایه گذاری شده و در جهان اسلام توسط امویان ترویج گردید. اهل بیت پیامبر(ص) برای زدودن چهره واقعی دین اسلام از این غبار كه توسط طرفداران اندیشه جبر به قرآن كریم نسبت داده می شد، در مقابل این اندیشه موضعگیری نمودند، چنانكه در زمان امیر مؤمنان(ع) نیز این اندیشه وجود داشت و پس از آن تا عصر امام صادق(ع) و اوج رواج این بحث در عصر امام رضا(ع) بود كه با موضعگیریهای عالمانه آن حضرت، مكتب اهل بیت(ع) از این گرایشهای فكری پالایش شد.
در دوره امام هادی(ع) جبرگرایی (نفی اختیار) و اعتقاد به تفویض (اختیار كامل) دوباره اوج گرفته و عقاید و افكار پیروان اهل بیت(ع) را دچار آشفتگی و سرگردانی نموده بود. از این رو، شیعیان و بزرگان قوم در این باره از طریق نامه نگاری كسب آگاهی كردند.
امام هادی (ع) نامه ای نسبتاً طولانی در رد این شبهه های فكری به آنها نوشت و از هر دو اندیشه و ابتلای به آن بر حذر نمود. درباره مردود بودن جبر فرمود: «جبری كه لازمه آن نسبت دادن ظلم به خداوند است در حالی كه خداوند صریحاً در كتاب خود می فرماید: «خداوند به احدی ظلم نمی كند، اعمال انسان توسط خود انسان كسب می شود و خداوند هرگز ظلم كننده به بندگان نیست.» آیا سزاوار است انسان گناه كند و آن را به خداوند نسبت دهد، در حالی كه ذات حق بری از گناهان است؟
درباره رد تفویض ابتدا به سخن امام صادق(ع) استناد كرده و می فرماید: خداوند به بندگان اختیار داده نه این كه امور را اهمال نموده تا انسان هر كاری را مرتكب شود، بلكه عقوبت و پاداش را در قیامت برای این قرار داده است كه انسان به خیر و اجتناب از بدی گرایش داشته باشد و از معاصی پرهیز كند، اگر معتقد به تفویض كامل باشیم، عبادت خدا و اطاعت از پیامبران كار بیهوده ای خواهد شد. لازمه آن كه نقض غرض است و ذات الهی منزه از این نسبتهاست.(۱۴)
مكتب اهل بیت(ع) از این نسبتها پاك است.
طرفداران جبر برای حفظ حكومتهای باطل خود به ترویج این اندیشه ها می پرداختند تا قدرت انتخاب را از انسان گرفته و او را در مقابل تصمیم پادشاهان منفعل و مغلوب نمایند و قدرت اعتراض و قیام در برابر ظالم از او سلب شود. ائمه با زدودن این افكار از مكتب اهل بیت(ع)، پیروان خود را نسبت به سرنوشت خود آگاه و در تمام امور تصمیم گیرنده و تأثیرگذار می دانستند و هرگز آنها را در برابر ستمگران تسلیم و سازشگر نمی خواستند، بلكه به شیعه می آموختند كه زندگی متعادلی داشته باشد و از جبر كه توجهی برای حاكمیت ظالمان بود، برحذر باشند. از طرفی، از ترویج اباحی گری در سایه تفویض نیز گرفتار افراط نشوند.
بدین سان، امام هادی(ع) اسلام واقعی را با ساماندهی فكری بسیار مدبرانه، از انحرافها پاسداری نمود.

امیر علی حسنل
وپی نوشتها
۱. شیخ مفید، الارشاد، ج۲، ص۲۹۸.
۲. ر.ك: خضری، سید احمدرضا، خلافت عباسی از آغاز تا پایان آل بویه.
۳.مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ، ص۱۷۶.
۴. شیخ مفید، همان، ج۲، ص۳۱۲.
۵. شیخ صدوق، توحید، تصحیح حسین تهرانی، ص۳۱.
۶. مشكور، محمد جواد، تاریخ شیعه و فرقه های اسلام، صص۱۴۶ ۱۵۱؛ اشعری قمی، المقالات و الفرق، صص۵۰ ۹۱.
۷. شیخ صدوق ،ص۹۷
۸. در دوره امام صادق و امام باقر و ائمه دیگر(ع) واژه «سوال كردم از امام» زیاد است كه نشان دهنده امكان ارتباط حضوری بوده ولی در عصر امام هادی(ع) اكثر روایات با واژه «كتبت نوشتم» فراوان است. ر.ك: مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج۵۰، ص۱۷۷
۹. توحید، همان، ص۱۰۹.
۱۰. ر.ك: شیخ عباس قمی، مفاتیح الجنان و كامل الزیارات.
۱۱. ر.ك: شیخ مفید، ارشاد، ج۲؛ مجلسی، بحارالانوار، ج۵۰.
۱۲. حرانی، تحف العقول، ترجمه احمد جنتی، ص۷۳۰.
۱۳. ر.ك: حسنلو، امیرعلی، قرآن و معصومان در آینه علوی، ص۳۳
۱۴. حرانی، همان، صص۷۳۶ ۷۴۰.

منبع : روزنامه قدس